Handen wassen voor het bidden. Interculturele communicatie in het basisonderwijs.

mylene hanson ri c hten op voor hen con c ret e re z ak en als taalbel eid en s c hol e n zond e r allochtone le er marianne boogaard lin gen hebben het onderw erp verd er laten ru s t en zij v ero nd e rstelt dat d e onduidelijk h eid ove r wat inte rcultur ee l onderwij s eigen lijk i s hi e rin ee n ni e t te verw aa rlozen rol handen wassen s p eelt e en onheld er concept dat s l e chts s te unt op ee n vage noti e ov e r ee n multi c ultu voor het bidden r e le s ame nlev in g en w a arv oor ge en duidelijke d oels t ellin ge n b estaa n kan mo e ilijk in prak interculturele communicatie i n tijk worde n ge br ac ht ledou x 199 8 le e man 19 98 c on s t a t e ert dat interc ulture e l het basisonderwijs ond erwij s in d e praktijk m ees tal b es ta a t uit h e t bi e de n van k ennis ov er e tni sc h e minde r h eidsgroe p e n e n ov e r d e multi c ulture l e sa me nl ev in g zij basee rt zi c h v oor d e z e uit s praak op ha a r onde rzo e k van sc hriftelijk e bas issch ol en zijn verplich t in te rc ul tureel onderwijs te bronne n zoals d e tijd schrift e n stimulans e n verzorgen o m a lle lee rl inge n voor te bere i de n op de samenwijs e n ee n te l e fo ni sc he info rma ti eron m u lticu lt urele sa m e nleving ma ar h oe staat h et de o nd e r sc ho l e n die zi c h ac ti e f b e zi ghoude n eigenlijk i n de praktijk m et die mooi e voo rn em ens m e t h e t vo rmgev e n v an inte r c ultur ee l o nd e r niet zo flo ri ssa n t a ld us myl ene han sop en wij s e e n va n haa r co n clu s i es luidt al s e r ma ri a nn e boog a a rd onde rzoe ke rs aan het utrech ts aa ndac ht i s v oo r c ulturel e di ve rsite it gaa t h e t instituut voo r li ng uis ti ek ots va n de un i ve rsite it doorgaan s om in c id e nte l e activiteiten int er van utrec h t a an de h an d va n e n kele lesfragme n c ulturee l onde rwij s lijkt mee r t e wo rd en ten laten z ij z ien hoe het vage begrip intercul tureel ge zi e n a ls i e t s ex tra s t e n b e h oeve v a n l ee rlin o nde rwijs conc reet ingev uld k an worde n niet ge n uit e tni sc he minde rh e d e n dan a l s e en zozee r ken nisove rdrach t is van be la ng m aa r h et ve rni e uwin g v o or all e leerlin ge n l ee m an oefene n i n inte rcul t urele communicatie in h et 1996 o ok zij gee ft a an in we lk e ri c hting ee n u i twissel en van ervari ngen daa rb ij sp eel t de m an ie r oplossi ng k a n worde n ge zo c ht al s zij s t elt da t waa rop de l es geo rga nisee rd wo rdt een b elangrijk e e r ze lfs in de ha ndl e idi nge n v an re c e nt uit ge rol geve n les mat e ri aal voor int e rc ultureel ond e r wij s nau wel ijks aa nd ac ht i s v o or de int e rc ul turel e dil e mma s waar lee rkr achte n voo r kun al ee n flink a ant a l j a r en sind s 1 985 zijn n e n kome n t e s taan d e nie uwe m a t e ri al e n basi ssc h o l en we ttelijk ge bond en aa n h e t v e r ve r o nd e rs te lle n a l s h e t war e e en int erc ulturee l zor ge n va n i nt e r c ulturee l ond erwij s u i t vaa rdige leerkrac ht l ee man 1998 ga n gspunt daa rbij i s h et vol ge nde d e l ee rlin ge n gr oe ie n op in ee n multi c ulture l e sa me n gelijke monniken l eving e n h e t is voo r all e l ee rlinge n va n b el a ng da t zij in zo n multi c ultur e l e om ge o o k naa r ons id ee i s he t h ar d nodi g d a t e r ving le r e n fun c tio ne re n onda nk s d ez e moo i e mee r a a nd ac ht komt vo o r de prakti sc h e k a nt voo rne me ns l ijkt h e t in d e praktijk n og ni et van ond erw ij s in multi c ultur e l e klasse n h e t zo fl o ri ssant gest e ld m et de int e rc ulturalisa ti e s ta rtpunt zo u moe te n li ggen bij het s timul e v an h e t b as i s o nderwij s re n van vaa rdigh e id in int erc ulture le c ommu d e b e la n gste lling v a n sc h o l en voo r inte rc ul ni ca ti e da arvoor is het nod ig de b ri l weg t e tureel ond e rwij s n eemt d e l aa ts t e j ar e n ee rd e r l e gge n waa rdo o r all o c htone l e erlinge n uit af da n toe dat kom t alth a ns n aar vo re n uit s luit end b e kek e n w orde n al s proble emge val ee n onde rzo e k va n overmaa t e n l ed o ux l e n of a c ht e r s tands le e rlingen t e r illu stra t i e 1998 l e do ux gee ft daa rop i n een ande re h e t vo lge nd e c itaa t publika ti e d e vo lge nd e t oe li c htin g s c hol en v erruiming v an de l e erplicht voor all oc h m et v e el allo c hton e l eerlin g en zijn zi c h gaan tone kinder e n zou ee n midde l kunne n zij n 1999 5 moer 265 afbeelding i handenwasrituelen uit de grote reis p 27 266 moer 1999 5 om hun taalachterstand te bestrijden het onderw ijs me ertaligheid en multicultura a c ht e rstand in taal en basisvaardighed e n i s al lit e it worden be sc houwd als problematisch te constat e r en in de kl e ut e rklas daardoor dat meertaligh e id en multicultura liteit ook wordt e r ste e ds vak e r g epleit voor v e rlaging beschouwd kunnen worden als positieve van d e l ee rpli chtle e ftijd voor a llo c htone kin waarden als v errijkin g wordt onvoldoende d e re n zou het verplicht naar s c hool stur e n be li c ht v a n vi e rj a ri ge allo c hton e kind e r e n e e n effec tief strijdmiddel zijn t ege n d e achte rs t a nd en interculturele communicati e d e z e vraa g l egt j a nine l e un esse n v oor a a n dri e o n d e rwij s d es kundi gen op d e a c ht e rpagi in on s onde rzo e ks proj ec t multiculturaliteit n a v a n toon in januari 1 99 8 de d es kundi e n meert a li gheid in h e t ba s i s onderwijs s ta an ge n zijn h e t e r ni e t ove r e e ns of zo n maa tr e twee b egrippen ce ntraal di e n a uw met elkaa r ge l di scrimin ere nd i s danw e l ind e rdaad ee n v e rbond e n zijn i i iultipe rspectivite it e n narrati vi go ed e oplo ss ing om hun taal a cht erst a nd t e t eit b e strijd en m a ar wat inter essante r i s i s d a t we besc houwe n int er c ultur e el onde rwij s a l s h et blijkb aa r vols tr e kt gea c c e pt ee rd i s om een vorm van int e rc ulturele c ommuni ca ti e mee rtali ge a ll oc hton e l ee rlin gen in de ee rst e in int e rc ultur ee l o nd e rwijs g a at h e t ni e t pl aat s te b eschou we n a l s le erlin ge n m e t t aa l zoz ee r o m pa ssi e v e k e nni sove rdrac ht ov e r ac ht e r s t a nd e n li efst m oe t e n a ll e v e r schill e n d e gew oont e n va n d e m aro kk a ne n m a ar i s me t d e n e d e rl a ndse n o rm gro ep wegge h e t b e l a ngrijk er d a t l ee rlinge n le r e n d a t j e d e we rkt z ijn v oorda t d e l ee rlin gen b eginn e n we r e ld v a nuit ver sc hill e nd e p e rsp ec ti ev e n en aan h e t b asi ssc hoolpr ogr a nvn a h e t b estaan v i s i es kunt be kijk e n e n da t zij l e re n op e n te va n ver sc hi lle n tu ssen m e n se n in t aal e n s ta a n vo or de vi s i es van a nd ere n pinu l t ip e rsp ec c ultuur is in d e z e v i s i e ee n on we nse lijke tivit e i t and e r s dan in d e ac ht e rsta ndsben ad e s itua ti e ring wordt dan de e rvaring di e l eerlingen dat dit d e me es t g angbare mani e r i s om aa n h e bb e n me t ve rsc hill e nde c ulturele c ontexten te kijk en tege n allo chton e lee rlin gen i s e i gen po siti ef ge wa ardee rd lijk ook wel l ogi sc h of b e te r his t orisch e e n in h e t ond e rwij s gesc hikt e mani e r da a r ve rkl aarbaar sinds d e ontwikk elin g va n de voor lijkt on s h e t ge bruikm a ke n va n erva rin burge rlijk e maa t sc h a ppij in d e p eriod e va n de ge n van l ee rlinge n e n d e ve rhal e n di e zij ve rli c htin g geldt in de lib e ra le w est e rse da a rove r kunn e n ve rt e lle n n a rra ti vi teit jui s t sam enl ev in g h et id ee va n d e univ e rse l e ge lijk h e t stimul e r en va n p e rsoonlijk e ve rhal e n waa r d igh e id va n all e m e n se n al s uit ga ngspun t draag t bij to t een int ercultu re l e invull in g va n d e fil osoo f tayl o r 1 9 95 si gn a l ee rt ec ht e r da t h e t onde rwij s e lk kind hee ft zijn ei ge n dit uitgan gs punt ee n k ee rzijd e h eeft a ls h et ve rha a l ve rsc hi lle nde erva rin ge n ve rhal e n g a a t o m d e e rk e nnin g va n mind e rh e d e n e n p e r s p ec ti eve n kunn e n naas t elkaar b esta a n g e lijkwaa rdi ghe id v e rond e r s t e lt p e r definiti e bov e ndi e n hebb e n v e rhal e n de ei ge nsc h a p ee n norm i eder ee n h ee ft dezelfd e r ec hte n e n dat de lui s te ra ar zi c h k a n inde ntific e r e n ni et pli c ht e n m a ar wat di e re cht e n e n plic ht e n d e p e rson e n di e e r in vo orkom e n e n inle ve n zijn wordt in de praktijk bep aa ld door d e in hun d e nkwe r e ld de vaa rdi gheid je t e domin ant e c ultuur d e m ee rd erh e id sind s d e ve rpla at se n in het p e rs p ec ti e f van een a nder i s ont w ikk eling in d e n e ge nti e nd e ee uw van e sse nti e el voor h e t omgaa n m e t culture l e n a ti es t a te n in europ a i s e r bovendi en ee n ve rsc hillen h e t we rk en niet ve rh a l en va n de s treve n n aa r d e o ntwikk e lin g va n n a tion al e l ee rlin ge n hee ft no g ee n aa ntal ande r e voor id e ntit eite n e e nh e id va n t aa l e n c ultuur zijn de l e n liet ve rgroo t h e t enth o u s ia s m e e n d e b el a n g rijk e as pec t e n v an z o n na ti o na l e ide n be trokkenh e id v a n d e lee rlin ge n de l ee r tite it h e t ond erw ij s i s d e pla a ts bij uitst e k kr a cht ho e ft ni e t a ll es t e we ten va n alle waar ee n ba sis wo rdt gel eg d voor die homo c ulturen di e in d e kl as ve rt ege nwoordigd zijn ge nite it v a n taal en c ultuur g ogolin 1994 e n ten s lott e voorkomt h e t da t de l e e rlinge n beid e id eal e n het ge lijkh e idside aal e n h e t w o rd e n vas tgep ri kt op c ulture l e uitin gen die id e aal van e enh e id van t aal en c ultuur maken w elli c ht de hunne niet zijn ni e mand is dat in de huidige maat s chappij e n dus ook in immers exemplarisch voor ee n cultuur e n 1999 5 m o er 26 7 fragment 1 ik leerkracht ll leerling ll n meerdere leerlingen sabr sabrina ber berna bet betul 1 ik we hadden het net over eten 2 ik we hebben het vorige keer al over veel over water geha d 3 ik er waren kinderen die bij die vertelden bladzijde zesentwintig jes 4 ik over wassen en toen hebben we ook gehoord ll moet je deze kijken 5 ik dat je dat er hele wasrituelen zijn heet dat heel deftig precies regels 6 ik hoe je moet wassen voordat je gaat bidden als je nou thuis een s 7 ik als je nu eens even bedenkt thuis wanneer je je handen wast 8 ik wanneer sabrina sst sabrina ll als ik vieze handen heb ll n praten door elkaar 9 ik wanneer was jij thuis je handen sabr als ik als ik als ik buiten heb gespeeld 10 sabr en we gaan eten dan was ik m n handen 11 ik als je buiten hebt gespeeld en je gaat eten waarom moet 12 ik waarom moet jij dan je handen wassen sabr dat is dan als ik buiten heb gespeeld 13 sabr en ik kom binnen dan zitten er bacterien aan mijn handen 14 ik ja bijvoorbeeld je bent buiten geweest je hebt er aan dingen buiten gezeten 15 ik je handen worden vies zelfs al lijken ze schoo n 16 ik en dan is het toch beter dat je ze even wast met eten 17 ik want als je met vuile handen aan het eten zit 18 ik dan krijg je vuile troep dus naar binnen eventueel ll ik weet het 19 ik berna wanneer was jij thuis je handen ber na het eten 20 ik na het eten waarom doe je het na het eten 21 ber als ik bijvoorbeeld heb gegeten nou eh zegt mijn moeder 22 ber je moet je handen wassen ook al lijken ze schoon 23 ik heb jij eet jij thuis met mes en vork of eet jij dingen ook met je handen 24 ik ja let op let op we eten kip met onze handen ber ll wij alle twee 25 ik ja ber ik eet kip ook met mijn handen ll ik ook ll ik hoor niks 26 ik dan moet je goed luisteren ze eet kip met haar handen 27 ik ze eet patat met haar handen dus zegt haar moeder na het eten van 28 ik je handen zijn nu vies en vettig geworden ga ze even schoonmaken 29 ik kan ik me voorstellen betu l bet als ik uit de wc kom 30 ik als je naar de wc gewee als naar de toilet geweest bent ll n gelach 31 ik en dat is dat is natuurlijk heel belangrijk ll ja wij ook ll n gelach c ultuur is een ve ra nd e rlijk v e r sc hijnse l ni e t m ei sj es en vro uwe n dr age n ho ofdd oe ke n all e turk e n zijn is lami e t ni e t all e i slamiti sc h e ni et alle n e de rl a nd e rs ga an n aa r d e camping 268 moer 1999 5 ni e t ied er e nederlander vi e rt z n verja ardag niging van d e grot e re is in de betreffende o f zo ent met z n hui s dier ni et alle marokk a l es met d e titel s c hoon ontdekken de nen rouwen om de dood van koning ha ss a n kinderen volge ns de them ahandleiding dat enzovoort wat er in verschill end e religies de symbolische bete na tuurlijk h ebben ni e t a ll e verh a l en en ke nis h eeft van schoo nwasse n e n reinig ing een e rva ringen va n kindere n e venveel waard e va n de opdra c ht e n di e de kinderen moeten voor d e l es all e en w a nn e er h e t voor d e uitvo e re n is w as ritue el ordenen met b e hulp l ee rkrac ht duidelijk i s wa t h e t do el va n d e le s va n de pagina in h e t zoekboe k bepal e n de kind eren i s e n de inbr e ng v a n de l ee rlin g en da arbij h oe een m os lim z ich was t voo rdat hij d e mos k ee aan s luit kunn e n e rv a rin g en e n verh a l e n van binn engaat o m t e b idde n ze n o te re n de juiste kind ere n h e el wa a rd evol zijn h et i s de t aak volgo rde waa rin d e lichaam sd e le n wo rde n gewa s v an d e m e thod e om in d e in s tru c ti e c on c ree t se n the mahandl eiding de gro te r e is sc te mak e n ho e m et d e inbren g va n kinde r e n r e inigin g p 12 en 1 3 de do e l e n b e r e ikt kunn e n worde n in fragm e nt i l e idt d e l ee rkra cht d e l es in door t e info rmere n naa r h a nd enw as gewo o n de grote rei s t e n van de kind e ren zie afb eelding i d e l ee rkr ac ht laa t ve r schill e nd e kind e re n in h e t kad er va n o ns o nde rz oe k zijn in dri e aa n b o d ko m e n waar do o r handenwa sse n m et kl asse n v id eo e n a udio opnames ge maa kt dive r se s itua ti es in ve rband gebra cht w ordt va n lesse n di e werd e n gegeve n m et de gro te n a he t buit e ns p e l e n vo or na h e t e t e n na ee n re is een me thode v o o r wereldo ri e nta ti e o p w c b e z oe k uit d e bijdrage n van d e kind ere n int erc ultur el e gr o nd sla g d e opnames zijn blijkt d a t e r bij v e rsc hill ende kindere n han ge maakt in gro e p s va n bas issc hole n in rot d enwas ritu e l e n b es ta an zi e frag m e nt i d e t e rd am e n utr echt me t een ho o g p e rcenta ges l ee rkra c ht re agee rt op d e kinde ren door a an all oc hto ne l ee rlin ge n d e lee rlinge n ware n vullinge n e n c on clud e re nd e opmerkin ge n o ngevee r acht of n ege n j aar o ud h et ke rn d o o r midde l va n h a ar v ra gen e n o pm e rkin b egrip in de grote r ei s i s multip e rsp ec ti v i ge n e n d e ve rsc hill e nd e r eac ti es va n de kind e t e it e e n case w ill en we in h e t ond e rs t aande r e n ge eft de leerkrac ht aan d a t i ed er een wa t ve rd er uitdi e p e n o m zo te lat e n z i en h oe b e tr e ft b a nden wasse n ve rsc hillende e n ove r subtie l d e nuan ces kun nen z ijn w aar h e t in ee nk om s ti ge gewoontes h ee ft in h e t ve rvol g goed int er cultur eel ond erwij s o m gaa t in van d e ze kl asse nint e ra c ti e wo rdt b esprok e n in d e z e case dr agen l ee rkrac ht lee rlinge n en w elke situ a ti e kinde r e n m et hun h a nd en et en m e th od e bij aa n int ercultur ee l o nderwij s d e kip k a rb o n a d e kr a bb e tj es ook hi e rov e r p ositieve e n m ind e r p os iti eve ka nte n die wij ve rte ll e n v ersc hill e nde kinderen i e ts b e lic ht e n zijn dus nooit t e da nke n of te w ijt e n aan s l echt s ee n va n d ez e ac t o r en m aa r kom e n fragme nt 2 l aat zi e n ho e de l ee rkra c ht h a n to t s t a nd in wi sse lwe rkin g me t elkaa r de n w asse n e n bidd e n m e t e lk aar in ve rb a nd br e n gt d e d oo r o n s gesel ec tee rd e fragm e nt e n zijn in fragm ent 2 br en gt d e l ee rkra c ht hande n afk o msti g va n vid eo opnam es ge maakt in wasse n a ls vanz e lfs pr ek end in v erb a nd met gr oep s va n een utrec ht se ba si ssc hool e n bidde n en god door h e t vo orstelle n van ee n op gen o m e n tijd e n s l es 4 uit h et th em a r e i fi c ti eve s ituatie op b ezo e k bij de koningin fragment 2 ik leerkracht ll leerling ll n meerdere leerlingen 1 lk allemaal dus momenten dat je handen weer vuil worden ll ik alleen met mijn handen 2 ik he nu moet je luisteren lla ik eet gewoon brood zonder ll ik eet alleen met mes 1999 5 moer 269 3 lk je komt strakjes thuis en er ligt heel belangrijke post voor je li a ik eet broo d 4 lk je mag namelijk op visite bij de koningin ll wouh ll heu h ll oeh ll krijg je lekker ll is toch leuk 5 lk wat ga je en eh d r wordt gezegd dus er staat in de brief 6 lk dat ze je komen halen met een auto van het paleis ll heuh ll wou 7 lk en jij kijkt op je horloge of op de klok en je ziet dat die auto 8 lk al voorrijdt je hebt dus geen tijd meer om je om te kleden 9 lk wat zou je nog net even snel doen waarom ll je handen wassen ll handen wassen 10 l l omdat je bij de koning ll is zij ll de koningin 11 l k maar hij ook h i j zit vlakbij ik hoorde het ll n praten door elkaar 12 ik waarom zou jij nog even je handen wassen voor je naar de koningin gaat llb omdat je da n 13 llb op de bank gaat zitten en als die heel keurig schoon is en je gaa t 14 lk denk je dat het bij de koningin erg netjes is llb met je handen erop dan ll n jaa 15 lk ja ik denk het wel he ja die heeft daar een werkster voor llc juffrouw 16 l k die hoeft dat niet zelf te doen llc juffrouw lld als je en je moet goede 17 l k ja je geeft haar dus een hand waarschijnlijk lld morgen zeggen en de handen ll ja 18 lk mag je nog niet eens zelf doen moet je wachten tot de koningin het doet 19 lk maar ze is dus iemand die heel ze is dus iemand die heel belangrijk is 20 lk he dat vinden we allemaal iedereen is er van overt uigd dat 21 l k de koningin heel belangrijk mens is nou vind je het ll juffro u w 22 lk nou kan je waarschijnlijk want waar wil ik nou naar toe al begrijpe n 23 l k wie is er nou belangr ijk god of de koningin ll n god ll god ll god ll god natuurlijk 24 lk nou voor mensen die dus geloven is god belangrijker 25 lk dan kun je je dus ook voorstellen dat mensen ll voor mij de koning 26 lk voordat ze als je met de koningin gaat praten zorg je dus dat je helemaal schoon bent 27 lk laat staan als je gaat bidden en met god gaat praten 28 lk dat je ook schoon bent ll dan moet je ook 270 moer 1999 5 i e de r ee n is h e t erov e r een s d at je in da t geval eigen volgorde ve rtell e n door te informeren e er s t j e handen w as t bo ve ndi e n bren gt d e naar hun p er s oonlijke erva ri ng en jullie doen le erkrac ht ee n nuan ce ring aan nou voor het a nd ers b e rn a hoe doe jij het r 28 en me nse n die dus ge lov e n daa r i s god du s vul elk aar even a a n ja handen r 3 2 33 bela ngrijke r dan de koningin r 24 ook ni e t a ll e le e rlingen die v an hui s uit is lami prob ee rt ze de kind e r e n zi c h te l a t e n ve rplaat ti sch word en opg e vo ed blijken hetz elfd e s en in de situ a ti e du s dan kun j e j e ook w as ritu eel te h ebben bove ndi e n wij kt d e vo ors t e ll e n d a t me n se n voorda t z e r 25 v olgorde van hun ha nd e lin ge n af van d e 26 b esc hrijving in het b oe k tijd e n s het v erloop va n dit kla sse n g e s pre k wordt he t voor de e e n reinigin gsritu eel wordt d o or d e z e intro lee rkra c ht s t ee ds o nduidelijk er ho e prec i es du c ti e a ls va nzelfspre k e nd aa n d e o rd e ge h et w as ritue e l van mo s lim s verl o opt omdat s t eld wasgewoo nt es wo rd e n ni e t a l s i e ts e l k kind weer ie t s a nde r s no e mt d e lee r e i gen aa rdi gs ge pr ese nt ee rd t ypi sc h i e ts vo o r krac ht k ee rt uit einde lijk t erug n aa r d e oor m osli ms d e kind e re n krij ge n d e m oge lijk s pronk elijk e opdrac ht in we lk e volgo rd e h eid om hun eige n e rvaringe n te v e rtelle n e n mo e t ee n moslim zic h wassen v o o r h et ge b e d d e l ee rkrac ht gaa t hi e r o p in er wo rd e n gee n e n di e vol gord e s t aat du s hi er d e volgord e ge ne rali se r e nd e uitsp rak e n ge daan o ve r ge die h e t bo e k a angee ft krij g t daa rmee h oge r e woont e n va n mos lim s e n e r wordt n e rge ns pri orit eit dan d e erva rin ge n v a n d e kind e re n een negatief w aa rd eoord eel aa n ge k o pp e ld ze lf en dan mo e t j e du s ni et zeggen mijn in he t de rd e fragm e nt geeft d e lee rkrac ht vader do e t h e t a nders f a tima nu eve n d e z e in s tru c ti e voor de o pdrac ht was ritu ee l orde pl aatj es gebruike n de ze volgord e ga j e ga n g n en zi e afb eeldin g 2 d e l ee rkr ac ht s tree ft na a r ee n b ep aa ld e c on z e so mt d e vol go rde op z o als di e in het se nsu s di e v o or de kind e ren kan ge lden als bo e k a fgeb ee l d e n b esc hreven staa t du s da t m oe t ik we t e n haar d oe l is d at d e s po el 3 k ee r j e mo nd e tc r 4 v er sc hill e nd e kind e re n iets l e re n ove r in dit geva l d e kind e r en m ak e n opm erkinge n da t h e t bij h e n i s lam n am elijk er is ee n vas te vol go rd e a nd er s gaat o nder a nd e r e z a k arya d at d oe n w aa rin ee n mo s lim zi ch w ast vo o rda t h ij d e wij nie t juffr o uw da t d oe n wij ni e t r 2 3 mos kee binn en gaa t h e t inve nt a rise r e n van 2 4 d e l ee rkrac ht l aa t d e l ee rlinge n hu n erva ringe n van d e l ee rlin ge n all ee n i s da n ni e t fragment 3 lk leerkracht ll leerling ll n meerdere leerlingen nat natasja fun funda zak zaka rya mou mounia ber berna fat fatima 1 lk de tekeningen laten zien hoe mensen zich wassen 2 lk hoe mensen zich wassen voordat ze de moskee ingaan om te bidden tot allah 3 lk daar heb je het fatima jij zei ik weet de volgorde n i et meer precies 4 lk hier staat het een spoel drie keer je mond ll allah 5 lk waar zou dat voor zijn denk je ll eerst je handen nat schone tanden lla als je gaat praten 6 lk ja ja maar wat lla als je gaat praten ll dan heb je een schone mond ll mond nat schon e 7 lk nee heeft niks met schone tanden te maken nat tanden llb dan heb je geen vieze 1999 5 mo er 271 8 lk welk nederlands kind heeft van z n ouders wel eens gehoord llb eh mond euh ll geur 9 lk als die iets heel lelijks zei van ga je mond spoelen ja ll oh je moet met zeep je mond spoelen ll ja ikke 10 lk met zeep ga je mond spoelen ll hij gaat ruiken ll mijn moeder ll dat je niet ll het gaat eten 11 lk ga je mond schoonmaken goed zo ll stinken 12 lk nee het heeft niet met het stinken te maken het heeft dus met he t 13 lk slechte woorden praten over iemand roddelen fun juffrouw hier boekje 14 lk nare dingen over iemand ve rtellen en je gaat je mond dus spoelen ll eerst moet je je handen 15 lk om te zorgen dat je goed praat over andere mensen 16 lk om goede dingen te zeggen dus spoel dri e keer je mond 17 lk nummer twee maak je neus schoon 18 lk je kunt slechte dingen ruiken was je gezicht zorg dat je schoon bent ll schoon maken 19 lk ja je kunt naar slechte dingen naar slechte dingen kijken 20 lk was je handen en je onderarm 21 lk nou met je handen kun je een heleboel dingen doen die niet goed zijn natuurlijk 22 lk was je oren je luistert naar verkeerde dingen was je hals dat is ll meppen 23 lk daar daar staat je hoofd op dat kan dus alle kanten op zak dat doen wij niet juffrouw dat doen 24 lk houd je voeten onder de kraan want je kunt zak wij niet ll ja wij doen het anders 25 lk naar slechte dingen naar verkeerde dingen ll juffrouw eerst handen ll wij doen het anders ll juffrouw je moet 26 lk jullie doen het anders hoe doen wacht even ll juffrouw fun ja wij ook ik heb er een boekje van ll ja deze doen w e 27 lk sst is dit turks maar zij zegt zij doen het anders ll nee nee ll wij doen alle drie 28 lk berna hoe doe jij het wa berna mou bij ons gaan we eers t 29 lk nou mag jij mounia want zij weet het niet ber weet niet hoor ll ik weet het 30 lk ja ja mou eh wij gaan eerst onze handen wassen en euh drie keer en dan eh onze ll drie keer 272 moer 1 999 5 31 lk fatima ja mou nee nee ll mon d ll mond fat nee ik weet het ll neus hoor 32 ik vul mekaar even aan fat eerst moet je eerst moeten j e handen en dan eh ll van achteren en dan van voor 33 ik ja handen fat eerst moet je je haren en dan e h ll en dan achter van achter en dan van voo r ll 34 ik als je je helemaal wast oh j a fat wacht nou even ll zo moet je het ja voor het bidden 35 ik ja maar dat is niet in de moskee of wel ll wij hebben iets anders fat juffrouw ll wel ll ik denk het wel 36 fa t juffrouw je moet eerst je handen en zo wassen en dan moet je je ll van achteren 37 ik he ga gaan jull i e vaders iedere dag he zich helemaa l fa t en dan moet je j e 38 ik wassen in de moskee fat mijn vader die wast zijn eigen thuis li doet het thuis 39 ik oh zie je wel ll mijne ook ll mijne doe t ll mijne ook helemaa l 40 ik oke en dan wast die in de moskee alleen z n handen nog ll nee mijn vader niks 41 llc maar als maar mijn vader gaat eerst bidden want hij moet altijd op ons wachten 42 llc dan ging die eerst bidden toen was die klaar ging die de koran lezen gewoon 43 ik en dan wach tte die op jullie tot jullie kwamen ja 44 ik oke op de volgende bladzijde van het zoekboek 45 ik en op blad opdracht drie daar staat kijk op bladzijde negenenvijftig 46 ik van je zoekboek dat is dit zoekboek 47 ik en dan moet je in welke volgorde moet een moslim zich wassen voor het gebed 48 i k en d i e volgorde die staat dus hier ll hier op deze 49 ik en dan kun je kiezen is nummer een begint die met z n voeten wassen ll eerst handen 50 ik of is nummer een mond of is nummer een oren of is nummer ll handen 51 ik dat zoek je dus uit op deze plaatjes ll mond 52 ik en dan moet je dus niet zeggen mijn vader doet het anders nu even fatima 53 ik nu even deze plaatjes gebruiken deze volgorde ga je gang 1999 5 moer 273 m aak j e n eus schoon was je gezicht spo el drie keer j e mond 2d q was je handen en onderarmen 5 was je oren wa sje hals 0 0 houd je voeten onder de kraa n afb ee lding z opdrac ht voo r het o rd ene n van wasri tu elen g eno e g omdat dat naar haar idee een te toets ch aoti sc h beeld oplevert de e e n doe t h e t zu s e n de and e r zo haar str e ven naar ee nduidi g in de e indto e ts di e kind e re n na de twaalf b e id pl a atst de le e rkra c ht voor een dilemma l esse n ov er dit th e ma ma k e n komt d e afstapp e n v an dat wat in he t boek w o rdt opdrac ht wa sri tue el orde ne n te rug zi e afbee l gepr ese nteerd op grond van wat de le e rlin ge n ding 3 d e me e s te kinderen no tere n als h a ar v e rtellen ma ar dat is nogal divers of an twoord op de to e t s vr a ag d e vol gorde v an to ch d e autoriteit van het boek ov e re ind h e t w asri tueel zoal s die in h e t zoekb oe k houden e n d e daar ges chetste volgorde a l s d e a a ngeg even wordt 1 mond 2 ne us 3 gezic ht juiste pr esenteren ze ki e st voor de l aats t e 4 ha nde n en onderarmen 5 oren 6 hal s 7 oplossing voet e n er zijn e chter enk e le kind e ren die ki e zen voor de volgorde di e zij zelf g e w en d 2 74 moer 1999 5 1 je ontde kt wat je h ebt geleerd van het thema reiniging reiniging 1 je mag je zoekboek gebruiken voor de gelovigen in de mos kee gaan bidden wassen zij zich nummer de lichaamsdelen in d e volgorde waarin ze worden gewassen neu s ril voeten a mond gezich t i hal s handen en onderarmen ore n geb ru ik je leesboek en zoekboek bij welk geloof horen de handen die je ziet op de vier plaatjes kies uit katholiek joods moslim hindoe iin 4 j p4 l kar n lua je mag je leesboek en zoekboek gebruiken kies een veora erp dat past bij ganesh leg ook uit waarom het bij hem past ik kies g tl hl si dl omdat t a g 2 m 9 pin n 12441 afb ee lding 3 toe ts o v er ha n denwasri tu e le n uit de grote r e is p 27 zijn het gaat overigens om le erling en die in e n volgens de leerkracht om juist die kinde de kla s actieve d e elnemers zijn in interac tie s ren die wat eigenge reid zijn en d enken d e 1999 moer 27 5 opdracht uit hun hoofd zonder zoekboek te hoe kan het anders kunnen maken de leerkracht beoordeelt hun antwoorden als fout en zet rode strepen uit de fra gment en kom e n een a anta l pos iti e de vraag is hoe kan een eigen ervaring v e aspecten va n inte rcultur e l e c ommunicati e fout zijn wat zijn de interculturele aspecten na a r voren e r word e n ook e nkel e kan s en van deze les en wat zijn de gemiste kansen ge mi s t po s iti eve punte n zijn d e kinderen le ren praten o v er hun all e daa g s e eigen ervaringe n handelinge n en daarme e leren zij daarop op m e ta nive a u te re fl ec t e re n de l ee rkra c ht v ol g t in d e uitvoering v a n d e z e l ere n dat i e de reen mos lim of ni e t wa sr i les vrij nauwkeurig d e in stru c ti es in de th e ma tu el e n of wasg ewo ont es h e eft maa r dat dez e handleiding de me thode stimul ee rt ex pliciet ni e t voor i e dere en pre ci es gelijk zijn int e r a cti es met kind e ren ov e r hun e i ge n e rva z e l ere n dat w as ritu elen me t hy gie n e m a ar ringen m a ar bi edt gee n houvas t w a nn ee r d e oo k m e t inn e rlijke re inhe id t e mak e n kunn e n erv aringe n van de kinde ren afwijk e n van de hebb e n the ori e in h e t boek h et pa s t in de ond erwij s z e l e r en i e ts ov e r de b e t ek e ni s van h e t opvattin g van d e b etreffende l e erkr acht d at zij was ritu ee l bij m oslims uiteind el ijk teruggrijpt op de a uto riteit v an d e l ee rkr acht l aat b ep a ald e c ultuuruitin g en h e t boek om te komen tot ee n opl oss ing die al s va nze lfspr e ke nd a a n bod kom e n ze wor ie der ee n uit h e t ho o fd kan lere n kenni s d en n i et a ls e i ge n aa rdigh e id b esc h o u w d wordt o ve rgedrage n voor wi e h e t b e lan g rij ker vindt dat le erlin gen een kritis c h e houdin g d e l e erkra c ht l aa t ec h ter ee n p aa r b e lan grijk e ontwikk e len i s echte r het s impel weg als jui s t k a n se n lig gen om d e les vanuit inte rc ultureel b esc ho uw e n v an bo e k e nk e nnis ee n mind e r g e zi c hts punt no g veel inte ressa nte r t e m a ke n ges la agd antwoord in d e ont s ta n e s itu a tie n am e lijk de l ee rkr ac ht h a d het ges prek ook kunnen d a t ni e t all e m oslims qu a ge wo onte n o ver l a ten afr o nde n m e t d e co n c lu si e d a t k e nn e ee n k am te sc he r e n zijn e r wo rdt nie t lijk i e de r e mo slim zi c h w ast v oor h et bi dde n b e nadrukt dat e r wa t be tr e ft was ritu e l e n oo k dat dat wa sse n ee n b e p aa ld e fun ctie h ee ft tusse n mo slims v e rsc hi lle nd e gewoont es zijn ma ar da t de vol g orde waarin dat ge b e urt kan d a t vo orkomt ge n eraliser end e b ee ld e n ve r sc hill e n du s da t blijkba a r ni e t all e m oslims d a t pe r soo nlijk e e rvarin ge n va n ki nd e re n pre ci es h e tz elfd e zijn m aa r v o o r d e l ee r b e la ngrijk zijn bij d e co ns tru c ti e van b et ek e kracht is d e dive rs ite it a a n r e a c ti es onver nissen e n da t de z e min ste ns z o bel an grijk zijn wacht d e handl e idin g van de grote r e is a l s b oe ke nk e nnis su gge r ee rt bo vendi e n d a t het gaa t o m ee n d at ee n kriti sch e houding van kind ere n b e vas tligg e nd ritue el langrijk i s ki nd e ren l e re n op di e mani e r na t e d e nk en o ver wat zij l e ren zij ho ev e n d e in int e rv i e ws geeft de l ee rkr acht aa n d a t zij l ee rso f nie t a ls zoet e koek t e slikke n interc ulturee l onde rwij s b esc houwt al s h e t d oo rdat d e l eerkra cht de bijdragen v an d e aandac ht b es ted e n aa n e n res p ec t aanl e re n l ee rlin g en in fr agm e nt 3 n a uw e lijks s tru c tu voor ande r e c ulture n zij mi s t in de methode ree rt onts t aat een n ogal c haotisc h e inte r actie duidelijk e a chte r grondinfo rmati e ove r de waa rdoor he t las ti g wordt de ervarin ge n va n gewoont es gebruiken e n r e ligie s die aan de d e l eerlinge n ee n pla a t s t e geve n orde kome n ook dat la a t zi e n d a t zij zichzelf al s l ee rkrac ht opv at al s d ege n e di e d e k e nni s h oe ka n d e l ee rkrac ht in d e kl asse nint e r ac ti e b e zit en o verdraagt op de lee rlinge n al s h e t ook d ez e aspec t e n t o ch tot hun r ec ht l a t e n g a at om int e rcultur e el ond e rwij s kan die rol komen e chter gee n uitgan gspunt zijn d a n gaa t he t d oo r uitgebre id e r in te gaa n op p e rso o nlijk e imm er s om le r e n a ls e en int e r ac ti e f pro ces ervari nge n van l ee rlin ge n e n t e b en a drukken waarbij zowel lee rkracht al s l e erlingen kun dat e r blijkb aa r ni e t een vaste m a ni e r is w a arop nen bijdragen aan de constru c ti e v an k ennis moslim s zich voor h et bidden w asse n m aa r dat er jui s t ook ve rsc hille nd e manie re n b es t aan 276 m oer 1999 5 door de kindere n de opdrac ht niet precies noot en literatuu r volgens d e in structie te laten uitvoeren maar ze bijvoorbe eld d e opdra c ht t e ge ven daa r h e t onderzoek wordt uitgevoerd bij het naa s t hun eigen ritueel op te schrijven utrechts instituut voor linguistiek ors van door duidelijk e r h e t kerndoel van d e gro t e d e universite it utre c ht r e is multip e rs pectiviteit v oor o ge n te hou den zou de l e erkra cht een handvat hebben de slimme gids schrijverscollectie de grote om de les zodani g te s tructureren dat de reis den bosch malmberg 1998 e rv aringe n van de leerlingen een eigen pla a ts gogolin i der monolinguale habitus der multi krijge n lingualen schule munster new york wax man 1994 conc l usi e herrlitz w j sturm toleranz und homo genisierung in jahrbuch deutsch als fremd wij vatt en int e rculturee l o nd e rw ij s op al s e en spraclle 20 1994 blz 77 99 vorm v a n int erc ulturele c ommuni ca tie d a ar ledoux g multiperspectiviteit op de basis in sp e l e n v e r sc hille n ee n b e la n grijk e rol in school de visie op intercultureel onderwijs de ac hte rs t and s op va ttin g worden v ersc hil in de grote reis in migrantenstudies 1998 l e n ook g ec ons tateerd m a ar a ls on ge w e nst nr i blz 83 97 gezi e n v e rsc hillen tu ss en allo c hton e en leeman y m m v a veen interculturele autoc hton e kind e r e n word e n b egr ep e n in communicatie in het onderwijs twens voorstudie t e rm e n van ac ht e rs ta nd bij int er c ultureel 7 sco kohnstamm instituut universiteit van ond erwij s s ta at jui st d e p os iti e v e w aa rde rin g amsterdam amsterdam het spinhuis 1996 va n ve rsc hill en v oorop bij het o efe n e n in leeman y multiculturalisme interculturele int e rc ultur el e communi c atie gaat h e t niet in communicatie en onderwijs in migrantenstu d e ee rst e pl aats om k e nni soverdra c ht ma ar dies 1998 nr i blz 69 8 2 vee l m ee r om h e t uitwi sse l e n v a n e rva rin ge n overmaat m g ledoux school en klasken onda nks d e w e tt elijk e ve rpli c hting is de merken basisonderwijs basisrapport prima cohort invulling van int e r c ultur ee l ond e rwij s in d e onderzoek tweede meting 1996 1997 amster praktijk nog ee n vaag b egrip er i s be hoe ft e dam sco kohnstamm instituut 1998 a a n een conc r e t e re invull in g daarvan ook in taylor c mielticulturalisme amsterdam boom dit a rtik el h e bb e n we ge pr ob ee rd o m co n c r e 1995 t e r t e l a te n zi en h oe int e rc ultur e el o nd erwij s e r uit kan zi en e n voor w elk e dil e mma s ee n l ee rkra c ht k a n w ord e n gepl a ats t uit d e frag m ent en komt n a ar vor en dat h e t ni e t allee n gaat o m inhoud g a at m aa r dat ook d e m a ni e r waa rop d e l es ge orga nisee rd k a n wo rd e n een b e l a ngrijk e rol spe e lt aan b e ide as p ec te n moet liefs t in de in structie en invo e ring a andacht worden bestee d hi e r li gt ee n interessa nte t aa k voor sc hool b ege le idin gsdi e ns ten het ge bruik van voor beeldm a te ri aal op vid e o zoal s d e hi e rboven be sprok en fra g mente n zou kunnen die nen al s uitgangs punt voor di sc u ss ie in elk g eval wa s h e t terugzien van d e l es op vide o voor d e l ee rkrac ht uit d e vo o rb ee ldfr a gm e nte n vaa k a anleiding v oo r re flectie op haar eigen hande len en keuz e s en was h e t e ffect daarva n in positie ve zin zichtbaar in d e volge nd e le s se n 1999 5 moer 277