Havo-gedrag van leraren

gert rijlaarsda m leraarsgedrag havo gedrag van leraren hoewel dit artikel helaas voor vele leerlingen en vele schooltypen geldt gaat het speciaal over havo leerlingen op havo vwo scholen gert rij aarsdam beschrijft hoe de vooroordelen en verwachtingen van leraren ertoe leiden dat havo leerlingen binnen de kortste keren het zo verafschuwde havo gedrag gaan vertonen ze zijn bijvoorbeeld nauwelijks nog bereid tot activiteiten die niet met cijfers te maken hebben zelfwerk zaamheid groepswerk discussie of projectwerk lijken haast niet mogelijk ligt dat aan hen of ligt het aan ons en moet je je er maar bij neer eggen of kun je ook tegengas geven dit artikel geeft antwoord en gaat daarbij vooral in op het aspect van de interactie in de klas vergelijk moer 1979 5 als na de brugklas een leerling in een tweede klas schoolcapaciteiten betreft geinstitutionaliseerd havo komt heeft dat de emotionele betekenis jantje is havo leerling erg veel moet je er niet van van een degradatie het is duidelijk dat hij zijn verwachten in elk gev91 niet zoveel als van die schooltijd mag volmaken op de laagste afdeling prettige vwo 2 leerlingen die je het uur daarvoor van de school had de leerling komt niet zelf op het idee van degra datie factoren buiten hemzelf bewerkstelligen hoogstwaarschijnlijk functioneert een havo afde die gedachte ouders hopen toch altijd dat jantje ling op een havo vwo school niet erg gunstig voor net genoeg punten scoort voor het vwo buren havo leerlingen dat zou kunnen komen doordat hebben een zoontje dat wel naar het atheneum het havo onderwijs nauwelijks een eigen identi kan en ze weten te vertellen dat je met havo teit heeft en vaak slechts een aftreksel is van het toch zo weinig kunt doen ze troosten jantje vwo programma het zou ook kunnen liggen aan door te zeggen dat hij na de havo nog best naar de hierboven genoemde institutionalisering van atheneum 5 kan en de mentor van de brugklas slechte leerlingen een verlengde brugperiode die het zo goed bedoelt ja jantje net een punt lijkt daarom nog niet zo gek maar op dat niveau je tekort joh dus toch havo he wil ik hier het probleem niet behandelen in de tweede klas havo is het minder zijn wat ik wil hier aandacht besteden aan wat er op 9 micro niveau dat wil zeggen binnen het lokaal in wel zorgen maken maar dan op de afstandelijke de lessituatie gebeurt de waarden die daar door intellectuele toer van hoe zou dat toch zitten en ons worden overgedragen de groepsprocessen en wat zou er toch achtersteken en over tekenen des daarin dan vooral onze communicatieve bezighe tijds nou ammehoela zo lang ze er de conse den gesteund door de theorie in schmuck quenties niet uit trekken in hun eigen lessen ze schmuck groups processes in the classroom pro doodgemoedereerd tegen de banken staan te pra beer ik aan te geven hoe belangrijk onze houding ten prachtige literatuurlesjes vondel van achter is voor de groepssfeer ik hoop dat je ertoe komt naar voren en omgekeerd schmuck zelf te lezen het boek biedt zeer inte en maar volharden in sterk generaliserende op ressant leesvoer en sfeerverbeterende procedures merkingen dat de jongens van die bonken zijn er zoals rollenspelen zaken waartoe ik in dit artikel zo pooierig uitzien dat de meiden zich zo verven niet kom heb je trudie gezien ik zag d r zitten en zeg zo trui moest de pot op vanmorgen h et ov erbre nge n v an waarde oordele n en de schoolleiding discrimineert mee want welke twee klassen gaan het laatste het rooster in veel uitingen van docenten zitten waarde oor in is een keer raden genoeg delen verscholen die bijna clichematig gecommu havo 2 jazeker niceerd worden maar die de leerling donders goed als discriminerende uitspraken ontvangt en horn effec t terecht ik laat er een paar uit de pen druppen 1 klas 1g komt binnen jantje het is bar het is boos maar de leerling van de wat staan de tafels slordig meneer havo klas 2 die toch al geen bovenmatig sterk ja joh ik had net een havo vier zelfbeeld had gaat beantwoorden aan de ver 2 leraar wachtingen geen interesse slechte werkhouding ja jongens nou moeten we toch opschieten eigenlijk helemaal geen houding oppervlakkig in de atheneum vier klas ben ik al bij para geneigd tot brutaliseren ordeverstorend of apa graaf 13 thisch in de bank hangend 3 leraar er ontwikkelen zich binnen de groep normen die jullie krijgen precies hetzelfde werk als de de verwachtingen als het ware stigmatiseren zo vwo parallel klas maar ik reken bij jullie na gaan klasgenoten normen hanteren als de figuur tuurlijk 3 fout een punt die het sterkst een anti schoolhouding vertoont is 4 jantje favoriet als je je vinger opsteekt om een vraag te meneer in a3 hebben ze een film over afrika beantwoorden word je afgewezen omdat je het gehad van u lestempo niet vertraagt als je je vinger opsteekt leraar om een vraag te stellen ben je een uitslover en lig ja jongens zo lang wij nog niet half zover zijn je eruit doe gewoon of hou je bek moe ver in het boek en de resultaten ook ver beneden moeiend lusteloos en lui ze zitten toch niet voor peil blijven kan er niets van filmen komen niks op de havo dat begrijp je natuurlijk wel trouwens het in dit soort gevallen treedt bovendien het horn was een heel moeilijke film hoor effect op het tegengestelde van het bekende halo effect en luister eens in de lerarenkamer hoor eens op het halo effect heeft een positieve uitstraling je rapportvergaderingen hysterische gesprekken bent geneigd een leerling die op zekere punten over domoortjes en dat het vroeger toch allemaal goed scoort ook op andere normen goed te be veel beter was een commissie niveaubewaking oordelen het horn effect werkt minder gunstig die zich alleen met cijfertjes bezighoudt en niet voor een leerling om een zekere reden vind je met relaties tussen resultaten en inhouden en re een leerling niet best hij schrijft bijvoorbeeld erg sultaten en werkvormen leraren die openlijk slordig en je beoordeling van zijn werk wordt verkondigen dat ze geen les willen geven in de door die vooronderstelling beinvloed havo en die dat ook nog op het roosterwensen bij een havo leerling werkt de omstandigheid dat lijstje durven zetten en de schoolleiding die der hem het etiket havo leerling wordt opgeplakt als gelijke wensen accepteert mensen die zich echt horn effect 10 gevolgen voor de interactie in havo klasse n h avo ge d ra g leraren weten dat havo ers slechter zijn dan vwo creatief zijn havo leerlingen niet je moet ze dui ers en ze formuleren zo slecht nou weer een delijk zeggen wat ze moeten doen anders wordt plaatje let op het niks het gevolg is dat creatieve opdrachten in een havo klas niet verstrekt worden alles volgens het geijkte nee jan dat antwoord is niet helemaal goed patroon geen risico s lopen en dat is goed te piet weet jij het merken vind ik in de lessen nederlands bij vwo in een vwo klas leerlingen heb ik in de tweede klas duidelijk voor ja jan je zit er vlak bij denk s rustig na ik uitgang gemerkt bij het maken van creatieve op vroeg hoe etc drachten terwijl havo leerlingen die tendens niet of nog beter de leraar rekent het antwoord volgden en zelfs een afkeer gingen tentoonsprei van jan op vwo goed hoewel het dat misschien den jegens dergelijk werk binnen zo n korte tijd niet is en voor de zekerheid herhaalt de leraar werken de verwachtingen blijkbaar door naar de het goede antwoord je kent dat wel jan die leerlingen toe de leerlingen nemen dat geijkte dan even verbaasd naar zijn buurman kijkt over en gaan dat als norm hanteren je moet ge met een blik van dat zei ik toch niet woon doen gewoon dit leren en niet zeuren een vragen worden niet nog s anders gesteld er vrije opdracht nee hoor bah ik weet nou niks wordt niet gewacht op het goede antwoord maar ik heb er nou geen zin in mag ik niet naar huis de vraag wordt een klasgenoot voorgelegd van dezelfde reactie kreeg ik en dat is niet zo een warm klimaat kan al helemaal geen sprake vreemd omdat een creatieve opdracht eigenlijk zijn in een situatie waar zo lang getrokken moet een verbijzondering is van deze algemene vorm worden tot het antwoord eruit komt en dan al bij ongestructureerde opdrachten in het begin tijd nog verminkt ook en te prijzen valt er wei van het cursusjaar reageerden havo 2 leerlingen nig of je moet zinsneden als de volgende daartoe minstens zo spontaan op ongestructureerde op willen rekenen drachten als vwo 2 leerlingen het uitdagende in he he eindelijk iemand die het weet als de opdracht werd goed aangevoeld maar na de we zo doorgaan hebben we die vragen volgen kerstvakantie veranderde dat heel duidelijk de de week wel af hang naar rustig en overzichtelijk invulwerk werd in de twee havo 2 klassen groter zo wordt er in havo groepen weinig in groepen nabauwen wat de leraar verteld heeft gedicteerd gewerkt er wordt veel klassikaal frontaal lesge heeft of op stencil heeft uitgereikt of wat de geven mogelijkheden voor een groep om een co leerling overschreef uit een dictaat van een ouder hesieve groep te worden zijn dan al heel schaars broertje of zusje het zijn nog steeds dezelfde ver omdat juist de onderlinge communicatie die co halen originaliteit wordt niet gewenst klasgeno hesie bevordert zie verderop je zou zeggen ten bestempelen de vingeropsteker tot uitslover een zeer goede reden om juist veel groepswerk bij een 6 is een uitstekend cijfer geeft te kennen dat nederlands te doen je je niet bovenmatig hebt ingespannen prima natuurlijk dat is zo maar als dat alleen bij ne zo wordt de havo de grijsheid van de volgers of derlands gebeurt dan is dat nog niet zo gemakke de lauwheid van de lustelozen lijk door de verwachtingen die het docentencorps tegengas heeft van een havo klas zal de leraar geneigd zijn tot autocratisch optreden dat betekent dat er je kunt als leraar toch wel iets meer doen dan een klimaat geschapen wordt voor een vijandige machteloos toekijken zoals gezegd hier zal ik sfeer in de klas voor gevoelens van competitie uitsluitend strategieen aan de orde stellen die je een klimaat dat niet uitnodigt tot zelfstandig op binnen je lokaal kunt uitvoeren en daarbij stap treden ik maar over het tere punt heen dat als er alleen bij nederlands anders wordt gewerkt t een havo leerling niet veel helpt ten eerste zou je iets kunnen doen met betrek king tot je eigen verwachtingen het is al heel 11 wat als je je er bewust van bent hoe je aan je ver re efficientie is menselijk en noodzakelijk maar wachtingen komt als je probeert niet in het het probleem is dat door het routineuze handelen horn effect te trappen en als je mogelijke nega de authenticiteit van de personen en de nabijheid tieve verwachtingen niet communiceert van elkaars menszijn verloren gaat weggedrukt ten tweede kun je iets doen aan de cohesie van wordt een havo klas immers veel van het havo ge we interacteren al te vaak als in een rolconfigura drag is een kwestie van groepsprocessen en tie man vrouw echtgeno o t e leraar leerling groepsnormen en een betere cohesie van zo n zo wordt het moeilijk in contacten intimiteit en groep werkt zeer gunstig empathie te leggen de formele rolrelaties met ten derde hoewel met het vorige punt nauw sa bijbehorende verwachtingen zijn bekend van een menhangend zou je met en binnen zo n groep leerling wordt een bepaald gedrag verwacht van een betere communicatie kunnen bevorderen de leraar ook op een gegeven moment weet je als onderwijsgevende ongeveer wel bij wie je te ve rw achtinge n recht kunt in de leerlingengroep als je het goede antwoord er nou eindelijk uit wilt hebben in zo we ontkomen er niet aan onbewust voorspellin verre heeft die leerling een extra kenmerk maar gen te maken over hoe een interpersoonlijk con de totale interactie docent leerlingengroep tact zal verlopen in onze relatie tot anderen gaan blijft sjabloonmatig regels gelden spelregels waarvan we niet afwij ken zodat het gevaar van routine op de loer ligt v er w e rv en van ve rwachtinge n niet dat we die routine kunnen missen als we elk contact als volledig nieuw zouden willen erva verwachtingen kunnen opstaan door informatie ren zou ons dat teveel energie kosten een zeke verzame ingen iq testen percentielscores advie 1 psy cho l o gisc h e p ro c essen 2 gedrag van a va n a accepteert zichzelf wil n behulpzaam open voe lt z i ch com peten t aangenaam aangenaam e n v e il ig acc e pteert niet bedreigend and ere n wederkerige gedrag on tvan g t po si ti e v e interacti e reacties waarn em ingen v an ged r ag outpu t van gedr ag t outpu t va n ged rag 1 waarne m i nge n v an g edra g a anv aard end b ehu l pzaa m wil de ve rw acht v ri e n d elijk em path isch wederker i ghe id behulpzaam gedrag gedrag posit ieve ge voele ns b ean twoorde n heeft positieve gevoelens t a v z ic hz el f 4 gedrag van andere n 3 p sycho l ogi s ch e processe n van andere n figuur 1 12 1 p s ycho l og is che proce sse n 2 gedrag van a va n a ambivalente gevoelens t a v wil wedijverig heersend z ichzel f en a nd ere n heersen bedreigend gevo el va n onve i l i gh e id of latent vijandig angst voor afw ijz i ng onderworpe n een houding van de f ensie zich terugtre kk e n wa arn e m i nge n van ged ra g ou tput van gedrag 1 t ou tput va n ge d rag t w a arne m inge n v a n ge d rag verwerpt gedrag dat wil zich verwacht onvriendelijk tot vechten leidt onderwerpen afw ijzend ge dr ag tot negeren of of a beoordeelt gedrag a vijandig volge n negatief de aan zich voel t z i c h bedrei gd onderwerpe n we in i g i nv l oed u i toefe n of o ntk ennen 4 gedrag van de andere n 3 p sy c ho l o gis ch e p roc essen van de andere n figuur 2 zen van basisschoolhoofden rapporten monde de attituden omtrent het zelf en de anderen zo linge informatie van collega s door culturele ste wel als de verwachtingen ten aanzien van de an reotypen je schrijft aan een sociale klasse be deren beinvloeden a s intentie tot handelen en paalde minderheidsgroeperingen een sexe be de wijze waarop a in relatie tot de anderen han paalde eigenschappen toe door de sociale situa delt de perceptie door anderen van het handelen tie in de klas wordt van jou leraarsgedrag en van a beinvloedt hun verwachtingen en hun ta van de leerlingen leerlingengedrag verwacht en xaties van a en van hunzelf en tenslotte hande door het nemen van een rol als een leerling de len zij op hun beurt naar a toe rol van helper van clown van giechel of van lei in figuur 1 zie je een positieve cyclus in figuur 2 der op zich neemt dan verwacht de omgeving een negatieve voortaan dat gedrag zodat het bijvoorbeeld voor de verwachtingen kunnen zich zo vastpinnen dat de clown heel moeilijk is eens serieus te doen wanneer een leerling zijn gedrag verandert die het zal duidelijk zijn dat zulke verwachtingen veranderingen door anderen niet waargenomen vaak onbetrouwbaar zijn of erger nog het worden de leerling uit figuur 2 die jij niet zo gevaar van een selffulfilling prophecy in zich mag is bijvoorbeeld van plan zich wat anders op dragen te gaan stellen hij is iets eerder in het lokaal be zig met de plantengieter bij het fonteintje achter stabilisatie van verwachtinge n in het lokaal je komt binnen en wat krijgen we nou heb ik jou gezegd dat enzovoort waar de relatie tussen mensen wordt na verloop van mee ik maar wil zeggen probeer je waarde oorde tijd stabiel en voorspelbaar dat laat zich tonen len en zeker de negatieve een beetje binnen te in de volgende figuren twee cycli van interper houden soonlijke relaties 13 communiceren van verwachtingen van de activiteit het voetbalelftal de toneelclub en niet op grond van de aanwezigheid van bepaal er zijn tenminste vier manieren waarop de onder de groepsleden in die groep wijsgevende zijn verwachtingen naar leerlingen 3 doordat groepsleden een bepaald prestige toe communiceert hechten aan een groep de schoolband de kliek ten eerste is er het mechanisme van het klimaat rond de stemmingmaker de groep rond de voor als je veel verwacht van het gedrag van de ander zitter van de schoolclub schept dat een klimaat van warmte aandacht en havo klassen missen vaak die cohesie doordat ze emotionele ondersteuning daarnaast het mecha prestige gemeenschappelijke taakbelangstelling nisme van feedback je prijst leerlingen van wie je en vriendschap missen weliswaar gelden soms veel verwacht veel vaker en dat wordt heel dui sterke normen waaraan iedereen zich moet con delijk gevoeld ten derde de input als je een formeren maar dat komt dan neer op een anti leerling van wie je veel verwacht iets vraagt en er schoolhouding met als meest nastrevenswaardige wordt niet meteen geantwoord dan ga je de doelen lol trappen tot en met er een puinhoop vraag nog s anders stellen wat aanwijzingen ge van maken maar van een warm klimaat met ven die naar het antwoord leiden wat meer infor ruimte voor uniciteit en creatief gedrag is dan matie geven en tenslotte de output je wacht geen sprake de leerlingen leren elkaar en elkaars langer op een antwoord van een goede leerling kwaliteiten binnen de klas niet goed kennen je dan je bij een leerling zou doen van wie je niet ziet dan ook nauwelijks plaatsverwisselingen bin zo n hoge dunk hebt nen een jaar de meeste leerlingen houden het bij wat je je moet realiseren is dat bovenstaande me de buurvrouw man die zij aan het begin van het chanismen heel onbewust optreden je moet je cursusjaar kozen er zijn wat subgroepjes waar bewust worden van je verwachtingen en je er binnen wel contacten gaande gehouden worden niet door laten leiden in j e gedrag besef ook dat maar waartussen eerder vijandige dan vriendelijke je vooral de goede leerlingen door dit optreden relaties bestaan een stap verder brengt terwijl de rest van de groep blijft waar ze was elke leerling heeft jouw b evordering van cohesie steun en bemoediging nodig als leerlingen zich niet betrokken voelen bij de cohesie klas kan dat komen doordat ze voelen dat ze geen respect ontvangen van de anderen daar kun in een cohesieve groep is de invloed van de leer je als leraar onderwijzer wel wat aan doen lingen onderling verspreid evenals de aantrek je verdeelt de leerlingen in groepen van vier of kingspatronen de leden van cohesieve groepen vijf elk groepslid gaat nadenken over de sterke hebben een sterke zelfachting en hanteren nor punten van zichzelf en daarna over de sterke pun men die individuele verschillen ondersteunen ten van de drie of vier overige groepsleden de af leerlingen voelen zich betrokken bij het wel en spraak is dat alleen sterke punten genoteerd mo wee van hun medeleerlingen ze zijn zorgzaam en gen worden zwakke punten moeten achterwege behulpzaam ze voelen zich betrokken bij het blijven daarna moeten de groepsleden tot een schoolgebeuren drukken op een meer openlijke uitwisseling komen en expliciete wijze hun gevoelens uit wenden va deze strategie is bedoeld om de zelfbeelden te ker hun invloed aan om zaken een bepaalde rich versterken en om een beginniveau van cohesie te ting uit te sturen krijgen ze heeft bovendien het effect dat er een cohes i e kan door tenminste drie redenen ont toenemende verspreiding van invloedspolen zal staan zijn dat de communicatie opener wordt en dat 1 doordat groepsleden elkaar aardig vinden je de normen van de groep consistenter worden en kunt dat zien aan groepsvorming bij buiten meer steun zullen verlenen aan de activiteiten van schoolse activiteiten informele bijeenkomsten de groep en aan wie wie uitnodigt voor feestjes 2 doordat groepsleden belangstelling hebben in ook je leiderschap in de klas heeft zijn invloed de taak of activiteit die uitgevoerd moet worden op de cohesie als je actieve p articipatie aanmoe leden scharen zich dan bij elkaar door de aard digt gezam enlijk lessen plant zal dat leide n to t 14 een grotere mate van betrokkenheid bovendien nen en die je jezelf eigen zou moeten maken zijn stimuleert democratisch leiderschap interacties bijvoorbeeld de volgende tussen leerlingen en dat leidt weer tot de vorming van meer machtspolen in de groep parafraseren leerlingen moeten voelen dat je gesprekken tus het herhalen wat de ander zei in eigen vocabulai sen leerlingen steunt klassegesprekken moeten re je geeft met een parafrase aan dat je belang bij voorkeur niet via jou lopen de leerlingen hecht aan wat de ander zei moeten op elkaar reageren de bijdragen van leerlingen zullen openhartiger gedragsbeschrijving en meer spontaan zijn het activiteitsniveau zal hier gaat het erom alleen de actie zelf te beschrij een stuk hoger liggen de kans op een cohesieve ven zonder oordelen zonder diepe psychologi groep is weer flink vergroot want hoe meer leer sche oorzaken mee te communiceren als je te lingen met elkaar kunnen praten hoe meer gen een discussiegroepje in de evaluatie zegt vriendschappen er kunnen opstaan hoe meer in frans en willy spraken het vaakst dan is dat een vloed ieder groepslid kan uitoefenen op de for gedragsbeschrijving dat kun je niet meer zeggen matie van groepsnormen de gevoelscontacten van frans en willy zijn de enigen die de discussie worden veelvuldiger en dieper volgden waarde oordelen leiden vaak tot een defensieve communicati e houding bij de communicatiepartners in het voorgaande heb ik de communicatie al een samenvatten en checken op gevoelswaarde paar keer ter sprake gebracht er moet vrijuit ge deze activiteit lijkt veel op parafraseren met dit praat kunnen worden er moet veel interactie verschil dat het niet alleen gaat om het samenvat plaats vinden tussen de groepsleden anders krij ten van de woordinhoud maar dat je ook pro gen ze geen kans een cohesieve groep te vormen beert de gevoelens van de ander naar buiten te groepswerk is de aangewezen werkvorm om leer krijgen lingen die kans te geven oefeningen hiervoor vind je in vrolijk gespreks aan het slot van dit artikel volgen een paar oefe modellen in de luistertoetsverzameling die het ningen die kunnen helpen de klas meer gevoelig cito in 78 uitbracht voor de bovenbouw zitten te maken voor tweezijdige communicatie en sa ook een paar oefeningen geent op vrolijk bo menwerken maar eerst nog iets over het hande vendien zijn bij het boek prima video instructies len van de docent wees alert op het subtiele pro verkrijgbaar bij de stichting film en wetenschap ces van conditionering in feite leren leerlingen in utrecht het praten in de klas af als je aan een leerling in een schat aan oefeningen vind je in frank oom een klassikale lessituatie iets vraagt zal deze min kes handboek voor gesprekstraining er zijn der geneigd zijn het antwoord te geven als hij voorstellingsprocedures die je zo in havo 4 zou weet dat jij in zulke situaties het antwoord toch kunnen gebruiken in verband met de door de ten einde raad geeft als er geen reele commu mavo instroom gewijzigde klasse samenstelling nicatiesituatie is maar een schools vraag en en samenwerkingsspelen zoals het hieronder antwoordspel zullen je leerlingen langzaam summier beschreven enveloppespel dat uitste dichtslibben kend voldoet wil je van je oordelende houding af dan raad ik en aan het middel om zwijgers te laten praten je aan het boek van vrolijk gespreksmodellen te het rollenspel wordt zeer veel aandacht besteed lezen dit is een geprogrammeerde instructie voor om de lezers die direct willen beginnen iets in de interviewtechniek wel erg technologisch maar je hand te geven geef ik een korte omschrijving van leert er wel uit je waardeoordelen en vooronder twee samenwerkingsspelen stellingen te herkennen zodat je ze beter voor je kunt houden het enveloppespe l je leert er ook uit naar gevoelens in uitingen te je knipt vijf vierkanten van bijvoorbeeld 15 bij luisteren en niet alleen naar de cognitieve beteke 15 uit stevig papier nislaag je verdeelt elk vierkant steeds op een andere ma vaardigheden die je je leerlingen kunt laten oefe nier in drieen 15 je husselt de stukjes door elkaar en stopt in ieder je zoekt een poster uit die jou voor dit doel ge van de vijf enveloppen drie stukjes schikt lijkt je plakt m op stevig karton en dan de deelnemers krijgen ieder een enveloppe de de zaag erin je zaagt of snijdt het geheel in zes a opdracht is maak met z n vijven vijf vierkanten acht vierkanten en rechthoeken van gelijke grootte je mag niet praten niet wij evenzovele deelnemers krijgen ieder een stuk zen je mag geen stukjes pakken je mag alleen van de puzzel ze mogen een minuut naar hun stukjes van jezelf aan anderen geven stukje kijken aantekeningen maken en voegen een prachtig spel kan ook met zeshoeken zich daarna bij de groep de opdracht is schets met zijn zessen of achten het totaalbeeld van de het posterspel poster en nu mag er zowel om informatie ge het vorige spel is een zuiver geef spel eenzijdige vraagd worden als er informatie gegeven mag communicatie in dit spel is er sprake van geven worden en nemen litera tuu r f r o omk es handboe k voor gesprekstraining program classroom d ubuque 1 9 76 meren werkwijz en hulpmiddelen proce du res e n o efe a v r olijk m f dijk e ma g ti mm e rm an gespreks ningen m e ppel 197 7 modellen een g eprogrammeerde instructie a l ph en aa n s u phi li ps parti cip a t ies t ructuren en c ommun i c a t iev e de r ijn 1 97 6 com petentie kinderen uit warm springs in de samenle f w il l iams t aal at ti tud e en soci ale veranderi ng i n vi n g en in de kl as in hartveidt taalgebruik opstellen h a rtv el dt taalgebruik opstellen over taal in de maat o ver taal in de maatsch appij in de opvo e ding en in h et schappij in de opvoed ing en in het o nderwijs baar n onderwijs b aarn 1978 p 2 1 0 23 2 1978 p 178 20 9 r a schmuck p a schmuck groups proceses in the 16