Het eerste studiehuis van Nederland

kees combat het eerste studiehuis van nederland naar mijn overtuiging i s d e omvorming van de school to t studiehuis ee n vernieuwing die recht doet aan wat leerlingen in de bovenbouw van het havo en vwo kunnen en vragen daarbij gaat het erom tot een variatie van werk vormen te komen die recht doet aan de onderlinge verschillen van zowel d e leerlingen als docenten wie is hier aan woord een montessori adept de rector van het spinoza lyceum dalton een onderwijsvernieuwer uit de jaren zeventig allemaal vertegenwoordigers van de zogenaamde vernieuwingsscho len die we in feite in de hele twintigste eeuw in kwantitatieve minderheden bezig hebben gezien nee het zijn uitspraken van de huidige staatssecretaris van onderwijs cul tuur en wetenschappen tineke netelenbos het studiehuis kan overigens wel gezien worden als de triomf van het vermeuwingsonderwijs netelenbo s liet de geciteerde woorden opnemen in haar voorwoord bij een uitgave van het nijmeegse montessori college dat was er als de kippen bij om nu toch de lokaties voo r vier vestigingen herzien moesten worden de vestiging aa n de vlierestraat in te richtenals studiehuis net als de meeste vernieuwingsscholen is het montessori colleg e een voor namelijk witt e school met zijn hoofdvestiging i n een bosrijke villa achtige omgeving want daar wonen de mensen die open staan voor het soort onder wijs dat een appel doet op de zelfwerkzaamheid overigens komen de leerlin gen uit de hele regio van nijmegen e n groesbeek de brugjes zitte n in ee n gebouw de bovenbouwleerlingen ook i vbo zit als geheel nog apart maar het is allemaal nog in beweging wat in dit geval telt is dat leerlingen vanaf de 3e klas bij elkaar in een gebouw zij n en dat de bovenbouwleerlingen het studiehuis gaan bewonen in de brochure die de school ter gelegenheid van de opening op 8 december 1995 uitgaf geeft d e vice voorzitter van de stuurgroep tweede fase clan visser t hooft acte de presence zij schrijft over de school die het montes sori college in 1992 was waar zij als rectrix van het a roland holst col lege in hilversum werd rondgeleid door rector ben van der hilst in de toen al bestaande vwo werkplaats wa t was ik jaloers op dat experiment zo onge veer stelde ik mij een min of meer ideale leersituatie voor leerlinge n me t een eigen werkplek alleen de computer ontbrak nog en docenten op gezette tijden beschikbaar voor ondersteuning en instructie ergens een koffiehoek door d e leerlinge n zel f verzorgd e r heerst e ee n prettige ontspanne n werksfeer de examenklas telde toen nog maar een handjevol leerlingen daar is zoiet s we l voo r te organiseren maar als je ee n of mee r groepe n va n 25 leerlingen hebt zou t dan ook nog kunnen die vraa g heeft m e vanaf da t moment bezig gehouden en hoe meer ik erover nadacht hoe sterker ik daarvan overtuigd raakte als buitenstaander verwacht je dat de montessorischolen voor voortgezet on derwijs met de aankondiging van het studiehuis nu toch al weer driejaar ge leden hun kans geroken hebben en als de bliksem aan de gang zijn gegaa n 18 combat het eerste studiehuis van nederland om montessori s lijfspreuk lee r mij het zelf te doen operationeel te maken waar vindt men meer expertise voor wat het studiehuis volgens de woorden van netelenbos moet zijn dan in het vernieuwingsonderwijs maar helaas niets menselijks i s ook de onderwijsvernieuwers vreemd het lukt gewoon niet samen wij herkennen hier een telkens terugkerend patroon in het wereldje van zelf kazers dat docenten en scholen vormen die montessori mensen hadden al eerder bij de invoering van de basisvorming hun neuzen aan elkaar gestoten visser t hooft w e hielden een informatieve bijeenkomst waarin we elkaar vertelden wat we als scholen voor ideeen hadden ontwikkeld het vervolg ver zandde alras er heerste een soort vrees voor het prijsgeven van eigenheid of iets dergelijks en intussen zijn niet vernieuwingsscholen die onderwijskundig gestructu reerder in elkaar zitten dan nogal wat montessorischolen voor het voortgezet onderwijs volop bezig om zich te orienteren op de studiehuis methodiek e n logistiek maar het nijmeegse montessori college heeft zich door deze scho len niet voorbij laten lopen de uitspraak van de staatssecretaris komt wel in een vreemd licht te staan als we elders in de brochure waar het gaat over de aanpassing van een der gebouwen aan de eisen die een studiehuis stelt moe ten lezen van de overheid viel niets te verwachten het enige dat we kregen was de toestemming om gelden voor achterstallig onderhoud teherbestemmen voor de verbouwing zoiets noemen we een sigaar uit eigen doos en de po litici maar scoren het blijkt te werken geen gemopper meer want je bent natuurlijk nieuwsgierig hoe ziet dat eer ste studiehuis eruit docent economie gottfried erdtsieck licht toe de mu ren staan er de verschillende functies van de ruimtes worden door medewer kers schoorvoetend i n gebruik genomen alles krijgt beetj e bi j beetje zij n plek de eerste fysieke vormen van het studiehuis lijken zichtbaar te worden in dit gebouw kun je aan de slag een werkvloer om rustig samen te werken een studiezaal waar je in alle stilte alleen kunt werken een bibliotheek om de hoek stafruimtes i n overvloed helaas zijn d e verschillende afgeschermd e plekken waar tekstverwerkers en andere computertoepassingen voor leerlingen geinstalleerd zullen worden nog niet verwezenlijkt maar we zullen het toch nog smaken dat we dit schooljaar de leerlingen zien vechten om een plek om hun verslagen en werkstukken te typen en te printen erdtsieck is als docent economie lid van het kernteam havo vwo 4 en daarenboven decaan havo en vwo die kernteams worden steeds belangrijker ze nemen in bevoegdheden de plaats in van de vakgroepen de ervaringen tot nu toe zijn goed het werkt erdtsieck kij k maar gedu rende een willekeurige werkdag zie je dat ze daar toch braaf boven hun boeken zitten en volgende week zij n z e precies waa r ze volgens jou al s docen t moesten zijn maar we willen meer we willen niet alleen dat de leerlingen zelfstandig werken we willen dat ze ook zelfstandig en actief leren is dat dan niet hetzelfde min of meer 19 combat het eerste studiehui s va n nederlan d nee want dan zouden ze alleen braaf de vele verwerkingsopgaven van onze memodes maken en met het antwoordmodel dat erbij hoort nakijken we wil len meer we wachten met spanning af waar die cd rom blijft zodat we de leerlingen met onze opdrachten door een elektronische encyclopedie kunnen jagen we wachten op uitgeverijen die nu onder hoogspanning werken om het eerste marktaandeel op de toekomstige onderwijsboekenmarkt binnen te ha len en wat is tot nu toe de praktijk de schoo l kende al sinds vorig jaar uren van 70 minuten per leerling vie r van zulke uren per dag en daartussenin ee n uur van 45 minuten de zoge naamde tceuzewerktijd n u kan men die 45 minutenles in de bovenbouw gaan gebruiken voor een hoorcollege is dat niet te veel gevraagd 20 minuten heet toch het maximum te zijn wil er iets van overkomen erdtsieck 4 havo zie je aan het begin van dit jaar onwennig je lokaal binnen komen ik bereid ze voor op mijn college les of tewel wee s klaar voor een instructie van wel drie kwartier maar voor eco nomie wel de enige keer per week voor nederlands kan dat wel anders zijn ze ondergaan het ogenschijnlijk gelaten maar als je een paar weken wacht blijken ze toch wel na te denken over hun eigen leerproces ik heb korter dan twee uur voor mijn proefwerk geleerd doe ik het nu wel goed na zo n col lege les zie je een enkele leerling een week niet meer hij heeft in zijn rooster dan andere prioriteiten gelegd als er ook een keuze les economie is dat geeft een bepaald spanningsveld de fysieke afstand tot zo n leerling is groter maar de eindverantwoording voor zijn leerproces is nog steeds in jouw handen tot hoe ver kun je dit in het voortgezet onderwijs laten gaan tot hoe ver geef je hem dat in eigen handen na zo n week is een evaluatie met hem wel belang rijk totda t je je pappenheimers kent andere leerlingen zie je in de week va ker en die vragen na hun derde les economie binnen drie dagen schuchter ik ben helemaal bij met economie mag ik nu wiskunde doen langzaam wordt het de leerling wel duidelijk wat we van hem in dit nieuwe rooster ver wachten erdtsieck heeft geconstateer d dat leerlingen weinig beweeglijk zijn al s ze op de werkvloer of ergens anders werken lijken ze nooit vragen te hebben in elk geval niet die brandende vragen die vereisen dat ze je meteen opzoeken als ze daar werken schuiven ze niet aan in je lessen van de hogere klas er is duidelijk nog een drempel en wat betekent het voor hem als docent je krijgt het als vakdocent zwaarder want je begeleidt z e individueel met elke leerlingen die wi l herkansen wil je nagaa n waarom het zo ve r moest komen we moeten zeker naar een werkwijzer toe dat is een instructie hoe je als leerling je werk moet organiseren wil je niet in de problemen komen van zelfstandig werken naar zelfverantwoordelijk lere n begrippen die een grote rol gaa n spelen in het studiehuis zijn de volgend e vier zelfstandig werken zelfstandig samenwerken zelfstandig leren en zelf 20 combat het eerste studiehuis van nederland verantwoordelijk leren dat klinkt allemaal zo n beetje hetzelfde maar het is het niet je kunt je leerlingen precies instrueren hoe ze individueel een opdracht moe ten uitvoeren dat is dan voor hen zelfstandig werken laatje hetzelfde doen in groepsverband dan is er logischerwijs sprak e van zelfstandig samenwer ken die twee vormen kennen we allemaal wel als docenten ze zijn schering en inslag in het gewone onderwijs heel anders ligt het al en daarvoor moeten we naar dalton of montessori met het zogenaamde zelfstandig lereri daarin bepalen de leerlingen zelf hoe ze willen leren waar en op welk moment en in tegenstelling to t de in all e onderwijs vertrouwde werkwijze ook als het gaat om zelfstandig werke n of samenwerken waar de leraar controleert of alles marcheert moet hier de leer ling zijn leerstrategie naar tijd en plaats uitzetten maar het kan nog pittiger als je zegt dat in elk leerproces vier componenten van wezenlijk belang zijn moet de leerling zodra hij gezet wordt aan zen verantwoordelijklerea twe e of meer van deze vier aspecten bepalen leerdoelen 1 leerstrategieen 2 vast stelling va n leerresultaten 3 en feedback beoordeling e n beloning 4 de onderwijskundige robert jan simons als hoogleraar onderwijskunde verbon den aan de nijmeegse universiteit concludeert d e vier varianten verschillen in complexiteit zelfstandig samen werken veronderstelt minder leervaardig heden en houdingen bij leerlingen dan zelfstandig leren maar dit veronder stelt op zijn beurt weer minder leervaardigheden en houdingen dan zelfver antwoordelijk leren d e beste volgord e is o m leerlingen eers t t e leren o m zelfstandig te werken en zelfstandig samen te werken daarna te leren zelfstan dig te leren en pas daarna over te gaan tot zelf verantwoordelijk leren consequenties voor de docent wat dit voor docenten betekent ik vind het nogal subtiel en ik kan mij nau welijks voorstellen dat zulke subtiliteiten ingang zullen vinden in al die scho len waar anno 1995 1996 de docent doceert en de leerlingen luisteren daar lijkt het me al een hele stap vooruit als de docent de leerlingen leert om zelf standig o f same n met anderen te werken op een leerroute die in feite doo r hem of doo r het gebruikte leerboek wordt aangegeven bij zelfstandig leren moetje als docent veel uit handen geven onzeker is waar het onderwijsleer gesprek over gaat het leerproduct of het leerproces je moetje er van weer houden om je inhoudelijk deskundig te tonen je moet vragen van leerlingen terugkaatsen me t nieuwe vragen om ze zo zelf naa r een antwoord t e laten zoeken en de vragen zeker niet aangrijpen om nieuwe informatie te geven zelfs lees ik ergens t e docent is erop uit de leiding van het onderwijsleer gesprek uit te besteden aan leerlingen en probeert zo min mogelijk aa n het woord te zijn dat soort raad komt mij wel hee l naie f voor d e betrokken e weet zeker niet waarom de meeste leraren hun beroep hebben gekozen z o min mogelijk aan het woord zijn het lijkt me een kunst die achter de schrijf tafel van een doofstomme onderwijskundige is geschapen die bovendien niet alle ellende van de nieuwe lerarenopleidingen van de jaren 70 heeft meege 21 combat het eerste studiehuis van nederland maakt daar hebben we voor en na geprobeerd om 18 19 jarigen zove r te krijgen dat ze zelf hun leerroute uitzetten en we hebben t geweten kletsen als de beste kennis ho maar ook daar waren product evaluatie en proces eva luatie toverwoorden en het diploma werd verstrekt aan de hand van een exa mendossier de ervaringen daarmee opgedaan maken mij wantrouwig omtrent de mogelijkheid iets dergelijks te realiseren in het voortgezet onderwijs maar wie weet jong geleerd oud gedaan leren leren een eindeloze tocht misschien dat frank weijers die de onderwijskundige ontwikkeling op het montessori college coordineert het ergste vreest wanneer hij zijn uitleg van simons opmerking voorziet van de ontmoedigende titel lieren leren een ein deloze tocht hij geeft aa n dat het hierbij allerminst om een lineair proces gaat hij benadrukt hoe belangrijk het is dat in de ontwikkeling van de leer lingen aandacht wordt geschonken aan diens orientatie op wat hij heeft te le ren en volgens welk e strategie dat dan het beste zou kunnen hij vergelijk t zelfverantwoordelijk lerend e leerlingen met scharrelkippen z e scharrele n rond binnen een door de boer aangebrachte omheining bepalen zelf wat ze wel en niet eten zowel opzettelijk daartoe neergelegd graag maar ook ander voer dat ze tegenkomen en leggen zo nu en dan een ei maar niet allemaal te gelijk en ze zijn allemaal anders dat kan natuurlijk in het dalton onderwijs is het heel gewoon dat leerlingen eenderde van hun schooltijd op deze wijze hun kennis inzicht en vaardigheden bijeenscharrelen en de resultaten daarvan zijn normaal zoals in traditioneel onderwijs het betekent dat in tweederde van de tijd structuur wordt gegeven hoe dat in feite gaat in de nieuwe opzet dat mogen de scholen zelf uitzoe ken heb ik begrepen in de brochure studiehuis van het montessori colleg e kom ik tenslotte een knap roostertechnisch verhaal tegen waar ik als eenvou dige leraar duits nederlands geen snars van snap en waarvan ik niet begrijp hoe een leerling dat terwille van zijn strategie zonder uitleg van de makers zou moeten begrijpen en de literaire vorming van de tweedefasers ik wil wel even doordenken op dit studiehuis wat kunnen we ermee voor de literaire vorming van de tweedefasers elders in dit nummer is de bibliotheekmedewerkster aan het woord die drie ochtenden in de week voor het montessori college de deur van haar filiaal openzet daar zie ik in mijn lichtelijk overspanne n verbeelding hoe dennis uit 4havo voor zijn leerroute leon de winters verzamelde werke n scha t op hun omvang en hoewel hij supertex associeert met sex en dat boek dus wel zou willen lezen toch maar aan de gang gaat met serenade een heel stu k dunner en o ja daar was toch ook wat mee en hoe hij op cd rom alles opzoekt wat daarover geschreven is nu ja twee stukken is eigenlijk wel ge noeg vindt dennis en zo erachter komt wat morele en esthetische oordelen waard zijn maar nou moet hij nog zijn leerproces verantwoorden aan zich zelf natuurlijk want anders is dat zelfverantwoordelijk lere n nep en collega 22 combat het eerste studiehuis van nederland battels die krijgt straks dennis dossier en mag het inkijken cijfer nee bij mag het inkijken hij mag dennis erop wijzen dat zijn leerproduc t tot daaraantoe is he t is maar dat houdt bij voor zich slordig geschreven vo l fouten tegen de voorkeursspelling die de enige spelling is geworden verkeerde verwijzingen karel peters als voornaamste criticus en een interpretatie di e kant noch wal raakt maar dat vooral onduidelijk is hoe dennis leerproces is verlopen of dennis daar nog eens op wil reflecteren een cijfer meneer bar tels hm nou ja moet het ja van mijn ouders meneer marieken uit svw o i s ee n ander geval i k ste l mi j voo r dat i k mij n beid e vakken geef ik weet dat zij een goed beeldend vermogen heeft en belangstel ling voor grafisch werk zij heeft mij gevraagd wat ik vind van jeugdlitera tuur voor haar leeslijst stel dat die leeslijst nog wat voorstelt als ik doe of er voor duits nog een paar uurtjes over zijn en marieken het profiel cultuu r en maatschappij heeft gekozen en dus cvk huren heeft naast het algemene deel i kan ik haar suggereren om eens een onderzoekje op te zetten naar ver halende gedichten als van de schoolmeester en beeldverhalen van wilhelm busch en rudolf toppner hoe ver ga ik nu in mijn terughoudendheid beperk ik me tot deze namen en heb ik in mijn achterhoofd j j goeverneur en andere vertalers de keuze tus sen een iconografische een cultureel historisch en een literaire benadering of moet ik wachten op mariekens vraag hoe zou je da t kunnen aanpakken volgens het boekje luidt het antwoord wat denk je er zelf van ik heb een sterk groeiend gevoel dat ik een antwoord als dit ervaar als iemand met een kluitje in het riet sturen en wat betekent dat eigenlijk meneer combat met een kluitje in het riet sturen laat ik dat nou zelf niet weten maar kijk eens bij stoett he alweer teveel gezegd dat had marieken zelf moeten ontdek ken natuurlijk verteken ik hier de goede bedoelingen van de onderwijskundige maar ik doe dat omdat we met alle afkeer die we hebben van gedoceer ex ca thedra niet moeten doorslaan naar de andere kant er is daarvan ben ik zeker gewoon een gulden middenweg 23