Het elfde wereldcongres van de International Reading Association (IRA); een verslag van een congresbezoek

rob schoonen het elfde wereldcongres van de international reading association ira een verslag van een congresbezoek het institute of education van de universiteit van londen verzorgde het elfde wereldcongres van de international reading association ira dat plaats vond van 28 juli tot en met 31 juli 1986 hoewel er volgens de organisatie meer dan 130 landen vertegenwoordigd waren was het hoofdzakelijk een amerikaanse aangelegenheid het zeer uitgebreide programma ruim 300 lezingen was voor een belangrijk deel gericht op docenten van het basis en voortgezet onderwijs en lerarenopleidingen dit perspectief leverde in een aantal gevallen interessante didactische suggesties op maar het weerhield sprekers ervan uitgebreid in te gaan op onderzoeksresultaten de organisatie was niet optimaal zo ontbrak er een duidelijke thematische clustering van de lezingen en was de titel van de lezing de enige informatie die de bezoeker vooraf ter beschikking stond bij een dergelijk grootschalig congres wordt het moeilijk voor de bezoeker geschikte lezingen te selecteren in dit verslag willen we bij slechts enkele lezingen stilstaan we hebben ons beperkt tot die lezingen die didactisch relevante informatie verstrekken informatie geschikt voor de onderwijspraktijk of informatie die de moeite waard is voor didactisch onderzoek achtereenvolgens zal aan de orde komen de mapping strategie van terry en prater de metacognitieve strategie click clunk van moe en enkele hulpmiddelen bij het stellen van james flood bij alle drie de onderwerpen gaat het om heuristieken voor de bevordering van begrijpend lezen terry prater en moe en de stelvaardigheid flood tenslotte geven we een korte weergave van de lezing van mevrouw muiholland over het gebruik van de zogenaamde cloze procedure mapping c ann terry introduceerde in haar lezing een strategie voor het verbeteren van met name de leesvaardigheid deze strategie werd in de volgende lezing door doris l prater op empirische gronden geevalueerd het gaat om het zogenaamde mapping wat we kunnen 81 spiegel 5 1987 nr 1 81 94 vertalen met in kaart brengen of afbeelden de lezer wordt geleerd zijn kennis opgedaan tijdens het lezen van een tekst in kaart te brengen de kaart bevatte al de oude kennis van de lezer het belang van deze strategie wordt gebaseerd op theorieen over tekstschema s en studies naar effecten van bepaalde voorkennis op het begrijpend lezen terry verwijst met name naar studies van j a langer voor nederland kunnen we verwijzen naar het werk van onder andere peeck 1979 op basis van die literatuur concludeert terry dat het beschikken over en het goed activeren van voorkennis een essentiele factor is bij het begrijpen en verwerken van teksten op zich is deze conclusie niet schokkend vraag is hoe kan men die voorkennis activeren in het leesonderwijs het antwoord van terry en prater is leer de leerlingen mappen terry maakt onderscheid tussen key concept mapping geschikt voor zakelijke teksten en literary geschikt voor narratieve teksten een docent die gebruik maakt van key concept mapping moet de volgende vijf stappen doorlopen in de eerste stap moet de docent een geschikte informatieve tekst selecteren de tekst moet zakelijke informatie bevatten over een bepaald onderwerp en moet voor de leerling een of enkele nieuwe begrippen bevatten in de tweede stap moet de docent de sleutelbegrippen uit de betreffende tekst selecteren kennis van de sleutelbegrippen speelt een belangrijke rol bij het begrijpen van de tekst in de derde stap brengt de docent de voorkennis van de leerlingen in kaart dit kan door op het schoolbord de sleutelbegrippen een voor een te behandelen de leerlingen vertellen wat ze weten over het sleutelbegrip en de docent treedt op als notulist na de inventarisatie van de voorkennis leest ieder voor zich de tekst in de vierde stap wordt nagegaan wat de leerlingen van de tekst begrepen hebben aan de hand van de inventarisatie wordt gecheckt welke kennis over het sleutelbegrip bevestigd wordt in de tekst en misvattingen worden gecorrigeerd in de vijfde stap wordt nieuwe kennis aan de kaart van het sleutelbegrip toegevoegd de docent is wederom de notulist deze werkwijze heeft volgens terry vier voordelen 1 de docent krijgt een overzicht van de bij de leerlingen aanwezige voorkennis 2 het moedigt de leerlingen aan hun tekstbegrip te demonstreren 3 het geeft aanleiding tot discussies over vocabulair aan de hand van de tekst 4 het is een simpele maar effectieve strategie ter verbetering van tekstbegrip bij de leerlingen dit laatste moet ondersteund worden door een pilot studie van prater 82 in figuur 1 wordt een voorbeeld van een map gegeven de sleutelbegrippen in het verhaal pele the volcano goddess zijn vulkaan en mythe de voorkennis is weergegeven in kapitalen de bevestiging van de voorkennis is aangegeven met een asterisk de nieuwe kennis in onderkast figuur 1 een voorbeeld van key concept mapping terry volcanoes key concept 1 volcanoes are large and erupt uithout uarning they are holes in the ground 2 burning red lava comes from volcanoes 3 volcanoes are mountains and often form islands 4 mt st helens is a large volcano some located in hauaii 5 volcanoes have names 6 volcanoes lava flowlng lnto the ocean kills flsh 7 volcanoes destroy houses and people and crops when they erupt pele the volcano goddess story title 7 myth key concept 1 explains hou things happen ln nature 2 have gods and goddesses that are heroes 3 there is evil and good 4 myths are not true they re flctlon 5 myths can come from any country represents conflrmatlon of prior knowledge capital letters represent students prior knowledge of the key concepts and the lower case letters represent students post knowledge of the same key concepts 83 literary mapping gaat op een vergelijkbare wijze met een belangrijk verschil namelijk dat er alleen na het lezen een inventarisatie van een aantal aspecten van het verhaal gemaakt wordt het vooraf aanleggen van een map bij een narratieve tekst is weinig zinvol gezien de onvoorspelbaarheid van narratieve teksten de map bestaat nu uit een beschrijving van de hoofdfiguren de setting van het verhaal en de belangrijke gebeurtenissen zie figuur 2 figuur 2 een voorbeeld van literary mapping terry i iterary mapping main characters setting wise old woman small village farmer her sori japan lord of the village in the hill country lord of the other village a the wise old woman main events 1 a law was passed to send all old people to die over 71 2 the farmer took his mother to the mouritains to die 3 the farmer decided not to leave his mother he loved her too much to let her die 4 the mother was hidden in a secret place for two years 5 the lord of the other village gave problems to solve and if they were not solved he would conquer the village 6 the wise old woman solved the problems and gave her answers solutions to her son 7 the son told the lord of his village that his mother had solved the problems he had not left her on the mountain to die 8 the lord decided the people over 71 years old could stay in the village because they were wise 84 zoals gezegd heeft doris prater een kleine pilot studie uitgevoerd naar de effectiviteit van deze mapping strategie uit acht 5th grade klassen werden steeds tien leerlingen geselecteerd de klassen werden at random aan de experimentele dan wel de controle conditie toegewezen het materiaal bestond uit zes teksten drie zakelijke en drie narratieve uit een schoolboek in de controle conditie behandelde men de teksten aan de hand van de vragen uit het schoolboek in de experimentele volgens respectievelijk key concept mapping en literary mapping de mogelijke effecten werden gemeten op een negen item leestest voor elke tekst en een door de leerlingen te schrijven tekstje terry en prater gaan ervan uit dat de mapping strategie ook een gunstig effect heeft op schrijfprestaties naar aanleiding van een gelezen tekst de resultaten kunnen als volgt samengevat worden voor leesbegrip was er een duidelijk positief effect voor de experimentele conditie daarnaast werden er voor zakelijke teksten hogere scores bereikt dan voor narratieve voor alle leerlingen dit laatste kan natuurlijk een artefact zijn daar er geen garantie is dat de gebruikte informatieve en narratieve teksten even moeilijk waren prater vond geen interactie effect tussen type tekst en dus mapping en conditie voor schrijven op basis van de beste schrijfprestatie van de leerling binnen elk type taak vond prater alleen een hoofdeffect voor type taak en niet voor conditie en evenmin was er sprake van een interactie effect bij de resultaten van deze pilot studie dient men te bedenken dat er geen voortoets is afgenomen zodat het gevonden effect bij lezen altijd nog verklaard kan worden door beginverschillen desalniettemin heeft prater een interessante studie gepresenteerd een dergelijke mapping strategie is niet alleen bruikbaar voor het basisonderwijs maar lijkt in aangepaste vorm ook bruikbaar voor het voortgezet en hoger onderwijs de aanzet van terry en prater verdient zeker nader uitwerking en onderzoek metacognitie in de literatuur is herhaalde malen het belang van comprehension monitoring voor het begrijpend lezen vastgesteld we verwijzen hierbij naar brown 1980 august e a 1984 wagoner 1983 en voor nederland naar van oostendorp e a 1985 elayne moe gaf een praktische uitwerking aan het theoretische concept comprehension monitoring hetgeen we kunnen vertalen met zelfcontrole van het tekstbegrip moe introduceerde de metacognitieve strategie click clunk voor leerlingen van 9 jaar de leeftijd van 9 jaar lijkt aan de lage kant voor iets abstracts als zelfcontrole onderzoek geeft echter aan dat 9 jaar ongeveer de leeftijd is waarop men dit metacognitieve gedrag van leerlingen mag verwachten 85 de click clunk strategie bestaat uit een diagram dat een leerling samen met een medeleerling doorlopen moet zie figuur 3 het diagram dwingt leerlingen zich af te vragen of ze de tekst begrijpen bij onbegrip worden remedierende activiteiten voorgesteld herlezen gebruik van een woordenboek doorlezen op zoek naar een oplossing enzovoort het criterium voor begrip oftewel click is het kunnen samenvatten van het gelezene als de lezer iets niet begrijpt het veel beroerder klinkende clunk wordt hij verondersteld actie te ondernemen dit lijkt een sterke uitvergroting van het leerproces comprehension monitoring bij de gevorderde lezer de gevorderde lezer controleert zijn tekstbegrip veelal onbewust en naar mate hij beter controleert en reguleert zal hij een betere begrijpend lezer zijn moe probeert met haar strategie comprehension monitoring bij jonge lezers te stimuleren de lezing van moe kunnen we plaatsen in de toenemende belangstelling voor comprehension monitoring en andere metacognitieve aspecten van het begrijpend lezen er zijn ons evenwel relatief weinig trainingsprogramma s didactische hulpmiddelen bekend uitzonderingen zijn paris oka 1986 en brown en campione murphy 1977 voor een uitgebreidere beschrijving van de click clunk strategie verwijzen we naar babbs 1984 86 figuur 3 de click clunk strategie hoe pe