Het koloniale verleden van Frankrijk?

het koloniale verleden van frankrijk natuurlijk wilden we voor het thema van deze tsjip ook een artikel over het franse taalgebied jef smolders en yvonne mekaoui jansen leverden twee zeer verschillende bijdragen jef smolders van martinique tot vietnam ook al ken ik geen zwarte zwanen dan betekent dit nog niet dat ze niet zou den bestaan stelt de filosoof karl popper ook al ken ik geen modern e franse romans met als thema de kolonien als verloren paradijs met daarbij de nadruk op de dekolonisatie dan behelst dit nog niet dat zo n romanin de franse literatuur niet bestaat toen me gevraagd werd over bovenstaand thema iets te schrijven schoot me niet meteen een standaardwerk te binnen daarom heb ik diverse handboeken nageslagen om te zien wat ze eventueel over het thema verloren paradijs of dekolonisatie te melden hadden de oogst was nihil dus raadpleegde ik ande ren ze wisten ook niets navraag bij diverse grote boekhandels in parijs le verde evenmin resultaat op op de afdelingen sociologie en geschiedenis had men wel een aantal werken maar romans geen waarom niet kolonien als verloren paradijs geen behoefte in het verleden is frankrijk in tegenstelling tot vooral spanje portugal en engeland er pas vrij laat toe overgegaan zich echt voor de overzeese bezittin gen te interesseren een uitzondering daarop vormt het gebied van quebec in canada e n daarmee komt men dan ook tevens bij een van die particuliere vormen van kolonialisme zoals dat door het moderne frankrijk wordt uitge dragen en zijn meest geprononceerde vorm bereikte met de gaulle s vive le quebec libre liever een culturele dominantie dan een politieke terwijl het einde van spanje als koloniale macht in 1898 met het verlies van cuba het begin betekende van een hele generatie schrijvers over dit thema vindt men nauwelijks twee generaties later als frankrijk met de capitulatie in vietna m en de onafhankelijkheid va n algerije oo k ophoud t kolonial e grootmacht te zijn over deze gang van zaken weinig terug bij de romanciers van na wo ii die hielde n zic h achtereenvolgen s voora l bezi g me t he t existentialisme he t structuralism e e n d e nouveauroman kolonie n al s verloren paradijs geen behoefte nederland met zijn gematigd zeeklimaat biedt vanzelfsprekend niet die rijke klimatologische variatie die frankrijk bij de gemiddelde nederlander zo favo riet maakt als vakantieland de natuurbeschrijvingen i n l ete en noces van albert camus kan men ook in zuid frankrijk ervaren de natuur als paradijs heeft men dus dicht bij huis speelt de dekolonisatie dan geen enkele rolin de franse literatuur eigenlijk niet vele schrijvers uit de vroegere franse kolonien richten hun aandacht 53 smolders mekaoui jansen het koloniale verleden van frankrijk vooral o p hun negntude deze term wordt in 1939 voor het eerst gebruikt door aime cesaire di e voora l opkom t voo r d e zwart e bevolkin g va n martinique een zelfde doel streeft ook de senegalees leopold sedar senghor na onder andere met zijn anthologie de la nouvelle poesie negre et malgache d expression francaise met een spraakmakend voorwoord van sartre in 1948 de literatuur uit de overzeese gebieden krijgt zijn bestaansrecht oorlogsliteratuur de oorlog in vietnam en in algerije vindt natuurlijk zijn weerslag in de lite ratuur maar dan wel in oorlogsliteratuur voor veel ophef zorgde indertijd het toneelstuk le colonel foster plaidera coupable van roger vailland ook jacques prevert schreef in 1953 een gedicht over vietnam entendez vous gens du viet nam dit gedicht is later opgenomen in de bundel la pluie et le beau temps in de serie livre de poche p 18 9 het behandelt op een zeer beknopte manier in een eenvoudig taalgebruik het onafhankelijkheidsstreve n van d e bevolkin g va n vietnam i n l opium et le baton van moulou d mammen krijg t men een goede visie va n de politionele actie s i n algerij e vanuit algerijns standpunt minder bekend maar het blijft een oorlogsboek met al zijn wreedheden dus niet paradijselijks hoe het paradijselijk avondlan d in korte tijd verandert in een schim en het echte paradijs nog steeds de afrikaanse geboortegrond is wordt op een aan trekkelijke manier in het korte verhaal lettres de france in de verhalenbundel voltaique van sembene ousmane verteld voor gevorderde leerlingen is dit beslist een aardig alternatief voor de standaardleeslijst vel e actuele thema s zoals vluchtelingenopvang ghettovorming gezinsherenigin g e n culturel e minderheden kome n e r o p ee n alert e e n beknopt e manie r aa n d e orde hoevelen zullen met deze afrikaanse schrijfster moeten zeggen tour elle la france artificielle j ai renonce a tous mes pretendants 54 smolders mekaoui jansen het koloniale verleden van frankrijk yvonne mekaoui jansen kolonien als verloren paradijs de maghreb komt het thema van het verloren paradijs als het gaat om de vroegere kolo nien niet voo r in de franse literatuur jef smolders meent dat dit zo is ik denk daar anders over laten we alleen al eens naar de franstalige maghreb li teratuur kijken waar komt die vandaan de maghreb ofwel noord afrika bestaat uit drie landen algerije gedurende 124 jaar een franse kolome werd in 1954 onafhankelijk na een bloedige onafhankelijkheidsoorlog marokko en tunesie stonden respectievelijk sind s 1912 en 1881 onder frans protectoraat en werden beiden in 1956 onafhankelijk onder maghreb schrijvers verstaan we in de ruimste zin van het woord hen die er geboren zijn een noord afrikaanse nationale identiteit bezitten maar ook degenen die zich ermee verbonden voelen als bron van inspiratie nostal gie of politiek engagement sinds 1945 zijn er globaal twee stromingen ontstaan ten eerste zijn er de teksten over de maghreb die voortvloeien uit het kolo niale verleden geschreven voor een frans publiek de regionale literatuur en de koloniale roman over deze exotische provincie van de franse literatuur binnen deze werken geinspireerd door de maghreb onderscheiden we depied noir literatuur van gerepatrieerde kolonisten of hun kinderen en de joodse li teratuur uit noord afrika auteurs behorende tot deze twee groepen beroepen zich ondanks het feit da t ze geen algerijnse marokkaanse o f tunesisch e identiteit bezitten toch vaak op hun maghrebijns zijn omdat ze er geboren zijn ervaren ze het land als hun moederland de pied noi r literatuu r me t al s bekendst e auteur s albert camus jea n pelegri jules roy en marie cardinal wordt gekenmerkt door thema s als de sterke ban d met he t geboorteland d e onmogelijke broederscha p me t d e islamitische maghreb e n de fatal e mislukkin g va n d e kolonisatie dez e zuidelijke literatuur is hartstochtelijk en melancholisch en wijdt zich uitge breid aan het thema liet verloren paradijs op zoek naar verloren tradities de voorheen zeer hechte joodse gemeenschap in de maghreb vooral tunesie is doo r emigrati e ster k uitee n gevalle n e n dreig t haa r karakteristiek e maghrebijnse identiteit hierdoor te verliezen binnen deze literatuur hissa rhais ryvel nine moatti memmi is me n dan ook steed s op zoek naa r verloren tradities met nostalgie en weemoed wordt een art de vivre dat door de eeuwen heen ontstaan is beschreven slechts enkele namen en voorbeelden uit deze groepen gabriel audasio kind van franse ouders heeft verschillend e perioden van zijn leven in algerije gewoond zijn passie en liefde voor dit land komen in zijn vel e werke n geinspireerd doo r zij n herinneringen aa n algerije ruim schoots aan bod de dichte r claude benady geboren in tunesie schrijft vo l nostalgi e ove r zijn geboorteland tunis qu il a quitte e u n jour contr e so n gre het 55 smolders mekaoui jansen het koloniale verleden van frankrijk schrijven is voor hem een manier om het verloren paradijs vast te houden het centrale thema in het werk van albert bensoussan algerije joodse ge meenschap wordt gevormd door de nostalgie van de verloren eenheid en de band die bij had met algerije pays de ses racines marie cardinal dochter van franse kolonisateurs uit algerije pied noir ver telt in au pays de mes racines over haar gehechtheid aan algerije de terug keer naar haar wortels en over de passie voor haar geboorteland ten slotte beschrijft albert memmi tunesie joodse gemeenschap zijn pijn lijke vertrek uit dit land in la statue de sel en portrait d un colonise de ethnografische literatuur de tweede stroming die als authentieke maghreb ofwel ethnografisch e literatuur word t erkend behelst de autochtone auteurs met een nationale maghrebijnse identiteit zwaartepunt van deze werken is de maghreb zelf en de maghrebijnse cultuur ook hier hebben we te maken met een grote emi gratie vooral naar frankrijk en van algerijnse schrijvers die na de militaire staatsgreep in 1965 het land zijn ontvlucht de maghreb literatuur wordt gekenmerkt door haar thematiek en haar schrijf stijl grote thema s in de vaak autobiografische romans over kinder en jeugdjaren in het geboorteland zijn de onafhankelijkheidsoorlog i n algerije revolutie dekolonisatie biculturaliteit als gevolg van de franse kolonisatie emigratie naar een sterk geidealiseerd frankrijk identiteitscrisis en last but not least het verloren paradijs eenmaal geinstalleerd in frankrijk komen de schrijvers er al snel achter dat ze te hoge verwachtingen koesterden en dat de realiteit te gen valt illusies vallen in duigen en men gaat het geboorteland weer opwaar deren e n i n ee n late r stadiu m o p haa r beur t wee r idealiseren d e maghrebijnse roman wordt zodoende gekenmerkt door een constant nastreven van een ailleurs nostalgique dat steeds weer uitloopt op mislukkingen en teleurstellingen de basis hiervan is een verlies verlies van familie en sociale banden uit het veilige gemeenschapsleven van het verloren paradijs van een nationale identiteit van moeder aarde en van eenheid waardoor men zich niet volledig voelt men rouwt om het verlies van dit alles zo is kateb yacine algerije constant op zoek naar dit verloren paradijs bij ervaart een continu gevoel van gemis yacine nedjma heeft het over une seconde rupture du lien ombilical een tweede breuk met de navelstreng eerst afgesneden van de warmte van de moedertaal arabisch berbers en vervolgens van de warmte van de moeder gemeenschap hij heeft zowel zijn moeder land als zijn moedertaal verloren de enige twee onvervreemdbare schatten waarvan ik toch vervreemd ben hierdoor raken veel hoofdpersonen aan het dwalen en dolen rond in anonimi teit je pense a mourir zegt bennilouch e ui t la statue de sel alber t memmi de dichter jean amrouche is steeds op zoek naar zijn voorvaderen en het ver loren paradijs zijn poezie is voor hem een vorm van therapie ter genezing van d e breuk me t zij n kindertij d i n algerij e e n tunesie zij n zu s taos 56 smolders mekaoui jansen het koloniale verleden van frankrijk amrouche beschrijft in haar romans met dezelfde passie en nostalgie haar ge boorteland uit de specifieke maghrebijnse schrijfstijl spreek t ook een behoorlijke dosis nostalgie e n melancholi e di e me n voel t voo r he t geboorteland uitdrukkingen beeldspraken metaforen symboliek en zinsspelingen uit het arabisch en berbers klinken als muziek voortgebrach t doo r stemmen van moeders en voorvaderen in je oren enkele namen van bekende schrijvers zijn dib boudjedra chraibi fares ben jelloun feraoun mammeri etc n b mouloud mammen die verschil lende romans over de onafhankelijkheidsoorlog schreef beleeft in l opium et le baton de ondergang van zijn groene geboortedorp zijn paradijs toch wel verloren paradijs verhalen over een ver paradijs ook bij de tweede generatie maghreb schrijvers kinderen van immigranten die in frankrijk geboren zijn of er op zeer jonge leeftijd met hun ouders zijn komen wonen zie tsjip 3 4 93 en tsjip 4 1 94 vormt de maghreb als ver loren paradijs een veel voorkomend thema in de romans van de zogenaamde beurs vinden we veel namen uitdrukkingen historische feiten gewoontes en traditie s ui t he t geboortelan d va n d e ouders d e auteur s geve n gee n precieze beschrijvingen van het land simpelweg omdat ze er zelf vaa k nog nooit zij n geweest maa r voor he n is algerije marokk o of tunesi e altij d aanwezig en niet los te maken van hun ouders die er met geuren en kleuren en vo l weemoe d over vertellenj n sommig e gevalle n zie t zelf s d e tweed e generatie dit verre paradijs als een streven in de hoop er ooit nog eens naar terug te keren verwijzingen naa r het land va n herkomst gekenmerk t doo r de wann e e n nostalgische toon slaan altijd op een ver verloren paradijs deze nostalgie voor het land van herkomst en de zoektocht naar een identiteit resulteren vaak in een reis naar dit paradijselijke land deze zoektocht naar de wortels eindigt vaak in een dubbele teleurstelling een desillusie ten eerste omdat de werkelijkheid vaak anders is dan de mooie geidealiseerde verhalen van d e ouder s di e e r vaa k va n drome n ooi t no g een s teru g t e keren bovendien worden deze jonge beurs ter plekke geconfronteerd met het feit dat z e uiteindelij k mee r frans zij n da n maghrebijns e n e r eigenlij k nie t thuishoren ze worden er voor buitenlander als rijke immigre uitgemaakt en verwesterd als ze zijn kunnen ze zich niet aanpassen aan de plaatselijk e cultuur en gewoontes eenmaal terug van dit avontuur besluiten ze dat hun toekomst i n frankrijk za l liggen maar het geboortelan d va n hu n ouder s zullen ze ondanks alles een warm plaatsje in hun hart toekennen verloren maar ondanks dat gekoesterd het paradijs uit de verhalen van hun ouders nogmaals afrika wat betreft de franstalige literatuur uit de antillen wil ik nog een kleine aan vulling geven op voorafgaand artikel de antilliaanse roman is over het algemeen geengageerd de schrijver wil het 57 smolders mekaoui jansen het koloniale verleden van frankrijk ware gezicht van zijn land doen kennen een van de vier grote thema s binnen deze literatuur naast liet verleden slavernij ideurvooroordelen liet leven op het platteland dat op verleidelijk en schilderachtige manier wordt weerge geven door exotische en regionalistische schrijvers vormt het thema afrika afrika is het verloren land en het droomland de baarmoeder waarin de zwarte zich vindt zoals hij was voor de slavernij p36 de open plek rene maran guyana wer d al i n 1921 geinspireerd to t het schrijve n va n zij n roman batouala prix concourt na de ontmoeting met zijn moederland afrika ontmoeting met een verloren paradijs zo kende ik dus in tegenstelling tot jef smolders wel wat zwarte zwanen ofwel frans e literatuur met als thema de kolomen als verloren paradijs een boeiend onderwerp waarover nog ved meer te zeggen valt bronnen conde maryse de open plek over franstalige literatuur uit de antillen in de knipscheer haarlem 1984 dejeux jea n la litterature maghrebine d expression francaise que sais je presses universitaires de france paris 1992 mekaoui jansen yvonn e jeune generation algerienne en france expressions litteraires n a v doet scr frans k u nijmegen 1993 memmi albert ecrivains francophonesdumaghreb anthologie seghers paris 1986 58