Het literatuurboek in de klas

anja bijlsma lindaart het hteratuurboek in de klas in november 199 0 promoveerde eus schalkwijk i n nijmegen o p een proefschrift ove r het functioneren va n het hteratuurboek duits voor de verzameling va n zij n gegeven s e n de verwerking va n he t didaktisc h idee ngoed dat aan de studie ten grondslag ligt baseerde hij zich op de dissertatie va n marti n thijssen het literatuuronderwijs duits aan reguliere dagscholen voor havo en vwo 1985 schalkwijks studie naar het functioneren va n het leerboek in het literatuuronderwijs duit s be s taat uit een descriptief en een empirisch deel het descriptieve stuk leverde gegevens op omtrent docent onafhanke lijke factoren zoals de rol die uitgever auteur en boekenfonds spelen bij de verkoop van schoolboeken en schalkwijk doet daarvan steeds zake lijk en grondig verslag een enkele anekdote zoals ten beste wordt ge geven over het verschil in de wijze waarop schoolboekenauteurs vroeger hun kant en klare manuscript ter uitgave aanboden en thans in teamver band me t d e editor d e implicatie s voo r leersto f e n didactie k lan g t e voren doorneme n p 21 22 i s natuurlij k zee r welkom ui t d e vakliteratuur die ter zake het schoolboek opmerkelijk bescheide n van omvang is blijkt dat van het schoolboek een grote invloed verondersteld wordt en dat de markt niet voldoende aansluit bij de persoonlijke visies van docenten op het literatuuronderwijs het grootste deel van de beschrijvende studi e wordt gevormd door de analyse van vijf schoolboeken die samen 76 van de markt beslaan d e overige 24 van de markt betreft 28 verschillende titels en de respons op de enquete uit het empirische deel va n de studie werd hierdoor te laag om ze ook op te nemen in de analyse deze vijf boeken ueber sicht uber die deutsche literatur kurz undbundig deutsche literatur zeitbild and dichtung spiegel der deutschen literatur deutsche dich tung en duitse literatuur vanaf 1500 tot heden zijn o p drie punten vergeleken het boek als commercieel object het boek als hulpmiddel bij de lesvoorbereiding het boek als instructiemateriaal om de omvang van het onderzoek hanteerbaar te houden is ervoor ge kozen om de inhoudelijke vergelijkin g t e beperken to t twee periodes die in alle vijf boeken voorkomen nl romantik en expressionismus deze beschrijving geef t docente n di e op zoek zijn naa r een geschikt literatuurboek een prima overzicht van de genoemde boeken bovendien biedt het analyseschetna de mogelijkheid om elk willekeurig literatuur boek eenvoudig bij de vergelijking te betrekken 31 de objectieve gegevens over elk boek worden verder in het onderzoek gerelateerd aan de opvattingen van de gebruikers het empirische dee l van het onderzoek i s gebaseerd op een uitvoeng e enquete onder docenten duits die of een van bovengenoemde boeken o f zelf samengesteld materiaal gebruiken in de klas er werd gevraagd naar doelstellingen achtergron d e n gedra g va n d e docenten alsmed e hu n tevredenheid en behoefte aan ander materiaal de doelstellinge n di e door de docenten i n dit onderzoek werde n ver meld zijn vergeleken met die uit het onderzoek van thijssen gegeven s uit 1980 dit leverde een aardig verschil op 1980 198 8 havo vw o hav o vwo l culturelevorming 28 38 33 46 2 leesplezier 27 13 35 18 3 zelfverkenning levens en maatschappij orientatie 31 29 27 28 4 literairesthetische vorming 14 20 5 8 er is een toegenomen aantal docenten dat kiest voor culturele vorming dit lijkt een bevestiging van de back to basics beweging van de afgelo pen 10 jaar voor meer docenten is het doel van literatuuronderwijs het zelfde als in de periode voo r de invoering va n de mammoetwet over dracht van kennis van dat wat waardevol is schalkwijk vermoedt dat de groei in de leesplezier aanhangers komt doordat vemieuwende ideeen uit de vakliteratuur eindelijk hun weg naar de praktijk hebben gevonden terecht verwijst schalkwij k naa r het taalunie onderzoek va n thissen 1988 waari n voo r he t eers t wer d vastgestel d da t tegenwoordi g cultuuroverdracht en leesplezier verstrengeld raken de moo r 1988 schreef deze verstrengeling toe aan de verwording to t containerbegrip die leesplezier heeft ondergaan schalkwijk volg t deze opvatting zo wel o p het havo als op het vwo is er een duidelijk e achteruitgan g van de doelstelling literair esthetisch e vorming maar het zou kunnen dat respondenten nu bepaalde vaardigheden zoals romananalyse rekenen tot culturele vorming ten aanzien van het gedrag in de les kan opgemerkt worden dat literaire informatie steed s als volg t wordt overgedragen men leest de literair e inleiding licht deze toe en illustreert deze aan de hand van een karakte ristieke tekst de docenten schenken meer aandacht aan de nieuwere dan aan oudere perioden de boekgebruikers hebbe n een voorkeur voor de schrijvers brecht goethe lessing boh heine kafka en schiller d e gebruikers va n zel f samengestel d materiaa l spreke n ee n voorkeu r ui t voor brecht boll durrenmatt frisch goethe borchert kafka lenz schiller en hauptmann 32 de docenten zijn positief over de ordering van het boek maar het me rendeel is niet tevreden met de geboden literair e informatie de vragen en opdrachten en illustraties ze vinden dat de teksten de leerlingen t e weinig aanspreke n en mee r dan de helft heef t behoeft e aa n een nieuw boek hieri n zo u vee l literair historische e n biografisch e informati e moeten staan en het zou ook teksten moeten bevatten de gegevens van deze enquete werde n verder geanalyseerd door te kij ken in hoeverre de drie blokken variabelen doelstelling achtergrond en functioneren va n het schoolboek met elkaar samenhangen de indelin g van respondenten i n doelstellingengroepen leverd e weinig significan t verbandop de tweede groep variabelen de achtergrond van de docent leverde wel een samenhan g o p me t he t functionere n va n he t literatuurboek he t meest significan t ware n hierbi j d e onafhankelijke persoonsgebonde n variabelen al s leeftij d e n ervarin g i n he t literatuur onderwij s bi j d e boekgebruikers daarentege n wa s bij de gebruiker s va n zel f gemaak t materiaal voora l bepalen d d e achtergrondkenni s va n literatuurweten schap en didaktiek de dissertatie van eus schalkwijk bevat naast informatie voor bijvoor beeld lerarenopleiders ook een schat aan praktische informatie voor de docent he t analyseschema voo r de beoordeling va n literatuurboeke n geeft een duidelijke vergelijking van de vijf belangrijkste op dit gebied en biedt mogelijkheden ande r materiaal op gelijke wijz e te toetsen en als men ziet welke factoren het functioneren van het leerboek in de klas medebepalen zal men zich beter bewust zijn van het verloop van de li teratuurles net al s d e dissertati e va n zij n leermeeste r thijsse n i s di t pro motieonderzoek een zinvolle bijdrage aan de verbetering van het litera tuuronderwijs in het algemeen gezien de kritiek die de docenten uitten in de enquete over de gebruikte boeken en hun behoefte aan verbetering ben i k er g benieuw d wa t eus schalkwijk s ideee n zij n ove r een goe d literatuurschoolboek ik verwijs u graag naar zijn bijdrage elders in dit nummer eus schalkwijk het functioneren van het literatuurboek duits ee n onderzoek naar het gedrag de tevredenheid e n de behoeften va n havo en vwo docenten duits m b t literatuurboeken diss nijmegen 1990 isbn 90 9003719 5 moor warn de cultuur overdragen en toch leerlinggericht werkent in verslag van de derde conference het schoolvak nederlands in het v o amsterda m 1988 147 160 thissen j d neyts n rowan leraren over literatuur onderwijs neder landse taalunie voorzetten is den haag 1988 33 thijssen m j w het literatuuronderwijs duits aan reguliere dagscholen voor havo en vwo d e praktij k i n 198 0 en voorstellen voor de praktijk nijmege n 1985 literatuurdidactische verkenningen helaas is de literatuurdidactische verkenning 3 het uteratuuronderwijs engels sinds de invoering van de wet op het voortgezet onderwijs in 1968 van anja lindaai t al jaren uitverkocht maar de meeste andere delen hebben wij nog in voorraad bijvoorbeeld 4 hans scheltinga poezie blijkt een hit te zijn 140 pp code 3 11 09 f9 70 uit de praktijk van het uteratuuronderwijs spaans een principiele beschouwing over literatuuronderwijs en wetenschap 6 christine van den akker e a over literatuur muziek en schilderkunst 220 pp code 3 11 11 f 7 45 7 truus aerts e a over de kloof tussen triviaalliteratuur en literatuur 140 pp code 3 11 12 f 5 20 16 joost thissen e a evaluatie in het literatuuronderwijs 60 pp code 3 11 20 f 6 50 de ideesn van purves uiteengezet 22a t m d joost thisse n e a purves revisited deel a algemen e inleiding b nederlands c engels d frans resp code 3 11 29 3 11 30 3 11 31 3 1132 f 5 45 f 8 10 f 5 55 f 5 65 per deel 64 140 pp toepassing va n d e evaluatietechnieke n va n purve s o p ee n aanta l literatuurboeken 18 jos 6 polman trac y va n poppel thematisch werken in het literatuuronderwijs frans xxxiv 232 pp code 3 11 25 f 15 80 20 anneke van esterik sonja heebing ipoesia eres tul 154 pp code 3 11 27 f 9 60 literatuurlessen spaan s leerlinggericht en produktief creatief uitgewerkt 23 anneke van esterik ipoesia eres tul 2 80 pp code 3 11 34 f 7 00 24 wilma schakenraad marie theies e spronken de leeskring voor volwassenen 64 pp code 3 11 36 f 6 00 25 wim harmsen literatuuronderwijs klassieken kan dot 13 6 pp code 3 11 35 f 12 00 vijfentwintig lessen rond wijsgerige teksten 30 lies theuws het heerlijke voorlezen een oud verhaal opnieuw verteld 60 pp code 3 11 42 f 4 70 u bestelt bij diktatencentrale a faculteiten k u nijmegen thomas van aquinostraat 2 nijmegen tel 080 61 62 50 en betaalt portokosten miste u duits zie biz 40 onderzoeksmatige delen zie biz 55 34