Het onderwijs in de spreekvaardigheid – Praktische suggesties

Publicatie datum: 1971-01-01
Collectie: 02
Volume: 02
Nummer: 1
Pagina’s: 8-25

Documenten

het onderwijs in de spreekvaardigheid praktische sugge stie s herman g de boois inleidin g twee problemen verhinderen vele collega s over te gaan tot de uitvoering van een gedegen leerprogramma in de spreekvaardigheid in de eerste plaats voelt men pijnlijk het ontbreken van een theorie die vaststelt wat als doel van dit onderwijs beschouwd mag worden hoe de act van het spreken is gecomponeerd uit vele facetten welke functie elk van die facetten vervult wat de c riteria zijn wa arnaar men moet beo o rdelen enz in de tweede plaats en dat hangt enigszins samen met het gemis van een theorie weet men niet goed hoe de zaak in de praktijk aangepakt moet worden welke methode kan en zal men volgen en bovenal hoe komt men aan materiaal om te oefenen op het gebied van het spreekonderwijs heb ik zeker niet de wijsheid in pacht maar wel ben ik misschien vaker gevallen en opgestaan dan de meeste van u niettegenstaande het feit dat ik er pas vrij kort maar wel intensief mee bezig ben aan deze omstandigheid meen ik het recht te kunnen ontlenen u mijn denkbeelden en ervaringen te presenteren daarover nog enige preliminaire op merkingen de hoofdstukken i ii en iii hebben betrekking op monologen de overige op polylogen binnen deze twee groepen van hoofdstukken is globaal een to ene ming van de m oe ilijkheid van het materiaal nagestreefd het is echter niet geheel juist te menen dat elke monoloog minder moeilijk i s dan elke poly loog dat geldt hoogstens in zijn algemeenheid de bijdrage be sluit met een beschouwing over hulpmiddelen bij het spreekonderwijs en een zeer beperkte literatuuropgave he t verzamelde materiaal is zoals het wordt aangeboden eigenlijk alleen ge schikt voor het secunda ire en tertiaire o nderwijs het leent zich voor de duur van een volledige opleiding enerzijds wordt dat mogelijk gemaakt door de veelheid en verscheidenheid anderzijds wordt dat gevergd door de zeer uiteen lopende moeilijkheid van de stof voor het basisonderwijs is er misschien ook wel materiaal bij maar ik verm oe d dat het een enkele uitzondering daargelaten dan wel ingrijpend gewijzigd moet worden vrijwel niets van het materiaal heb ik zelf gecre e erd bijna altijd groeide een idee uit een situatie meestal was deze zo amorf en vervloeiend dat er geen spoor meer van terug te vinden is in enkele gevallen is de oorsprong duidelijk herkenbaar dan heb ik niet verzuimd er melding van te maken het behoeft geen betoog dat ik veel belangstelling heb voor uw ervaringen op het gebied van het spreekonderwijs stellig zijn er collega s die waardevoll e 8 ervaringen hebben opgedaan met hun eigen methode maar wat bescheidener zijn dan ik laat ze niet schromen eens wat ter publicatie in moer aan de redacteur toe te zenden anderen zullen gebruik maken van de suggesties die in dit artikel voorkomen en verbeteringen willen aanbrengen varianten ont wikkelen of mij de huid vo lsche l den ik verzeker hun dat ik met aandacht hun brieven zal lezen en er een onbescheiden gebruik van zal maken men zij dus niet alleen uitgenodigd maar ook gewaarschuwd 1 voorleze n het doel van oefeningen in het voor l ezen is bovena l de ontwikkeling te be vo rde r en van d e spree k tech ni ek daar o nde r ve rst a ik art icul at i e luidh e i d modulatie intonatie vermijden van stre e ktaa l snelheid en regel maat van spreken het voorlezen van teksten zonder enige voorbereid ing zal er op den duur toe l eiden dat de leerlingen zoveel reserves in acht nemen met name waar het gaat om de into natie dat ze ook onverwachte verr aderl ijke zinswen dinge n de baas ku nnen als illus trati emate ri aal en norm ku nne n di e nst doen voor 1 nieuwslezers van radio en televisie voor 2 grammofoonplaten waarop schrijvers eigen werk voorlezen n iet alle schrijvers zijn ove rige ns goede voordr agers voor 3 een van de radio opgenomen hoorspel dat biedt ev tevens de ge legenheid de structuur van een di aloog aan de orde te stellen 1 voorlezen van zakelij ke of j ournalistieke teksten van 250 tot 5 0 0 woorden zowel met een voorb e r eidingstijd van 10 m i nuten al s zonde r voorbereiding bronnen artikeltj es uit dag en weekbladen en tijdschr i ften 2 lite r aire teksten van onbepaalde lengte maar per beurt niet langer dan 250 tot 500 woorden ook hier zowel voorbereid thuis of gedurende 10 minu ten op school als a prima v i sta bronnen bloemlezinge n verhalenbunde l s cu r s i efj es u it dag en weekbladen 3 voor dracht van dramatische teksten van onbepaalde lengte maar met een maximum van 500 woorden per leze r het is m ogelij k een leerling alle rollen te laten lezen waarbij er van hem wordt verlangd dat hij met verschillende stemkarakt ers leest ook kan men ver schillende l eer linge n tegel ijkertijd inzet te n zonder nocht ans dubbelrollen u it te sl uite n vo o rbereidi ng is alt ij d wen selijk bronnen volledige drama s of l uist erspele n of g edeelten e rva n uit spec i ale edities of bloemlezingen maar ook door de leerlingen zelf gemaakt werk ev door o mwerki ng van een ve r haal of rom anepi so de d ie dan toch weer in de bloemlezing gevonden kan worden opme rkin g verschillende van de ze oefeningen kunnen ook gebruikt worden om de luistervaar dig hei d g erich t te bevorde ren dan stelt u bv twee of drie 9 vragen die all een g oe d beantwoord kunnen worden als de tekst goed beluisterd en begrepen is door een dergelijke werkwijze activeert u bovendien de niet lezers hen kunt u eveneens g oed motiveren door er een gewoonte van de ma ken ze te laten oordelen over de kwaliteit van de spreektechnische aspecten ii herformulerin g de bedoeling van de volgende oefening is de leerlingen vertrouwd te maken met het construeren van zinnen op het moment dat ze nodig zijn in het bij zonder zal dan ook gelet m oe ten worden op de grammaticale aspecten van het taalgebruik in zoverre is de situatie nog ontspannen dat de spreker niet belast is met het bedenken van de informatie die hij moet overdragen daar hebben andere nog voor gezorgd wel worden al eisen gesteld aan zijn vermo gen tot samenvatten van een tekst en herstructureren 1 navertellen van een zakelijke of journalistieke tekst van 500 tot 1000 woorden de voorbereidingstijd bedraagt 15 minuten het maken v an aanteke ningen i s toegestaan a de tekst blijft bij de hand en het is t oe gestaan d a t een saillante zinsnede wordt voorgelezen als voor een g oe d begrip een letterlijk citaat gewenst is ook kan de tekst nog nodig zijn i v m illustratiemateriaal b de tekst mag niet geraadpleegd worden bronnen grotere dag en weekbladartikelen bv met een wetenschappelijke inslag encyclopedie artikelen tijdschriftteksten 2 overzicht geven van de belangrijkste gebeurtenis s en van de vorige dag aan de hand van een dagblad of overzicht geven van de belangrijkste artikelen in de nieuwste weekbladen hierbij gaat het niet om gedetailleerde informatie maar om een globale berichtgeving die toch enig inzicht geeft in wat er gaan de is en hoe een blad zich daartegenover opstelt de gebruikte bladen zullen in de regel bij de hand blijven een enkel letterlijk citaat is toegestaan over het algemeen moet aan tenminste drie nieuwscategorie e n aand acht wor den geschonken daarbij kan men bv kiezen uit binn e nlandse politiek buiten landse politiek economie wetenschap techniek sport de duur van een dergelijke bespreking zal voor dagbladen liggen in de buurt van 3 minuten voor weekbladen bij 5 minuten 3 navertellen van een verhaal roman film toneelstuk tv programma het voorlezen van een min of meer uitgebreide passage bij de eerst genoemde mogelijkheden kunt u blijven toestaan een tijd van 5 minuten kan als gemiddelde worden a a ngehouden vooral bij deze gelegenheid is het goed langdradige leuteraars tot een kernachtiger pres tatie te dwingen opmerking het idee voor een revue van de pers on tl eende ik aan de tv rubriek scala zaliger nagedachtenis 10 het ve rdi e nt aa nb eveling voor de meeste van de hi er ge noe mde k arweitj es een langlopend beurtenschema op te stellen iii voordrachte n het doel van de volgende oefeningen is gelijk aan dat van die in de vorige hoof dstukken ve rmeerderd met a het ontw ikke len van de vaar dighe i d gesch ikt m ater i aal op t e sporen en te ordenen b het ontwikkelen van een taaltact i sch vermogen daaronder ver sta ik gesticulat i e mim i ek attitude contactuele techni eken gebr uik van hulpmid delen op deze laatste elementen was al gepreludeerd in hoofdstuk ii aan de structuur van de voordracht mag u eni ge eisen gaan stellen de ver handeling en het verslag mogen goed herkenbaar bestaan u it inleiding uit eenzetting en afsluiti ng de beschouwing moet bovendien i m plic iet of expliciet behelzen een evaluatie van het mater i aal van gevorderde leerlin gen mag u vergen dat ze een hecht doortimmerd middendeel leveren 1 de verhandeling is bedoeld voor het verstrekken van informatie over een onderwerp zonder dat tegelij kertijd of afzonderlijk een opinie wordt overge bracht het onderwerp kan liggen op het gebied van liefhebberij of interesse wetenschap sport enz dit type voordracht is algemeen bekend als de spreekbeurt in zijn meest conventionele vorm bronnen dag en weekbladen tijdschriften ao boekjes blikopener reflector vooral ook eigen waarneming en ervar ing meestal een combinatie van deze bronnen 2 verslag van een excursie naar een bedrijf bezoek aan een tentoonstelling of andere activiteiten bronnen eigen aantekeningen folders brochures catalogi 3 de beschouwing is bedoeld om over feitenmateriaal een opin i e ten beste te geven dat heeft u iteraard zeer bepaalde consequenties voor de structuur en veronderstelt een behoorlijk ontwikkeld denkvermogen in het bijzonder op het gebied van comb in e r en en kritiseren bronnen dezelfde als bij 1 maar vooral gesch i kt zijn allerle i actuele polit i e ke en sociale ontw ikkel i nge n waarover de nieuwsme di a ber ichten 4 bij de bespreki ng van een boek film tentoonstelling beurs enz m oe t ook uit drukke lijk van een eigen opinie blij k gegeven worden het valt natuurlijk toe te ju i chen a l s een leerli ng gebrui k maakt van een of meer recensies of ander mater i aal maar hij mag er niet al te zwaar op steunen bronnen voor boekbesprekingen zijn er dag en weekbladrecensies literaire t ij dschriften serie neder l a ndse k eur versch illende uittrekselboeken voor bespreking van f i lms tentoon stell in gen en andere culturele mani festaties kan 1 1 men andermaal een beroep doen op dag en weekbladberichten specia le tijd schriften en bulletins catalogi opmerking in vele gevallen zal visueel of auditief illustratiemateriaal de verhandeling of beschouw i ng kunnen verlevendigen daar is niets tegen maar waakt u er wel voor dat de illustrati e gaat domineren als het tenminste uw bedoeling is dat de leerling zich vooral in het gebruik van taal oefent en betrekt u de wijze waarop het materiaal gebruikt werd uitdrukkelijk in uw kritische nabeschouwing 5 de geimproviseerde verhandeling of beschouwing is een snelle en efficiente methode om de vindingrijkheid en het improvisatietalent te ontwikkelen de handigste aanpak is wellicht als volgt alle leerlingen schrijven een onderwerp voor een mini spreekbeurt op een papiertje deze briefjes worden ingezameld en successievelijk moeten sprekers in spe een briefje uit de verzameling trek ken over het onderwerp dat erop vermeld staat moeten zij spreken gedurende twee minuten de voorbereidingstijd is een minuut of zes het maken van aantekeningen is t oe gestaan in vlotte opeenvolging kunnen zo in een lesuur ongeveer tien leerlingen aan bod komen hier is het weer heel goed mogelijk de luisteraars te activeren door ze oor deelbevoegdheid t e verlenen in een erg goede klas kunt u eens proberen de voorbereidingstijd te laten ver vallen en ook om dwaze onderwerpen op te geven in de trant van het gehei me leven van de omps soms zal de speech daardoor eerder het karakter krij gen van een oefening in het overleven dan in zinnig taalgebruik maar daartegen bestaat beslist niet altijd bezwaar 6 de gelegenheidstoespraak oefenen op school doet een sterk beroep op het inlevingsvermogen u kunt om eenvoudig te beginnen beweren dat u uw 2 5 jarig dienstverband herdenkt en een feestrede eisen van een leerling waar voor hij uiteraard enige minuten voorbereidingstijd kr ijgt maar vooral niet te veel een inventieve spreker zal u stellig een materieel blijk van hulde aan bieden zo werd ik o m al bedacht met een doosje lucifers mijn eigen agenda en n gratificatie van 23 cent uit naam van het gemeentebestuur redevoeringen t g v huwelijk begrafenis verjaardag nieuwjaar vakantie kunnen dan ook wel verbeeld worden dat deze toespraken een ludiek tintje krijgen vanwege de duidelijke spelsituatie ligt voor de hand iv d ialoo g doel van deze communicatiev e t echniek i s dat de de elne m er s door e en po s i tieve h ou d i ng ten opzichte van e lk aars geda c htenwe reld geraken tot een bete r be grip v a n de we derzij dse st an dpu nten en m idd els e n i g e vorm van samenwer king zo mo g el ij k op ee n hog er ke nni sniveau be lan den er w or de n da n ook ze er bepaald e isen geste l d aan de lu isterv a ardi ghe id en berei dh ei d wat in de 12 vor i ge hoofdstukken nog hoegenaamd gee n rol speelde omdat daarin uitslui tend het produkt i eve taalgebruik aan de orde was 1 het idee van de improvisatie ontleende ik aan een tv programma twee leerlingen gaan zonder voorbereiding maar met bepaalde beperkingen een sc e ne spelen de beperkingen worden geintro duceerd door drie verzamelingen briefjes een a collectie die bestaat uit briefjes waarop telkens een zin staat geschreven een b collectie die niet principieel verschilt van de a collectie een c collectie waarop telkens is genoteerd een plaats of omstandigheid e e n van beide acteurs kiest een willekeurig a briefje hij heeft nu de zin waarmee de sc e ne moet beginnen de ander neemt een b briefje en beschikt daarmee over de claus die de scene uitluidt wat er tussen de eerste en laatste zin aan dialoog ligt wordt aan het improvisatietalent van de spelers overgelaten iemand trekt ook een c briefje dat de plaats of de tijd of an dere omstandigheden vaststelt waaronder de dialoog zich voltrekt ter verduidelijking geef ik enkele volstrekt pretentieloze voorbeelden uit de drie collecties a 1 ik durf nie t 2 ze staan er wat verpieterd bij 3 je gedraagt je weer als een slet b 1 en dan te bedenken dat er nooit een oortje aan gezeten heeft 2 als je uitgehuild bent krijg je een kus van mij 3 ik denk dat ik verder maar ga zwemmen c 1 in de echtelijke slaapkamer s avonds om 23 22 uur 2 na een hevige storm in het bos 3 vrijdagmiddag op een steil hellende loopplank als u de leerlingen hebt uitgelegd wat de bedoeling is kunnen ze zelf deze briefjes schrijven u beschikt dan over een verzameling zoals u zelf nooit had kunnen verzinnen de duur van de stukjes is sterk afhankelijk v an de mogelijkheden die de briefjes scheppen en van de durf en fantasie van de spelers over het alge meen is 2 minuten al een hele tijd het is prettig als ze kunnen beschikken over een aantal attributen van uiteenlopende aard kledingstukken huishoude lijke en andere voorwerpen enkele meubelstukken een absoluut vereiste is zulks echter niet in de halve minuut die ze nodig hebben om wat uit te zoeken kunnen ze ook eventueel iets met elkaar afspreken 2 het gesprek tussen twee personen kan z i ch moeil i jk langs een natuurlijke weg ontwikkelen in een lessituatie om toch enige vorm van gesprek te oefenen w aarin be i de deelnemers een o ngeve er gelijk aa ndeel hebben in de informat ie u i twisseling zijn we aangewezen op een dwangsit u atie ik heb daa rvoor een systeem ontwikkeld dat nog niet tot mijn vo ll e t evr edenheid funct i onee rt het is niet duidelijk of de oorzaak daa r van sc hu i lt i n zwakke opg aven of in het systee m zelf onder het nodi ge voo rbeh oud en in de hoop 13 dat u betere ervaringen zult opdoen maak ik er hier melding van het gesprek zal worden gevoerd tussen leerling a en leerling b u verstrekt a en b verschillende schriftelijke instructies a krij gt bv de opdracht probeer te weten te komen welke europese hoofdsteden b bezocht heeft en welke hij de prettigste vond je mag zelf niet de naam van een van deze steden no emen tracht vast te stellen welke restrictie in de opdracht van b voorkomt de opdracht voor b kan aldus luiden probeer te weten te komen welke landen a bezocht heeft en waar hij het het pre tt igst vindt verhinder dat hij het woord vak a ntie in de mond neemt tracht vast te stellen welke restrictie in de opdracht van a voorkomt zoals u ziet bestaan de opdrachten uit drie gedeelten 1 uitlokking van in formatie 2 dwang tot het voeren van een beleid daarbij 3 noodza ak tot tussen de regels door luisteren de grootste moeilijkheid bleek te liggen in de daad van het beginnen met name daarvoor zal dus nog een verb eterde werkwijze gezocht moeten worden 3 het interview is een gespreksvorm tussen twee personen waarbij de ene vrijwel uitsluitend tot taak heeft problemen op te werpen of vragen te stellen terwijl de ander informatie moet prijsgeven in klasseverband is deze gespreks vorm gemakkelijk aan de orde te stellen zeker wanneer gespeeld wordt dat het vraaggesprek plaats vindt in het kader van een televisie uitzending in dat geval moet de interviewer zorgen voor inleiding en afsluiting in overeen stemming met de veronderstelde situatie in de lijn van de tv fictie ligt ook een tijdslimiet te stellen bv exact drie minuten onderwerpen van actuele aard sport politiek schoolzaken gaan meestal het prettigst een videorecorder kan hier uitstekende diensten bewijzen om het goede en foute voorbeeld te vertonen en verschillende vraagtechnieken te analyseren u zult waarschijnlijk bemerken dat aanvankelijk de interviewer fundamentele fouten maakt door weinig concrete vragen te stellen in de trant van wat vind je van handbal dat het korte en weinig zeggende antwoord dan luidt ik vind het wel nuttig mag nauwelijks verbazing wekken ervaring en goede voorbereiding verhelpen dit euvel die voorbereiding kan ev in groepsverband geschieden spoedig zal blijken dat de kernvragen enigszins uitvoerig moeten worden ingeleid door de ondervrager en dat hij flexibel moet reageren op een antwoord v de ba t het doel van het debat als didactisch middel ligt voornamelijk in het ontdek ken van zwakke plekken in het betoog van een tegenstander en het uitbuiten ervan een debat op zich beoogt immers het gelijkkrijgen in de ogen van het publiek en zelfs van de tegenstander er is vrijwel steeds een winnaar en een verliezer na de gestreden strijd 14 voorwaarde voor een goed debat is dat de deel nemers behoor lijk geschoold zijn i n de theorie en praktijk van verschillende vorme n van bewijsvoering en dat ze al enige vaardigheid hebben ontwikkeld in het hanteren van retorische str ijdm iddelen het beluisteren van opnamen van debatt en tussen geschoolde spre kers en het an alyseren va n hun techn i eke n is ee n m ethode o m de b e d oe l de commu n ic atieve strate gie en e n te chnieke n te leren kennen er zijn verschillende wijzen waarop u het debat kunt l aten beoefenen ik heb goede ervaringen met de volgende aanpak die het voordeel heeft dat het publi ek e r direct bij b etrok ken is formeer een even aantal groepen van drie tot vijf leer l ingen groep 1 krijgt opdracht arg u menten te verza m el en te r verdedi ging van ee n door u of de leerlingen geponeerde stelling groep 2 verzamelt argumenten die tegen deze stelling pleiten de groepen 3 en 4 doen hetzelfde met een andere stelling enz na ee n voorbereidingstij d van 15 tot 45 m inuten afhankelijk van de c omplexiteit v an de m ateri e i s het weer ver zamele n geblazen uit groep 1 e n u i t gr oep 2 w ijst u ee n persoon aan om op overtu igende wij ze het stand pu nt pro resp contr a de eerste stel li ng onder woorden te brenge n elk van de twee debaters krijgt in eerste i nstantie twee tot vijf minuten de gelegen heid voor een ononderbroken uiteenzetting daarna mogen ze e lkaar in een directe confrontatie te lijf gaan waarb ij ee n voorz itte r ev re gulerend kan o ptreden zij n de kemphanen moe gestreden dan kunnen ze verder gesuppor teerd worden door hun voorbe re idingsgroepen het debat ontwikkel t zich dan tot ee n a l gemeen dispuut daarna is het de be u rt aan volgende g roepen en stellinge n voo r een ee rlijke str ijd is het ni et noodzakelijk dat de verdedige rs of aanval l ers van een stel ling conform hu n priv e overtuig ing spre k en wel is het wense lijk dat de stel l i n ge n zodan ig zij n dat er duidelij k een pro en ee n contra aan te ontdekken val t voorbeelden van di t soort stellinge n 1 in de rechtzaal m oeten radi o en te l ev i sieverslaggevers dezelfde rechten krij gen als hun col l e g a s va n d e schrij vende pers en dus gelu ids en beeldopna me n mogen m a ken 2 nederland moet het initiat ief nemen tot beeindiging van het statuut van het koninkr ij k 3 bur gemees ter s moete n w orden gekozen niet benoemd o p merking het lig t voor de h and dat de voo rbere i den de di scussieg roepjes ook aanda cht besteden aan de arg um enten di e ee n teg enstander kan gebruiken en zic h d aartege n wapene n vi d iscuss i e bij de voorbereiding van het debat zijn al discussies gehouden in kleine groe pen het doel van de discussie is echter niet hetzelfde als dat van het debat maar gelijk aan het doel v an de dialoog in het bijzonder van het ges p rek men zou dan ook hier bij uitstek de term polyloog kunnen gebruiken 1 5 1 de fo rumdiscussie i s een tamelijk handzame m ethode om i n g root ver band van g e dachten te wisselen voor het front van de troep nemen dr ie of vier discussianten plaats en een voorzitter aan de orde komen e e n of enkele on de rwe r pen die van tevoren bv door de g ehele klas zij n bepaald het publiek heeft ruimschoots de gelegenhe id g ehad zich te bezinnen op deze onde rwerpe n en problemen te onderkennen de voorzitter stelt de onderwerpen achtereenvolgens aan de orde hij verzoekt het publiek vragen of problemen mondeling te formu leren en ev te voorzien van een toelichting telkens ee n of een aanta l op hetzelfde onderwerp betrek king hebbende achter elkaar daarover geeft hij het woord aan elk van de forumleden die dan in de gelegenheid zijn hun kennis van feiten en menin gen onder woorden te brengen de voorzitter kan een vragensteller ev korte tijd de gelegenheid geven te repliceren of te verduidelijken maar het is niet a priori de bedoeling dat er een confrontatie ontstaat tussen publiek en forum leden wel kan de voorzitter bevorderen dat het verschil van mening tussen de forumleden onderling duidelijk uit de verf komt de voorzitter kan de menin gen na elke termijn samenvatten en tot slot van de sessie een overzicht geven van de resultaten van de gehele bijeenkomst als onderwerp kan nagenoeg alles dienst doen wat niet te complex van aard is en binnen de belangstellingssfeer van de leerlingen valt van schoolse aan gelegenheden tot actuele problemen op poli tiek sociaal en sportief gebied het is echter wel verstandig per sess ie een zee r beperkt aantal onderwerpen aan de orde te stellen ze bv in een al dan niet actueel thematisch kader te plaatsen zo kunt u een forumdiscussie organ i seren over ontwikkelingshulp over het defensieapparaat over natuurbescherming duur van een zitting 20 tot 45 minuten opmerk i ng deze vo rm van discussie is in princ i pe waarschijnlijk op elk on derwij sniveau te gebruiken ook in hog e re klassen van het basisonderwijs de aloude radioforums k unne n ter illustrat ie goede diensten bewijzen al func tioneren ze meestal niet precies als ik h ier bedoel 2 als didactische vorm i s de plenair e d i scussie in tegenstelling met de fo rumdiscussie bij zonder moe ilij k te hanteren ik vrees dat menigeen die met een zeke re rege l maa t en bl ijmoedigheid onderuit gezakt op z ijn stoel een klas laat d i scuss ieren zich onvoldoende real iseert welke ve r snelling van de hartslag e n ve rhog ing v a n de bloeddruk een discussie behoo rt mee te b rengen voor de doce nt dat vruchtbaar dis cussieren moe i lij ker is dan de meeste lief h eb b ers denken moge blijk en ui t de wel zeer g eri nge resu l t aten die zelfs in sem i intel l ectue le kringen m et deze methode geboekt wor den discu ssies van studenten hebb en zel den resultaat waar he bb en ze eigenl ijk we l e nig resul taat de onmee tbaarheid v an het resultaat i s i n derda a d ee n groot stru i k elblok de duur van de discu ssie gaat dan al gauw als maa tstaf ge lden of het aa ntal 16 decibeis of het aantal opinies dat gevent i leerd is allemaal wel meetbare zaken maar evenzeel ook volstrekt irre l evante elementen zelfs het aantal conclusies zegt niets over het succes van een discussie nogmaals het doel is gel ijk aan dat van de dialoog daar is het resultaat ev enmin m ee tb aar ma ar d a t wordt a l s minder bezwaarlij k beschou wd waar schijnlijk o mdat d e overzi chtel ij kh ei d va n d e gedachte nwisselin g v r ij gr oot is dankzij het fe i t dat er slech ts twee per sonen aa n deelnemen en ig szins hetzelf de g el dt v oo r de f orumdiscu ssie naarm ate het aantal deelne m ers echter groeit neemt de overzichtelijkheid af en wordt het moeilijker te er varen wat anderen beweren en of men op een hoger kennisniveau belandt de e nig e ma nier om op dit punt wat zekerhe id te krijgen is ge l egen in het g e br uiken v an een goede techniek men mag v eronderstellen dat het onmee t b ar e res ultaat b ete r wor dt naarmate de di scussietech niek gede g ener is discussieren bestaat voor 90 uit luisteren dat moet dan ook tot een hoge graad van volmaaktheid opgevoerd worden een kinderachtige maar effec tieve methode om dat te bereiken is tijdens een discussie te eisen dat een spreker eerst zo exact mogelijk de gedachtengang van de vorige spreker her haalt alvorens zijn eigen gedachten onder woorden te brengen alleen als dat geschiedt tot volle tevredenheid van die vorige spreker mag hij verder het woord voeren het spreekt vanzelf dat deze werkwijze niet bevorderlij k is voor de vlotheid van de discussie daarom moet volstaan worden met inci dentele toepassing van deze didactische truc van de deelnemers moet eigenlijk ook verwacht worden dat zij behoorlijk ge schoold zijn in de belangrijkste denktechnieken en in verschillende communi catieve technieken en strategieen zij moeten enige vaardigheid bezitten in het samenvatten van teksten en in het maken van aantekeningen zij moeten bovendien beschikken over voldoende discipline en bereidwilligheid om zich te schikken in de leiding van de voorzitter ook als die niet in overeenstem ming met hun inzichten te werk gaat voor een geslaagde discussie is het gezien deze opsomming van condities dus niet mogelijk te volstaan met een oppervlakkige voorbereiding ook de directe preparatieven verdienen de aandacht de discussianten moeten inge leid worden in het veld van de problematiek daarvoor dient door een of twee leerlingen een gedegen studie gemaakt te worden die uitmondt in een uiteenzetting en liefst een aantal stellingen in elk geval kan men alleen discussieren op grond van feitenmateriaal dat bij iedereen bekend is het best kan men gebruik maken van op papier gestelde gegevens vergezeld van de eventuele stellingen het is van belang dat de opstellers van een document mondeling nog een nadere toelichting verstrekken het is de taak van de voorzitter in het voorbereidende stadium overleg te plegen met de inleiders opdat hij van te voren inzicht heeft gekregen in de problematiek en een discussiestrategie kan ontwerpen in verband daarmee kan hij aanwijzingen geven in welke volgorde de stellingen aan de orde 1 7 moeten ko men tijdens de discuss i e ze l f moet de voorz i tter ervoor waken dat de stel l ing die aan de orde is steeds in het centr u m van de aandacht b lijft wanneer een spreker te ver afdwaa l t moet hij ingrij pen eerst met een cor rect i e b ij reci dive dr astischer de voorzitte r kan bij het aansni j den en afslu i ten van een onderdeel telkens een inleider het woord geven dat is afhankel ij k van het karakter van het onde r we r p en hangt ook samen met de uitvoe righeid van de initi ele inle i ding vervolgens kan h ij a f een sprekerslijst opstellen voor een eerst e ronde van gedachtenwisseling a f elk moment als iemand te ke nnen geeft het woord te wensen dit verlenen de laatste manier is flexibeler maar riskanter in tweede termijn kan hij op gelijke wijze handelen over het al g e meen moet het niet nodig zijn meer dan twee spreekronden te gebruiken voor een enkel onderdeel de voorzitter sluit een onderdeel af met een samenvat tend overzicht aan het einde van de hele discussie geeft hij een resume dat zoveel mogelijk recht doet wedervaren aan alle geuite meningen is er een duidelijk overheersende opinie dan kan deze gelden als conclusie daarbij zij echter ten overvloede gesteld dat het bereiken van een conclusie een com munis opinio niet het doel van een discussie is in dat opzicht verschilt de discussie fundamenteel van de vergadering een maatstaf maar niet zo n goede voor het bepalen van de technische vaar dighe i d in het discussieren die uw leerlingen aan de dag kunnen leggen is de lengte van hun monologen een bruikbare indicatie heeft u daarmee in zoverre dat een groep die niet verder geraakt dan een wat veredeld vraag en ant woordspelletje nog vrijwel alles te leren heeft terwijl een groep waar elke spreker een zelfstandig gestructureerde beschouwing opzet daarbij inhakend op eerder uitgesproken opvattingen en nieuwe probleemaspecten onthullend waar schijnl ijk een hoge graad van perfectie heeft bereikt onderwerpen die geschikt zijn voor discussie kenmerken zich vaak door hun principiele karakter bv godsdienstige overtuiging als basis voor een politieke partij de wetgeving op het geb ied van verdovende middelen eenzijdige ont wapening door nederland over het algemeen zal een volwassen discussie 45 tot 90 minuten in beslag nemen bij langere duur treedt vermoeidheid op b ij een kortere krijgt de discussie onvoldoende gelegenheid zich volledig te ont plooien met betrekk i ng tot de plaatsing van de deelnemers worden in het volgende hoofdstuk enkele opmerkingen gemaakt over dit onderwerp valt uiteraard nog vee l meer te zeggen maar i k hoop u zo a l genoeg ontmoedigd of althans gewaarschuwd te hebben ik durf niet te ontkennen dat u op dit gebied bete r iets dan niets kunt doen maar aan de ande r e kant kunt u ook beter ten halve ke r en dan te n hele dwalen bezin u in el k g eval alvorens te beg innen 1 8 vii vergaderin g vergaderingen zijn er in diverse soort en die v an elkaar verschillen door doel en werkwijze er zij n een vie rt al hoofdsoorten 1 de convergente vergadering 2 de divergente vergadering 3 de besluitvoorbereidende vergadering 4 de besluitvormende vergadering in de praktijk van het vergaderen vormen deze vier ty pen dikwijls de verschillende fasen van een bijeenkomst oogmerk van het onderwijs in de vergadertechniek moet bovenal zijn de leerlingen te doen beseffen in welke fase een vergadering verkee rt omdat elk ty pe het gebruik van een eigen techniek vergt overigens is expliciet onderwijs in de verga dertechniek meer een zaak voor gespecialiseerde opleidingen bv kadercursus sen van bedrijven dan voor het gewone onderwijs 1 de convergente vergadering heeft tot doel een enkeling of een kleine groep van informatie te voorzien die afkomstig is van een uitgebreide groep in de praktijk van het bedrijfsleven zal de leiding zich op deze wijze doen informeren over problemen ervaringen mogelijkheden enz mede op grond van deze gegevens moet de leiding beleidsbeslissingen nemen deze vergade ringen volgen meestal een vast patroon dat van bedrijf tot bedrijf verschilt ze hebben een zeer routinematig verloop in het onderwijs kan men incidenteel dit type hanteren als een didactische vorm er is een zo uitgebreid situationeel kader voor nodig dat het niet wel mogelijk is dit opzettelijk te construeren wie echter een open oog heeft voor wat er in een school omgaat zal merken dat er soms langs natuurlijke weg een bruikbare situatie ontstaat als een klassevertegenwoordiger naar het schoolparlement gaat zal hij zich van te voren laten inlichten over de ver schillende opinies die er ten aanzien van een bepaald onderwerp leven er is in zekere zin dan een convergente vergadering aan de gang in het schoolpar lement zelf kan zich een soortgelijke toestand voordoen werken de leerlingen aan een of ander groot project dan kan een situatie ontstaan waarin een be paalde persoon of groep geinformeerd moet worden over de stand van zaken door andere groepen of personen tijdens deze vergaderingen kan de voorzitter van twee technieken gebruik ma ken die elkaar goed aanvullen in eerste instantie verleent hij achtereenvol gens het woord aan ieder van wie verwacht wordt dat hij relevante informatie kan verstrekken in tweede instantie stelt de te informeren persoon gerichte vragen teneinde af een verduidelijking te verkrijgen over al gegeven inlich tingen af nog meer informatie 2 de divergente vergadering heeft tot doel een enkeling of kleine groep in formatie te laten overdragen aan een uitgebreide groe p in het be drijfsleven zullen deze vergaderingen dikwijls het karakter hebben van instructie bijeen komsten logisch gezien sluiten ze aan bij de be sluitvormende vergadering besluiten worden meegedeeld aan de mensen die met de uitvoering zijn be 19 last in de regel beginnen deze vergaderingen met een inleiding waarin de genomen beslissingen van een achtergrond voorzien worden dat gebeurt ten dele uit psychologische overwegingen ten dele ook om vergadertechnische redenen instructie die gebaseerd is op begrip voor het beoogde doel zal nu eenmaal sneller en beter overkomen dan instructie waarbij de geinstrueerde alleen de letter en niet de geest van de instructie kent vele doodgewone lessen dragen het karakter van een divergente vergadering u bent de instructeur de leerlingen zijn de geinstrueerden i iet ligt voor de hand dit type vergadering eens te beoefenen door een leerling op te dragen een gedeelte van een instructieles te verzorgen ook in het al genoemde grote project kan een situatie optreden waarin divergent vergaderd moet wor den de leiding of coordinator van het project moet dan de deelnemers in strueren divergente vergaderingen bestaan uit vier onderdelen a inleiding b infor matie die in eerste instantie aangeboden wordt c informatie die wordt ver strekt n a v vragen d toetsing van de informatieoverdracht bij gecompli ceerde zaken kan voor elk onderdeel deze reeks worden afgewerkt 3 de beslu itvoorbereidende vergader i ng volgt logisch op de convergente ver gadering d e techniek van dit type vertoont veel overeenkomst met die van de ple naire discu ssie ze is bijzonder gecomp l iceerd fr is echter ee n aspect dat de gang van zaken wat vergemakkelijkt deze vergade r ingen moeten tast bare resultaten he b ben want in een volgend stadium z al men beslu iten moe ten neme n dat beteke nt dat m b t een prob l eem bv een aantal verschil lende oplossingen op tafel moeten komen h et vr ijblijve nde karakter van een discussie is nu dus verdwenen voor beoefening v an dit vergadertype bent u i n hoofdzaak wee r aangewezen op toevallige omstandigheden die zich voordoen in de school het kan zijn dat in de klas een besl uit genomen moet worden ee n zaak di e veelal een voudig ligt en waarb ij dus nog met een simpele discussie volstaan kan wor den het schoolparlement biedt eveneens mogelijkheden het al genoemde project natuu rlijk ook weer 4 de besluitvormende vergadering volgt logisch op de besluitvoorbereidende als alle mogelijkheden ter tafel liggen kan en moet daaruit een keuze ge daan worden de kern van deze vergadering is uiteraard gelegen in de stem ming over de alternatieven soms gebeurt dat direct aansluitend aan de dis cussie soms ook laat de leider van de vergadering er bewust enige tijd een paar uur een dag of enkele dagen overheen gaan alvorens tot deze finale daad over te gaan naarmate een beslissing zwaarder weegt zal in de regel meer bezinningstijd liggen tussen de presentatie van de alternatieven en de keuze eruit is de besluitvormende vergadering een afzonderlijke dan verdient het aanbe veling daarin de volgende structurering aan te brengen a de voorzitter wijst 20 op het gewicht van de te nemen beslissing en de consequenties ervan b de verdedigers van de diverse alternatieve mogelijkheden krij gen ieder het woord om zeer kernachtig de pro s en contra s nog een s te memoreren c de v oor zitter gaat over tot stemming waarbij hij gewoonlijk het verst strekkende voorstel het eerst in stemming brengt met dien verstande dat over amende menten normaliter wordt beslist voordat het ongewijzigde voorstel aan de orde komt voor de didactische toepassingsmogelijkheden van de besluitvormende vergade ring verwijs ik naar de vorige paragraaf tenslotte wil ik nog graag melding maken van een manier waarop de verga dering als didactische vorm beoefend kan worden buiten de al genoemde die vooral uit een natuurlijke situatie voortkwamen u doet uw leerlingen uitgaan van de suggestie dat zij op een datum die een half jaar verder ligt de be schikking krijgen over een van de hilversumse radiozenders voor de duur van 18 uur al van 06 00 tot 24 00 uur ze moeten voor die periode een pro gramma ontwerpen als beperkende bepaling stelt u dat de vaste programma onderdelen zoals nieuwsuitzendingen en meldingen van de waterstanden o p de normale tijden doorgang moeten vinden en voorts dat het verdere pro gramma zo evenwichtig dient te zijn samengesteld dat er voor elke luisteraar wat wils is u kunt deze fictie vrij beknopt laten uitwerken maar ook zeer uitgebreid compleet met correspondenties naar personen en instanties die de leerlingen bij hun uitzending willen betrekken dat er in elk geval driftig vergaderd moet worden is een duidelijke zaak opmerking bij deze vier typen van vergaderingen doet u er goed aan veel aandacht te schenken aan de tafelschikking alle deelnemers moeten zonder halsbrekende toeren visueel contact met elkaar kunnen houden bij de typen 1 en 2 kan het best een opvallende plaats worden verleend aan de enkeling of kleine groep die de informatie ontvangt resp verstrekt het verdient aan beveling in alle gevallen te werken met een voorzitter die geen partij is en zich geheel wijdt aan het leiden van de vergadering dat moet wel altij d een van de beste leerlingen zijn want hij heeft de moeilijkste taak en van zijn leiding hangt goeddeels het verloop en het succes van de vergadering af de plaats van de voorzitter moet bij de convergente en divergente vergade ring duidelijk gemarkeerd zijn liefst min of meer gescheiden van beide par tijen in zijn directe nabijheid kan de notulist een plaats toegewezen worden deze aanwijzingen zijn niet zonder meer comform de realiteit maar lijken mij didactisch nuttig teneinde een zakelijke sfeer te scheppen afwijking van deze aanbeveling zal echter geen catastrofe veroorzaken 21 viii politiek spe l het idee is ontleend aan de spelmodellen die gebruikt worden om de ont wikkeling van internationale relaties te bestuderen o a het polemologisch instituut te groningen maakt er gebruikt van ik zal volstaan met het noemen van een concreet voorbeeld de klas ver deelde ik in drie gelijke groepen a b en c de groepen a en b speelden voor de regeringen van twee landen tussen land a en land b is een con flict gerezen in land a heeft een subversieve groepering groep c de am bassadeur van land b ontvoerd en gegijzeld men dreigt hem te doden als niet een aantal eisen wordt ingewilligd vrijlating van twintig gevangen re bellen aftreden van de minister van binnenlandse zaken beschikbaarstelling van een hoeveelheid wapens en munitie over deze verwikkelingen vergade ren beide regeringen en elk zendt de ander diplomatieke boodschappen soms schriftelijk soms mondelinge waarin beschuldigingen verontschuldigingen eisen voorstellen etc geformuleerd worden voor onverwachte ontwikkelin gen zorgde groep c door berichten door te geven aan regering a meestal met verzwaring van de eisen in dit geval liep het niet best af met de ambassadeur noch met de betrek kingen tussen de beide landen ik had mezelf ingedeeld bij groep c omdat daar de impulsen van uit gingen en die moesten gedoseerd worden de communicatie tussen a en c geschied de via de fictieve radio omgekeerd werd schriftelijk gecommuniceerd de aard van het conflict kan natuurlijk geheel anders gemaakt worden de wereld biedt in drie dagen meer keuzemogelijkheden dan u in veertig jaar kunt realiseren de maximaal te verwezenlijken complexiteit ligt ongeveer bij de vijfhoeksverhouding bij een verdere versnippering zullen de groepen te klein worden en de problemen te groot om didactisch nog bruikbaar te zijn een zorgvuldige voorbereiding is vereist en de betrokken leerlingen moe ten een positieve instelling hebben anders zijn ze gauw geneigd er een potje van te maken en aan arde houden kunt u echt niet ook nog aandacht be steden het is verstandig de leerlingen ook detailrollen te laten spelen minister president minister van buitenlandse zaken enz en tevens de bood schappers ambassadeur ambassade secretaris aan te wijzen of te laten kie zen men dient over tenminste drie ruimten te beschikken in het bovengenoemde voorbeeld de tijd die het spel kost valt wat moeilijk van te voren te be palen meestal zult u er tenminste twee uren liefst in een blok mee kwijt zijn opmerking dit politieke spel vergt het gebruik van alle tot hier toe bespro ken wijzen van communicatie met name ook zal er frequent vergaderd moeten worden waarbij men bovendien een hoog tempo moet aanhouden in verband met de snelheid van de ontwikkelingen 22 ix heuristische groepstechnieke n onder de heuristie k in de ruimste zin v an het w oor d wordt ver staan de be zigheid die leidt tot het ontdekken van oplossingen voor problemen hoewel somm igen het begrip willen beperken door te e isen dat die oplossingen langs de weg van l ogi sch rede n eren moete n w or de n g evonden meen ik dat de ge hanteerde methode ni et ter zak e doet vandaar dat ik het gewettigd acht met deze te rm ook te doe l en op andere dan s trikt log ische di s cover y pro cedure s het ligt overi g e n s niet in mij n be doel ing u it v oerig op d eze tech ni eke n in t e ga an ik zou het n iet ee ns kunne n daarvoor zij n ze ook te special i sti sch bij h og e u i tzo nder i n g kunt u er op ee n middelba re school ee ns aan dacht aan beste den en ee n zitting houde n m aar als u er zelf nie t eniger m ate mee ve rtrouwd ben t ku nt u meer schad e aanrichten dan goe d doen voor be roepsger icht e ople idi ng en en be paalde be dr ijfsopleidingen li g t de za ak anders daar zal ernstig ove rwoge n moeten worden of enig e oefeni ng in heu ristische gr oepstechnieken ni et aanbevel ing verdient d aarvoor komen da n in aan m e rking de br ainst orm vol g e ns de conv en t ion ele meth ode osborn e n de da arop voort b ouw e n de phillips 66 techniek de gordon t echniek is tec hn isch te moeilij k voor verdere orientatie op dit geb i ed ve r wij s i k naar het boekj e van whiting append i x h u lpmi d dele n 1 de m ag n etofoon kan op ve r schill ende manieren gebruikt wor de n a om de lu istervaardighei d te ontwik kelen bent u voor een be l angrijk deel aangewezen op teksten die meer dan ee n maal i dentiek verklankt wor den hoewel luistervaardigheid inher ent is aan spreekvaardigheid is het niet op port u un op dit onde rwerp dieper in t e gaan i n het kader van dit artikel b ten behoeve van het onde rw ij s in de spr eekvaardighe i d kunt u op twee man i er e n ee n beroep doen op de magnetofoon 1 u w ilt de ideale spreker laten horen om uw l e erlingen een min of m ee r duidel ijk doel voor oge n te ste ll en ik noemde al de nieuws lezer van d e radio die als zodanig goede diensten kan bewijzen hoorspelacteurs en deelnemers aan een for u m u kunt commu ni catieve technieken en strate gieen aa n de hand van gelu idsmater i aa l behandelen natuurlij k zu lt u ook w e l eens verre van i deale sprekers laten horen om ee n afschrikwekke nd voorbeel d te stel len h et g eeft de burger moed als hij merkt dat er zelfs v oor rad i o en telev isi e g eblunde rd wordt 2 ter b espr eking va n w at ee n l eerl ing ten geho re hee ft gebracht i s het ook wel eens die nstig ove r een opname v an zij n tekst te beschikken toch g el oof ik dat u er goed aan d oet van deze mogelijkheid slechts spaar z aam ge b ru ik te maken meesta l d ient de g elu i dsopnam e in zulke gevall en ter il lustra ti e van een fout dat is ni et pretti g voor de betrokkene en kan bi j 23 hem een weerzin ontwikkelen tegen de microfoon c a de psychologische remmingen die menigeen kent bij het schrijven en die grotendeels voort komen uit het besef dat hij bezig is iets te scheppen met eeuwigheids waarde m oe ten nu juist voorkomen worden bij het spreken laten we dus ten volle het v oordeel handhaven dat de gevleugeldheid van het gesproken woord ons biedt afgezien v an deze overweging valt op te merken dat herhaling zelfs gedeel telijk van veel teksten meer tijd kost dan verantwoord is in verband met het rendement dat de methode oplevert een en ander betekent niet dat ik be p leit geheel af te zien van deze gebruikswijze van het bandapparaat ii met h et gebruik v an de videor ecorde r heb ik gee n ervaring ik kan me indenken dat dit apparaat nog aanzienlij k doeltreffender is da n de gelu ids r ecor der omdat met nam e de tact i e k van het spre ken er door tot z ijn recht komt gest i culatie mimiek enz wie les geeft in een vaklokaa l is besl ist in he t voordeel vergeleken met iemand die l es geeft in klasse lokale n de eerste im mers kan alle attributen di e hij nodig h eeft dat zij n b ij het spreekonderw ij s dus onder meer registra tieapparaten een vaste plaats geven en gebruiksgereed houden van groot belang is het over een magnetofoon te beschikke n met een groot vermogen zodat bij weergave een grote luidspreker ingeschakeld kan worden u k unt het best gebruik maken van twee microfoons de ene moet van het gerichte type zij n en is bedoeld voor gebruik bij monologen de ander moet ro n dom gevoelig zijn e n doet dienst b ij discussies en vergader i ngen wat de microfoon is voor de gelui dsrecorder is de camera voor de v i deo r ecorder de luidspreker kent een pendant in het tv scherm ook dit moet van forse afmetingen zijn tot de n oodz akelijke hulpm i ddelen behoort zeker een katheder deze kan van een eenvoudig type zijn een simpel lessenaartj e dat op een tafel geplaatst moet worden maar natuurlijk kunt u voor meer geld verstelbare apparaten kr ij gen die helemaal ni et slechter zij n sommige sprekers hebben behoefte aan projectieapparaten hetzij een episcoop of een diascoop of een overhead projector voor de g rote conferenties plenai re discussi es en vergaderingen is het nood zakelijk een zodan i ge opstelling van de deelnemers te kiezen dat zij elkaar kunnen zien dat kunt u bereiken door in uw lokaal de tafels en s toelen in een carr e te doen plaatsen sommige scholen zijn in het bezit van een rui mte die per manent is inge richt vo o r vergaderingen al dan niet met didac t i sche oogmerken het is ook wel eens goed de leerlingen een solo te late n geven in ee n grote ru imte en vanaf een podi u m dan is de aula natuurlijk het aangewe zen arb e i dster rein de fysieke scheiding van zij n audit or iu m plaatst de spreker onder een psycholog i sch e druk di e hij niet zo sterk be leeft als hij nog vrijwel binnen de groep optreedt in de beslotenheid van het leslokaal 24 literatuu r 1 dr l u van dis e a didactische handleiding voor de leraar in de moedertaal amsterdam enz 1965 bevat een uitvoerige bibliografie tot 1964 2 m knoop voer het woord spreken in het openbaar gesprekstechniek en groepsdiscussie s caavenhage 1954 3 prof dr maximilian weller en prof dr g stuiveling moderne wel sprekendheid handboek voor mondelinge taalbeheersing amsterdam brussel 1961 4 annette garrett gesprekstechniek beginselen en methoden groningen 1970 oorspr interviewing its principles and methods fsaa 5 harold p zelko moderne discussie en vergadertechniek utrecht 1968 6 manka 4 bevat een amerikaanse bibliografie oorspr succesfin conference and discusion techniques new york z j 6 harold p zelko en frank e x dance mondelinge communicatie in bedrijf en beroep utrecht 1968 manka 84 bevat een amerikaanse bibliografie oorspr business and professional communication new york 1965 7 mr h luijk doelmatig vergaderen alphen aan de rijn 1966 uitgave m m v stichting het organisatie studiecentrum 8 charles s whiting creatief denken alphen aan de rijn 1963 oorspr creative thinking new york 1962 9 f s c northrop the logic of the sciences and humanities cleveland ny 1966 6 lee rboek en voor sc hoolgebru i k 10 d b van nisius spreken voor de klas s her togenbosch 1969 3 11 j b dekker ik open de ve rg ader i ng al phen aan de r ij n brussel 1 969 gep ro gra mm eerde h andle iding voor het voorb er ei de n e n le id en van ver g adering en 25