Het onderwijs in leesstrategieën. Visies op een probleem

ben van wendel de joode t rokken bij de ontwikkel i ng van de werkvo rm gericht sc hrijven i n haar b ijd rage betoogt zij addie gerritsen d at de principes die voor gericht sc hrijven gel d en oo k van toe p assing zijn o p h et leeso nder harrie mazeland wijs harrie m aneland legt op dit moment de laatste ludo verhoeve n h and aan een proefschrift over vraaglantwoo rd sequenties en heeft eerder aan diverse gesp rek s anal ytische onderzoeke n on der and ere n aar lessen meegewer kt va nuit d i t p ers p ectief be het onderwijs in lich t hij ook de doo r van wendel d e joode be schreven lessen zij n d e an t woorden die de twee leesstrategiee n leer lingen geven wel ech t fout ludo verhoeven verbonden aan de letteren visies op een probleem faculteit van de katholieke universiteit b ra bant beschrijft de voorwaarden waaraan goe d lees en schrijfonderwijs moet vol doen h ij constateert dat een aantal daarvan in aanzet te in het huid ige leesonderwijs wor d t grote aan rug te vinden is in de door van wendel de joode dacht b esteed aan de instructie in het toepassen gevolgde werkwijze maar komt deson dan ks tot van leesst rategieen dat is terecht uiteenlopen een weinig bem oe digende conclusie in p ak de teksten k unnen niet op eenzelfde m anier be weg zes weken tijd valt geen k romme school na der d wor d en wie de toelichting op het aan loopbaan van leerlingen rech t te zetten gifteformulier voor d e inkomstenbelasting als h et is evident dat over h et on d erwij s in lees een kasteelroman leest is geen goede lezer een strategieen h et laatste woord b ij lange na nog goede lezer gaat doelgericht te wer k hij stelt niet gesproken is uw reactie op d it probleem zichzelf vragen wat weet ik over d it onder blijft dan ook van harte we lkom werp wat w i l deauteur dui delij k maken en hoe doet hij d at wat zijn de cruciale p assages in deze teks t helaas schijnt h et b e lang van de b e h eersing ben van wendel de joode van leesstrategieen omge keerd evenredig te zijn aan de mogelijkhei d deze d oeltreffend te onder naar een strategie georienteerd e wijzen een verhelderen de illustratie is ben van wendel de joodes poging twee lbo leerlingen leesvaardigheidsdidactiek het gebruik van leesstrategieen bij te brengen hij werk t als studieleider ned erlands aan de lerarenopleiding voortgezet onderwijs van de ch ristelijke h ogeschool win d es heim te onderzoek naar de ontwik keling van ee n stra zwolle en verricht vakdidactisc h onderzoek tegie georienteerde leesvaardigheidsdi dactiek naar leesstrategieen in het kade r van een samen voor zwakkere leerlingen in heterogene klassen werkingsver b and van d e vrije universiteit te in de eers te fase van h et voort gezet ond erwijs is amste rdam de h ogeschool holland te dienren dringend gewenst dit blijkt niet alleen uit een en de christe l ijke hogeschool windesheim b rief van 1 4 d ecember 1988 van de sectie neder uit de beschrijving van zijn lessen blij kt dat lands van de vereniging van leraren in levende zelfs in een bijkans ideale situatie een gemoti tal en en de vereniging voor onderwijs in he t veerde docent twee bereidwillige leerlingen n ederland s aan het svo maa r ook ui t de h ie r het rendement mini m aal is voor d e red actie van onder vol gende letterlijke beschrijving van een moer was dit aanleiding zijn erva ringen als casus concrete lessituatie m ijn opzet was dat ik twee aan enkele collega s voor te leggen zwakke leerl ingen uit een brugkl as van een als eerste reageert ad die gerritsen zij heeft sc hool voor i h x o wilde leren gebrui k te mak e n een lange s taat van dienst in het i s o e n was b e van bep aalde l eesstrategi een b ij het l ezen va n 1990 5 m oe r 173 wapen u tegen het winterwee r tijdens d e w in te rmaand en na ui tgebrei de ond er zoe kingen zichtbaar een droge rimpelige krijgt cie huid het zwaar te vendu zijn er p rod u kten ontwikkeld die huid niet kloofjes aangetaste ren denk aan d e enorme te ni pera enerzijds optimaal en na tu u rl ijk nagelriemen en brekende nagels t u u rsve rs chill e n tus s en buiten en be scherme n e n anderzijds geen tel dragen van handschoenen is bin nen de eni ge bescherming die sp oo r tj e vet a ide huid achter een oplossing maar ook dan heelt we h ebb e n is onze huid e n di e laten o m d at e huid di e st o ffen c ie huid van de handen heel veel m oet zich bij elke vera nd erin g p i jl hel emaal opneemt uiercreme is extra verzorging nodig s nel aanpassen bij kou tre kk e n de zo n cre me d i e di e p in d e huid uw d a drogist heeft precies wat porien o nmiddell ijk d ic ht waar dringt niet vet is en toc h op timale u nodig heeft voor de verzorging door de natuurl i jke tal afscheiding bescherming b iedt van uw handen word t bel emmerd de huid raa kt ve el cosmeticafabrikanten verstopt en wo rdt s teed s dr og e r hebben sp ec iaal voor de ij z ige ook i n de winter zorg voor het gesprongen adertjes op de winte rmaanden steeds mee r hele lichaa m wangen couperose zijn ook een uitgeki e nde v e rzorging s produkten gevolg van te hevi ge lemp e r a hoewel we in de winter niet op b asis van natuurlijke be sc her tu u r sv rrsrhill e n niet blote benen en armen lopen m e nd e s toften de bloedsomloop e n de stofw is se maar ons warm hullen in diverse ook voor de hande n kledingstukken mag de verzor li ng raken vers toord d o ordat ze zich vo o rtduren d mo et e n aa np as ging van het lichaam niet worden handen zijn altijd onbeschermd se n wi sse l bad en e n massag e h e t verwaarloosd want na de dage pen onze handen staan dagelijks lijkse wasbeurt heeft o ok die l let i s d aaro m heel belang rijk om bloot aan talloze agressief wer bedekte lichaamshuid verzorging juist ti j den s d e w int e rma anden de kende stoffen vooral die we nodig body cremes en bodylotions gebruiken voor de reiniging in liet handen de huid soepel en zacht en huid van gezicht hals en lichaam huishouden onbeschermde han heel goed te besc he r me n dat kun beschermen de hu i n met special e p roduk tuzeildo den krijgen het zwaar te verduren is de lichaamshuid droog en te n en de gevolgen worden direk t ruw dan zijn cremes en oli en niet voo r de wi n t ersport mo e t u genoeg om weer een zachte huid ex tra voo rzorg smaatreg e len te krijgen u kunt zichzelf in dat geval liet beste onderwerpen aan nemen want daar op die grote hoogte en met al die reflecterende n stevige hoen of borstel beurt die stimuleert niet alleen de sneeuw z ij n de zon e n de kou de boosdoen e rs bloedsmnivop maar verwi jdert ook de dode huidcellen de huid kan vet beter dan vocht weer ademen is weer soepel en zacht eendjes en poolvolkeren geven ons h et voorbeeld hoe ze zich lippen zijn extra gevoelig wa pene n te g en d e kou tw ee natuurlijke elem en t e n bi ed en bepaalde delen van de huid zijn extra gevoelig voor hevige mens en dier d e meest ef fectieve bescherming olie en vet bescher kou en grote ternperatuur verschillen een voorbeeld de men de huid tegen uitdroging en kou va n ve t weten we dat het leer lippen de huid van de lippen is goed soepel houdt een vettige heel dun en bevat geen talykliertjes die voor de olie ac htige balse m stoot water a f en natuurlijke bescherming vormt een tweede zorgen daarom moeten we de natuur een handje helpen laagj e op de huid niemand wil echter zeker in de winterkou uw d a drogist kan u een vetgl inunend g e zicht of lijf nie man d wil e en tfenjal adviseren over tal van geschikte g libberige h uid tipbalsems j stia r y cosme rique dein les i gebruikte tekst uit de nn post 1 74 moer 19905 korte zakelijke teksten dank zij de welwillende gebruikte te kste n medewerking van de schoolleiding mocht ik hiervoor gedurende zes weken de voor studie zoals ik hierboven al aangaf beperkte ik mij in lessen gereserveerde tijd gebruiken hieronder mijn lessen tot het gebruik van zakelijke teksten volgt een beschrijving van een g e deelte van de i n navolging van bol 1982 definieer ik zakelijke door mij verzorgde l essen teksten als teksten waarin overdracht van ken nis en informatie een centrale plaats inneemt en voorbereiding die ten doel hebben mensen te doen profiteren van elkaars kennis als voorbee lden van derge ter voorbereiding van de lessen die ik wilde ge lijke teksten vermelden bol gresnigt vroege ven stelde ik op basis van publikaties van bol 1982 teksten uit l eerboeken nieuwsberichten 1982 gresnigt 1988 van paneren 1974 en kranten et cetera tijdens de lessen die ik gaf westhoff 1981 de volgende lijst met leesstrate kwamen twintig korte zakelijke teksten aan gieen op de orde die ik selecteerde uit reclamemate riaal damesbladen radiogidsen schoolboeken ori e ntati e c t z o toetsmateriaal en kranteartike len waar denk je aan a l s je de titel leest wat hebben de illustraties plaatjes met de tekst de gegeven lesse n te maken denk je waar gaat de tekst waarschijnlijk over gedurende zes lessen leerde ik de twee leerlin weet je daar iets over te zeggen gen die ik in mijn verslag gefingeerde namen wat zou de schrijver je wil l en vertellen gaf gebruik te maken van de hierboven ver melde leesstrategieen om de leerlingen niet af uitvoering te schrikken had ik hun de lijst met leesstrate lees de tekst eens nauwkeurig door al s je een gieen niet ter inzage gegeven de lessen nam ik woord niet kent is dat niet erg grotendeels op met behulp van een cassette lees nog eens nauwkeurig de eerste de tweede recorder hierdoor was ik in staat een letterlijk en de laatste alinea dit zijn vaak de belangrijk protocol van de lessen op te stellen ste delen van de tekst verdeel de tekst in een paar stukken en leg uit les i 14 februari 19 89 in deze les kwamen drie waarover ieder stuk gaat en waarom je de tekst teksten aan de orde wapen u tegen het winter op deze manier in stukken hebt verdeeld kun je weer ve post lokaal kabaal t v gids en een er misschien een schema van maken folder van de bondsspaarbank aan de hand van welke gedeelte van de tekst vind je het belang deze teksten probeerde ik de leerlingen duide rijkste kun je vertellen waarom lijk te maken dat een schrijver altijd een bedoe probeer de tekst in een zin samen te vatten ling met een tekst heeft en dat je bij het lezen wat wil de schrijver je door middel van zijn altijd kunt beginnen met je af te vragen wat je al tekst zeggen van het behandelde onderwerp weet ook het gebruikt de schrijver argumenten om dat wat belang van illustraties bij een tekst kwam aan hij zegt kracht bij te zetten welke argumenten de orde omdat illustraties de lezer voorkennis zijn dat welke vind je goed en lof welke niet verschaffen bij het lezen van een tekst waarom vermeldt de schrijver alleen feiten of geeft hij les 2 2i februari ig89 het in de vorige les be ook zijn mening weer geef voorbeelden handelde werd kort herhaald en vervolgens welke doel h eeft de schrijver met zijn tekst behandelde ik teksten uit het biologieboek van de leerlingen natuurbericht een reclameblad evaluati e allerhande en een damesblad margriet waarbij heeft de schrijver je verteld wat je verwachtte ik erop wees dat de belangrijkste informatie in welke vragen zal je leraar je over de tekst stellen een tekst vaak op een vaste plaats staat les 3 a8 februari ig8g deze les werd eveneens begonnen met een herhaling van het in de vorige 1990 5 moer 175 lessen behandelde ook in deze les geb ruikte ik 2 he tty ja dat is iets voor de huid drie teksten namelij k een tekst uit het aardrijks 3 lk ja dit is een bladzij de uit een blad dat b ij mij kunde en geschiedenisb oe k dat de leerlingen in de brievenbus komt en bij jullie thuis natuur gebruiken d e wereld door een leestoet s van he t lijk ook en het heet n n post zie je wel ctto e n een brief van de gezamenlij ke provin 4 bo ortje w ij k rijgen dat niet cies met betrekking tot een provinciale op slag 5 lk 0 nee waar woon je dan ten behoeve van de regionale omroe p opnieuw 6 do in de straat p robeerde ik de voorkennis van de leerlingen te 7 lk krijgen jullie daar de reclame niet mobiliseren en trachtte ik hen te laten ont d ek 8 do nee ken welk doel de sc hrijvers met hun publikatie 9 lk nou ja goed d i t stond in de da post d eze voor ogen stond bladzij de heb ik daaruit gekopieerd hier zie je de originele bladzijde d oortje waar denk je dat les 4 y maar t ig8g weer begon ik de les met een dit over gaat herhaling van wat in de vorige lessen aan de orde zo d o ja om je huid mee in te smeren kwam vooral werd het as pec t d oelgericht zoe i i lk ja voor je huid of iets tegen je h uid om je ken naar informatie behand eld waarbij met na huid te b eschermen of zo denk ik denk jij dat dr uk werd gewezen op de titel of het opschrift ook d at vaak boven teksten staat de teksten die ik 12 he h uidverzorging hanteerde waren ontleend aan een schoolboek 13 lk als je nu naar de titel kijkt wat bovenaan nederlands taalcirkel een muziektijdschrift staat kun je daar iets van zeggen oor en aan de ciz o leestoetsen d eze les pro 14 do als je kauwgom tegen je gezic h t hebt ge beerde ik de leerlingen er met name op te wijzen kregen dan kan het er zo af dat teksten een zekere opbouw vertonen en dat ts lk ja oke zeg eh dit is dus een hele gewone a linea s een bepaa l de functie hebb en tekst een verhaaltje dat je zo in de brievenbus krijg t het is een ander ver haaltje dan in taalcir les 5 14 maart 1989 aan het begin van de les kel staat hetty weet jij het verschil met wat je h erhaalde i k de stof die de vorige k eren aan de bij voorbeeld in taalcirkel leest orde kwam bovendien pro beerd e ik de leerlin 16 h e n ee meneer gen te l aten ontdekken dat het belangrijk is dat 17 l k jij doortje misschien wat zou het verschil je weet wie een tekst heeft geschreven en dat het kunnen zijn daarom handig is al s je iets van de achtergrond 18 do d it is voor de huid en wat in ons boek staat van de schrijver weet de tek sten die gebrui kt is niet voor de huid d at zijn gewone verhaaltjes werden zijn afkomstig uit de cito leestoetsen r9 lk ja waar gaan die dan vaak over en uit twee school b oeken nederlands taalci rkel 20 b eiden en ove r en weer 21 lk over aller l ei ond erwerpen he 22 beiden ja les 6 4 april 1989 sinds de vorige les was een 23 lk moet je eens kij ken nu zet ik wat op het aantal weken verlopen paasvakantie en daar bord al s je gaat lezen want we zijn eigenlijk om was een herhaling van het reed s behande l de met lezen bezig he als je gaat lezen dan zijn er nu nog meer noodzakelij k dan in een eer dere altijd drie dingen als eerste noem ik de schrij fase van de lessenreeks o pnieuw kwam een ver iemand die het verhaal heeft geschreven en cito leestoets aan de orde daarna een krante jij bent de lezer ja dus de schrijver wil iets ver artikel weerb ericht en twee teksten uit een tellen aan d e lezer snap je dat is al tijd zo want schoolboek nederlands taalcirkel anders ga je niet wat opschrijven of je moet iets voor jezelf opschrijven dat kan ook nog protoc ol van het be gin van de eers te le s als je een dagboek hebt bij voorbee l d hebben jullie een dagboek tekst wapen u tegen het winterweer een tekst 24 beiden ja uit de dn post zie illustratie p 174 25 l k nou dan ben je schrijver en tegelij k l ezer want je geeft je dagboek vast aan niemand an i lk ik zal jullie wat geven ik neem zelf de ders toch dat is voor jou en daar mag niemand mooiste en jullie krijgen een kopie herken je aankomen maar meestal heb je een schrijver e n dit heb je enig idee wat dit is 1 76 moer 1990 5 een lezer die dan verschillende mensen zijn en 40 beiden ja daartussenin zit de tekst of het verhaal de 41 lk d us a l s je nu zo n stukje tek st ziet en je schrijver wil dus iets vertellen aan de lezer ja vraagt wat wil d e schrijver dan kun je eigen en dan moet je eigenlijk a ltijd als jij iets l eest de li jkmeteen zeggen hij wil m ij iets l aten kop el vraag stellen wat wil die schrijver dat moet snap je en wat hij wil verpakt hij op een be je doen je heb t b ij voorbeeld hier op school een paalde manier h oe verp akt hij dat hier vak kennis van de natuur daarbij kr ijg je oo k 42 he i n doosjes een verhaal en je moet dan steed s denken wat 43 l k j a dat is de verp akking van de potjes m aar wil die schrijver van mij als lezer wat zou die ik bedoel nu hoe verpakt hij wat hij wil h ij wil mevrouw of meneer van het verhaal uit de da dus dat jij zijn mid del tjes koopt pakt hij jou nu post willen vertellen bij je arm om je naar de win k el te trekken ik 2 6 he dat je dit middel moet gebruiken als je een denk dat jij dan zou zeggen ach vent schiet op d roge hui d hebt d us wat doet de schrijver of de drogist 27 lk ja hij of zij wi l je vertellen dat je dat en d at 44 do h ij maakt er een mooi verhaal van moet gaan gebruik en als j e een droge h uid hebt 45 lk ja oke nu ga ik naar een ander voorbeeld of als je puistjes h ebt of als je wintertenen hebt je heb t een b iologieboek of een aardrijksk unde of wat dan ook zou de schrijver je nu ook nog boek en wat zou de schrijver van dat aar d rij k s wat anders willen vertellen kundeboekwillen h e nee 46 h e d at je daar iets van leert lk z al ik de vraag eens anders stellen da wat 4 7 lk ja hij wil jou iets leren d us je kunt al met is dat eigenlijk na post weet je wat dat is een al s je zo n boek pakt en je moet een hoofd do ja een blad van een winkel stuk uit zo n boek leren jezelf steeds de vraag lk ja een blad van een winkel van de da stellen wat wil die man of vrouw de schrijver drogist die zit hier ook in de straat he naast mij nou l eren ja nu ga ik een stap verder je de stomerij zo ongeveer h e krijgt een repetitie op school je h ebt nu wel do ja naast geen schrijver maar wel de leraar wat zou d ie nu lk z eg een blad van een na drogist wat zou van je willen die winke l ier nu eigenlij k willen 48 d o d at je goede cijfers haalt he dat je de spullen koo p t 4 9 l k j a natuurlij k dat wil hij graag denk ik lk prima inderdaad d at jij de spullen koopt maar wat zou hij nog meer w i llen zien dus als i k jullie nu vraag wat wil die sch rijver 50 do dat je wat van hem heb t geleerd van d it verhaal nu eigenlijk dan is d enk ik de i lk ja dat je je les k ent dat je het geleerd he b t ac hterl iggende gedachte van die schrijver van d us eigenlijk gaat die l eraar vragen stellen om die drogist te zien of jij weet wat hij wil d at je weet zo kan b eiden kopen je de leraar ook een stap voor zijn als je nou lk ja kopen die handel hoe meer hoe liever thuis je re p etitie zit te leren dan zou je ook kun do een boe k is weer anders want dat wil niet nen denken wat zou hij nu van mij willen iedereen hebben weten wat moet ik van die les kennen lk maar een potje f enjal wil ik ook niet heb ben jij wel n ou misschien wel misschien mag ik e ven zu c hten nie t ik den k dat je altijd kunt zeggen dat iemand die jou reclame stuurt dat die je iets wi l h et stukje p rotocol hierboven is niet meer d an ver ko pen d us als jij dit verhaaltje ziet dan weet een fragment uit een protocol van vele p agina s je een aantal dingen al meteen namelij k waar maar toch gaat het over hier dus over middeltjes tegen een al s lerare nopleider was ik tot nu toe een vurig slec hte huid en het tweede dat je weet is dat d ie voorstander van het heterogeen groeperen van sc hrijver dat aan jou wil ver k open want hij is leerlingen na mijn zes lessen denk ik er wel drogist en hij h eeft een winkel en in die winkel wat genuanceerder over h oe kan ik ervoor moet hij geld verdienen en winst mak en en of zorgen dat de achterblijvers in de klas vol dat nu een b oekh andel is of een houthande l of doende aan hun tre kken komen het kl i nkt zo een kled ingzaak de winkel ier heeft maar een eenvoudig ik wi l enkele zwakkere leerlingen doel b en je het daarmee eens het gebruik van leesstrategieen leren bij h e t 1990 5 moer 1 77 lezen van korte zakelij ke teksten maar wat rend welwillend om die vreemde leraar de ant breng ik er nu eigenlijk van terec h t en dan ook woorden te geven die hij zo graag wil horen en nog in een ideale situatie twee bereidwillige ze zullen hem nog aardig gevonden hebben leerl ingen tegenover me ook voor docent van wendel de joode zal het en zie eens hoe in levend hij zich opstelt op ook heel leuk geweest zijn maar gezien zijn een antwoord d at bes lis t fout is ja dat is iets verzuchtingen denk ik dat hij er zich iets geheel voor de huid reageert hij vol begri p met ja dit anders van had voorgesteld is een bladzijde uit een blad schiet een leer ling daar nu iets mee op de herkenbaarheid suggereert overigens niet over de vragen die hij stelt zullen we maar dat ik een ei i vlossing heb om zwakke leer zwijgen hoe moet een leerling reageren op een lingen leesvaardiger te maken maar ik kan wel vraag als weet jij het verschil met een tekst die beschrijven hoe wij in de school met dit pro je in taalcirkel leest bleem hebben leren omgaan in de tijd dat we ik kan zuch ten omdat de leerlingen steeds zij de werkvorm gericht schrijven ontwikkelden p aden inslaan en i k hen met veel moeite weer gerritsen e a 1985a 1985b lips salverda op mijn weg moet zien te praten ik kan nog 1985a 1985b lips e a 1985 bij deze werkvorm veel meer zuchten omda t de weg naar een stra verzamelen en verwerken de leerlingen infor tegie georienteerde leesvaardigheidsdidactiek matie over een bepaald onderwerp dat zij zelf voor mij nog een heel lange weg is misschien hebben gekozen op basis van die informatie zien de lezers van moer andere snellere wegen wordt een schrijfopdracht geformuleerd die om zwakk e leerlingen een grotere leesvaardig hetzij in het centraal schriftelijk examen hetzij heid bij te brengen ik wacht hun reactie af tijdens het schoolonderzoek wordt uitgevoerd hoewel je tegenwoordig op veel verschillende manieren aan informatie kan komen blijven de geschreven bronnen toch van het allergrootste addie gerritsen belang de leerlingen zijn dus gedwongen tek sten te lezen anders komt er niet zoveel van hun leesvaardigheid onderwerp terecht het vrij mogen kiezen van het onderwerp is hoezo leesvaardigheid min of meer een garantie dat leerlingen in het onderwerp geinteresseerd zijn bovendien zul len ze er al iets van weten en zien ze er wel het nut van in om er meer over te weten te komen 0 wat heerlijk dat een docent aan een leraren vertaald naar een klassesituatie waarin leerlin opleiding zelf in het lbo les wil geven of an gen moeten leren omgaan met teksten betekent ders geformuleerd leerlingen wil leren bepaal dit dat je maar niet zomaar een willekeurige de leesstrategieen te gebruiken en wat ik eigen tekst kunt aanbieden uit een methode of uit lijk nog het aardigste vind is het gezucht aan ander materiaal hoe leuk interessant of afwis het eind niet omdat het resultaat niet was wat selend die teksten ook kunnen zijn en hoe goed hij verwachtte maar omdat hij nu uit eigen er ze aansluiten bij de ervaringswereld en het ont varing kan putten wanneer hij studenten voor wikkelingsniveau en voor de leerlingen ge bereidt op hun stages bij ons komen ook stu schikt taalgebruik bevatten formulering uit denten en steeds weet hoor ik aan het eind van advies 1989 leerlingen moeten iets hebben de periode dat het niveau zo tegenvalt en dat met het onderwerp als het thema op dat mo het les geven aan het lso zo arbeidsintensief is ment niet interessant enlof nuttig is is het de enthousiasteling die nog van plan was bij niet alleen moeilijker om de aandacht vast te het onderwijs te gaan heeft veel doorzettings houden maar het inlevingsvermogen van de vermogen nodig na een stage bij het lso maar leerlingen is dan ook beduidend minder afgezien van deze bijkomstigheid vind ik het stel dat het is gelukt de leerlingen hebben een ook gewoon heerlijk om het verslag te lezen onderwerp gekozen dat hun interesse heeft en vanwege de herkenbaarheid ik zie die twee er zijn zelfs geschikte teksten voorhanden dan meiden als het ware voor me zitten zo ontroe komen we aan een tweede belangrijk punt na 178 moer 1990 5 meiijk het leesproces zelf het proces dat zich kunnen dan ook and ere leesstrategieen worden afspeelt tussen lezer en te kst een h eel goe d e aangeboden maar daar ging het h ier niet over methodiek daarvoor is ontwi kkeld ond er an deren door koos hennephof i n moer 197514 wie d e klas gel eerd heeft logboeken te schrij heeft h ij daar al over gesc h reven h ennephof ven kan door het stellen van gerichte v r agen 1975 maar het artike l is nog steeds even ac heel goed nagaan wat de leeszwa kke ki nderen er tueel i n tien stappen biedt hij een handreik ing precies van hebben geleerd en waar hun even voor ander leesonderwijs tuele problemen nu nog liggen en d ie k unnen voordat de tekst wordt uitge deeld beschrijft dan individueel of weer in de groep worden ieder voor zichzelf hoe zij hij de situatie van aange p akt statistisch kan ik het niet bewijzen het moment ervaart maar wij h ebben geconstateerd dat de resulta d an wordt informatie over de tekst gegeven ten over het al gemeen beter zijn geworden l et bron auteur titel welke verwachtingen be op hoe voorzichtig ik mij uitdru k staan er nu ten aanzien van de tekst tekst wordt uitgedeeld met als leesdoel te we ten komen of de tekst aan de verwachtingen beantwoordt harrie mazeland resul taten van stap 3 bespreken in de groep op basis van het ver kregen inzic ht een ge een gespreksanalytisch meenschappelijk leesdoel formuleren iedereen leest de tekst commentaa r leerlingen noteren wat er tijdens het l ezen in hen opborrelt opmerkingen en reacties bes preken in groepjes van ongeveer zes een sterk punt van het pra ktijkvoorbeeld van opnieuw leesdoel bekijken zie stap 5 is dat nu ben van wendel de joode is het p r otoco l de bereikt en wat heeft het opgeleverd ontwikkeling van een didactiek voor het l ees 9 iedereen brengt onder woor d en wat zij hij aan ond erwijs wordt d aardoor bespreek baar ge de tekst heeft gehad en wat zij hij er mee kan maakt omdat ied ereen kan zien hoe hij dat doet doen ik bewonder de moed en de zorgvul d igheid io dat wordt ten slotte in de groep besproken waarmee h ij zich kwetsbaar maakt het com het artikel geeft veel meer informatie over de mentaar betreft d an ook niet zijn p ersoon een uit te voeren stappen en geeft ook een theo reden waarom ik de leraa r niet identiek zal ma retische motivering die in het kader van een ken aan de onde rzoeker m ijn opmerkingen zijn reactie op te ver voert om te besprek en vee l meer bedoeld als een korte demonstratie wie zich toch iets kan voorstellen bij de be van de manier waarop gespreksana lytische sc hreven stappen zal begrijpen dat heterogene technieken en begrippen gebrui k t kunnen wor groepen bijna een voorwaarde zijn om deze den om na te denken over les geven b ij h et manier enigszins succesvo l te kunnen toepas doorlezen van het verslag kreeg ik het gevoel sen maar daaraan verbind ik dan wel de voor dat in di t geval de manier van les geven ver h in waarde dat de sfeer in de klas goed moet zijn dert iets te zeggen over de zinnigheid van een zodat de zwakke leerlingen niet als remmend of strategie georienteerde leesvaardigheidsdidac lastig worden ervaren tiek i k zal het gespreksanalytisc he instrumen tarium daarom vooral gebruiken om die indruk tot slot een relativerende opmerking het is na te toetsen en eventueel te onderbouwen tuurlijk lang niet altijd mogelijk en een onder werp te vinden dat alle leerlingen aanspreekt en fout of irrelevant ook nog geschikte teksten maar ik zou toch proberen die ideale situatie zo dicht mogelijk te het eerste dat me opviel is het commentaar dat benaderen als dit een aantal keren zo is uitge de onderzoeker zelf geeft op h et antwoord o p voerd kan er later met andere vreemde teksten de eerste vraag uit het protocol lk heb j e worden gewerkt en aan de betere leerlingen enig idee wat di t is hetty j a dat is iets voor 1990 5 moer 1 79 de huid in zijn slotopmerking noemt hij dat zo n orientatie ontbreekt in d it geval d us antwoord beslist fou t i s d at wel zo de tekst eigenl ij k is het niet zo vreemd dat hetty niet gaat wel degelij k over mi ddelen voor hui d ver die informatie geeft die haar ler aar relevant zorging in die zi n is he t antwoord gewoon een vindt h aar op l ossing voor het relevantiep ro correct e besc hrijving bleem is daarom strategisch gezie n h elemaal ik doe ze lf onderzoek naar vraaglantwoord nie t zo dom ze kiest het meest voor de han d rel aties daarom viel me dit nat uurlijk ook liggende kader om de relevan t ie van d e b etref meteen op in dat onderzoek probeer ik oo k d e fende vraag te b epa len ze orienteert zich voor eigensch a ppe n af te b akene n waaraan een al o p de in houd van de tek st kennelij k be uitin g moet vol doe n o m acceptabel te zijn als schik t ze al over een vaardigh eid die men haar antwoord een d aarvan is dat de antwoorder in een strategie georienteerde leesvaardig moet denken dat d e informatie die hij l evert h eids d idactiek nog bij wil brenge n correct is een an dere eigenschap van antwoo r h oe h ad hetty oo k kunnen weten d at d e vra den is dat de informatie zo vorm gegeven moet gensteller op dat moment nog nie t geinteres zij n dat ze aansluit bij d e kenn is waarover de seerd was in het onderwerp van de te kst maar vragensteller b esch ikt je zou dat passendheid dat het hem vooral te doen was om informatie kunnen noemen als iemand de weg vraagt is ten aanzien van de tekstsoo rt wanneer de on een antwoord dat het javaplein vlak bij de su derzoeker zich dan ook in zij n sloto p merking matrastr aat ligt misschien wel correct maar afvraagt of een leerling er iets aan heeft wan niet passend wanneer de vragensteller ook niet neer d e leraar op zo n antwoord vol b egri p rea weet waar die straat ligt geert dan lijkt hij dit soort hoofd schuddende de eigensc hap d ie in dit verband het belang l ank moedighei d te verwarren met het begrijpen rij kste is betreft de relevantie van het antwoord waarom hetty zo n antwoord geeft het antwoord dat het javaplein een van de mooiste p leinen van amsterdam is kan mis antwoorden of raden schien wel correc t en passend zijn maar bevat voor degene d ie de weg vraagt geen relevante ehlich rehbein 1986 hebben het antwoor informatie re levantie h angt dus onder andere den op lerarenvragen wel eens vergeleken met na uw samen met het doel waarvoor een vraag het oplossen van raadse ls een vergelijk ing die ges t e l d wordt vgl maneland 1989 jammer genoeg niet eens cynisch bedoeld is wanneer va n wend el de joode nu zegt dat het ken merken d voor raa d sels is immers dat de antwoord op de eerste vraag van de leraar be gene die raadt niet beschikt over een ka d er sl ist fout is kan hij eigenlij k alleen bedoelen dat met behulp waarvan naar relevante o pl ossingen d e leerl ing geen relevant antwoord geeft de gezocht kan worden fo ut zit m niet in de correctheid of p assendheid het resultaat is paradoxaal het doel van de van de geleverde informatie het is alleen niet b etre ffend e les is het bijb rengen van een lees het soort informatie da t de vragensteller eigen strategie waarin de leerlingen onder andere lijk wil horen moeten leren zich op systematische wijze te orienteren i n de werk wijze die d e leraar volgt relevantie en orientatie om de leerlingen dat te onderwijzen ontbree kt op essentiele momenten een ver gelijkbare en daarmee zijn we aangeland bij een tweede orientatiefase de strategie van de leraar ver punt dat van belang is in verband met de rele schaft de leerlingen te weinig aanwijzingen vantie van antwoorden als je kijkt hoe in een voor het oplossen van het pro b leem wat voor gesprek een vraag wordt gesteld over een soort informatie op dat moment voor hem be nieuw gespreksonderwerp dan zie je vaak dat langrij k is d atgene wat hij zijn leerlingen bij de vragensteller zo nodig vooraf informatie wi l brengen brengt hij eigenlij k niet zelf in de levert over dat onderwerp en ook aanwijzingen praktijk geeft waarom hij daarover een vraag stelt de die discrep antie tussen didactiek en leerdoel antwoordei wordt zo in staat gesteld te bepalen ge ld t niet alleen voor de eerste vraag ook voor wat voor zijn gesprekspartner relevante infor die naar het verschil tussen de te lezen tekst en matie is h et leerb oek de inde spreke rbijdrage of voor 1 80 moer 1990 5 de vraag naar wat de mevrouw of meneer van zijn gesp rek sp ar t ners op het s poo r t e zetten dat de da post zou willen vert elled aan het eind hij rel evant vindt van de 25ste beur t om d at niet duidelijk is dat er gevraagd word t naar datgene wat die me kortom vrouw of meneer wil bereiken zou ik daar waar schijnlijk net zo fout op gean t woord hebben al s in de manier van les geven doet de leraar zelf hetty iets ve rtellen word t eerder geassocieerd niet wat h ij zijn lee rli nge n wil leren hij laa t ze met het thema van h et vertel de terwijl een uit raden in plaats van hen de middelen te ver sc haf drukking al s iets be reiken de aandacht eerd er op fen waarmee naar een relevant ant w oor d toege he t d oel van die activiteit zou rich ten werkt kan worden daa rd oo r word en foutel gep ro duceerd die verhind eren d at eventuele zwak of behoe dzaam werkelij k e lee rp rob lemen geid entificeerd wor den bovendien blokkeert die manier van wer tegen d ie achtergrond vind ik he t niet verba ken d e mogelijkheid dat aanges l o ten wordt bij zingwekkend dat hetty zic h liever gedeisd wat de lee rlingen al wel ku nnen houdt nad at haar eers t e twee an t woor den vol d e leraar lij kt er zich te weinig bewust van te begrip onder tafel gewerkt werden b ij de derde zijn dat leerlingen mi nstens twee soo rte n pro vraag die haar gestel d wordt k iest ze er dan blemen moeten oplossen ze moeten n iet alleen ook voor om te zeggen dat ze geen antwoor d de leers tof analyseren maar ook wa t nou weet zie nee meneer in de i6de bijdrage als eigen lij k het pro bleem is waar de leraa r mee b e datgene wat ze wel weet niet goed genoeg is zig is de leraar zegt dat overigens oo k zel f aan dan is het inderdaad geen domme st rategie om het eind van het p rotoco l d us eigenlijk gaat je oorspronkelijke onbevangenheid in te ruilen die leraar vragen s telle n om te zien of jij weet voor behoedzaamh eid wat h ij wil d at je weet doordat hij zijn ges prekspa rtners onvoldoen m aar een prob leem kunnen formul eren is nog de orientatieaanwijzingen verschaft p ro d uceert heel iets anders d an in staat zijn daar adequaat de leraar nieuwe leerp roblemen in plaats van dat mee om te gaan dat gel dt overigens niet alleen hij iets doet aan de zwakheden die h ij wil verh el voor die leraar of voo r mijze lf maar is een al ge pen foute antwoorden zijn vaak het resul taat mener p roblee m h et is desalniet temin d e ver van inadequaat geformuleerde vragen foutel dienste van de manier waarop de ond e rzoeke r worden in zulke gevallen door vragensteller en de pro bl emen van de l eraar aanp akt met name antwoorder gezamenlijk tot stand gebracht in door het vervaardigen van een pro t ocol dat plaats van een maat voor de vaardigheden van de hij dat soort p roblemen analyseerbaar maakt antwoorder vormen ze een sit u atie gebonden d at en hoe een ges preksana l y tisc he benadering interactioneel produkt vgl h eap r99o daarbij van p as k an kome n h oop ik enigszin s te typerend voor de wijze waarop i n dit frag hebb en laten zien vg l o nd er anderen manel and ment met zu lke foutel wordt omgegaan is dat 1986 me han 1979 de leraar de antwoord e n van zijn leerlingen niet echt gebruik t om te onderzoeken wat voor lees strateg ieen deze zelf h anteren uit d e eerste reeks van antwoorden blijkt da t de leerlingen ludo verhoeve n zich vooral orienteren ten aanzien van het on d erwerp van de tek st d ie werkwijze komt niet de noodzaak van functionalitei t alleen goed overeen met de vragen die ond er het ko pje orientatie in de lijst va n leesstrategieen genoemd worden z e zou ook een goede basis vormen voor het b ewust leren hanteren van arme d oortje en het ty al zo n zeven jaar zij n zulke proced ures b ovendien biedt ze een ver ze omgeven geweest door leraren die erop toe k laring waarom d e leerlingen in eerste instantie zien dat je je les kent en d at je leert wat zij zo een ander soort informatie b elangrij k vi nden graag van je willen weten ze krijgen zelfs enig dan die welke de leraar wil horen ook daarom medelijden met de leraar die er maar niet in zou deze juist meer werk moeten verrichten om slaagt hen goede cijfers te l aten behalen m aar 1990 5 moer i o i ach nog een p aar jaartjes en ze moge n de wijde ten voortbouwen op de vaardigheden spreken werel d in dan breekt de tijd aan dat ze hele luisteren en dramatische expressie het is dui maal ni et hoeven te l ezen of te schrijven zo er delijk dat met een toenemende leesvaardigheid al iets te lezen of te schrijven valt gaat het toch een steeds groter beroep wordt gedaan op eer alleen maar om gemakk e l ijke tek sten het lezen der geleerde mondelinge vaardigheden we van de gebruiksaanwijzing van een nieuwe cd zien dan ook vaak dat leerlingen op het mo speler het lezen van een kastee lroman of het ment dat ze technisch goed gaan leren lezen een schrijven van een h euse liefdesbrief dat zijn terugval maken dit is meestal het geval na zo n toch immers de teksten d ie voor hen functio vier jaar onderwijs in de amerikaanse litera neel zijn tuur wordt dit verschijnsel wel aangeduid met hebben doortje en hetty het gel ij k aan hun de term fourth grade slump een dergelijke te kant neen natuurl ijk met het aloude ada rugval kan alleen worden tegengegaan wanneer gium ze gaat toch trouwen waarom zou ze le van meet af aan de mondelinge vaardigheid van r e n hebben we t och voorgoe d afgerekend we kinderen in het onderwijs wordt gestimuleerd weten toch inmiddels dat een goed niveau van vooral de oefening van de woordenschat en die geletterdheid een b ijna absolute voorwaarde is van tekstuele vaardigheden verdienen de aan voor deelneming aan het arbeids p roces h et is dacht duidelij k d at het onderwijs dat doortje en het dan is er het gegeven dat een directe instructie ty tot dusver he bben genoten h en weinig voor in begrijpend lezen en ste ll en hoe vreemd dat uit h eeft geholpen in hun gele tterdheid pei ook moge klinken in feite niet wordt gegeven l ingsonderzoeken laten zien dat een dergelijke observaties laten zien dat minder dan een pro uitkomst niet een op zichzelf staand gegeven cent van de onderwijstijd wordt besteed aan is de vraag is nu hoe het komt dat ons zeer systematisch onderwijs in lees en schrijfvaar ontwikkel d onderwijs er niet in slaagt grote digheid en in lees en schrijfstrategieen me groep en b urgers een beh oorlijk niveau van ge tacognitie zou in het onderwijs een belang letterdh eid bij te brengen en hen op een voor rijk aandachtspunt moeten vormen daaronder henzelf zinvolle wijze voor die samenleving te verstaan we in het algemeen de kennis van leer mobiliseren lingen over eigen cognitieve processen en de een grondige analyse van het lees en schrijf produkten ervan twee zaken zijn vooral van onderwijs zoals tieners als d oortje en hetty dat belang zelfwaardering en zelfregulatie wat heb b en doorlopen laat een aantal knel p unten betreft zelfwaardering moet kinderen worden zien d at onderwijs is feitelijk eenzijdig gericht geleerd hun eigen leercapaciteiten goed in te geweest op het aanl eren van technische vaar schatten in onderwijsleergesprekken zouden digheden zoa ls het decoderen en het spellen leraren moeten proberen veranderingen aan te niet d at deze vaardigheden die gericht zijn op brengen in negatieve taakopvattingen vooral het aanbrengen van het alfabetisch p rincipe on zwakke leerlingen blijken hun leervermogens belangrijk zouden zijn verre van dat we weten sterk te onderschatten wat betreft zelfregulatie immers uit onderzoe k dat instructie en oefe is van belang dat kinderen doorkrijgen hoe ze ning geric ht op een e fficient verlo pende woord hun leerprocessen kunnen plannen uitvoeren herkenning van fundamenteel bel a ng is voor h et en evalueren om goed te kunnen plannen op gang komen van processen die van hogere moeten ze de juiste strategieen en hulpbronnen orde zijn een gegeven is echter dat al in h et be krijgen aangereikt een goede uitvoering ver ginnen d leesonderwijs wordt verzuimd de leer onderstelt dat leerlingen het eigen lees en stof voor de zwakke leerlingen in klei ne stappen schrijfgedrag leren volgen en waar nodig corri u iteen te leggen en hen waar nodig alternatieve geren bij de evaluatie gaat het om een pro leerwegen te bie d en oo k in cognitief opzicht duktgerichte c ontrole van het lees en schrijf zijn leer lingen nu eenmaal niet gelijk gedrag om leerlingen in deze richting hulp te geven is nodig dat leraren hun passief volgende er is meer aan de hand het ontbreekt in het houding inruilen voor een actief uitleggende taalonderwijs in de basisvorming in hoge mate houding de houding van de leraar zou er aan een geintegreerde aanbieding van de leer voortdurend op gericht moeten zijn om de stu stof lezen en schrijven zouden veel beter moe ring en verantwoordelijkheid met betrekking i82 m oe r 1990 5 tot het lees en sc hrijfproces gelei del ij k aan een aantal van de hie r b es pro ken aanzetten over te dragen naar de l eerl ing voor verbe t ering van h et lees en schrijfon d er een and er aspect d at he t onderwijs in gelet wijs vin d e n we teru g in d e l essenserie va n b e n terdhei d ont b eert is een zekere mate van func van wendel de joode hij nee mt zak el ijke tek tional iteit d oordat het lees en sch r ijfonder sten uit de l eefwereld va n tiene r s als uitgan gs wijs onvoldoende functioneel is opgezet kan p unt werkt in onderwijs leerges p re kken aan het eenmaal verworven kennis niet goed naar een b ewust ma ken van lees en schrij fstra t egieen nieuwe situatie worden overgedragen boven in kl ei ne leerstappen en heeft aandac h t voor dien raken leerlingen erdoor gedemotiveer d er leerlingsp ecifie ke kenmer ken het pro bl eem is zou in het onderwijs vee l meer aandacht moeten ec hter dat de lessen van b en wel wat laat komen komen voor beschouwing van geschreven taa l voor doortje en hetty in pakweg zes weken gebruik in alledaagse situaties daarbij zou st i l tijd valt geen kromme schoolloopb aa n va n lee r gestaan kunnen wor den bij de toevallige af lingen recht te zetten d e les protoco llen laten spraken die een rol spelen b ij schriftelij ke com voo r al zien hoezeer beide l eer l ingen d oor een municatie en bij het zelf l e ren hanteren in een zijdige schoo l se interactie p atronen zijn gein breed scala van taalgebruikssituaties onder doctrineerd n et zomi n als zij erin s lagen een wijs in geschreven taalbeschouwing zou ertoe l eesteks t vanuit het perspectief va n de schr ij ver moeten l eiden dat kinderen de functies en af te bezien komen zij tot h et inzich t dat o nd er spraken die een ro l spelen bij schriftelijk taal wijs er niet is om de leraar te p lezieren maar gedrag bewust leren ervaren in feite moeten om zel f vooruit te komen de gebrekk ige func leerlingen vertrouwd worden gemaakt met al tional iteit van h et lees en sc h rijf onderwijs die activiteiten die binnen onze schriftcu ltuur wordt zo tre ffend gekarakteriseerd als normaal worden beschouwd nodig is ook dat er vanuit het lees en schrijf onderwijs in de basisvorming een vee l duidel ij lite ratuu r ker verbinding wordt gelegd tussen het lezen en schrijven als instrumentele vaardigheden en advies over de voorlopige eindtermen bas isvorming in het de toegang tot jeugd literatuur inbedding van voortgezet onderwijs nederlands adviezen voor het onderwijs in literatuur kan leerlingen in lopige eindtermen deel 8 zoetermeer ministe aanraking brengen met de esthetische waarden rie van onderwijs en wetenschappen 1989 die literaire werken in zich dragen niet alleen bol e leespsy chologie een onderwijs leerpsychologi zal hun leesmotivatie erdoor worden bevor sche analyse van begrijpend lezen groningen 19 8 2 derd ook hun gevoel sleven en hun verantwoor leerpsychologie en onderwijs 6 delijkheidsgevoel zal erdoor positief worden bol e m a gre snigt a p j vroege begrij beinvloed pend lezen communiceren en denken in peda gogische studien 1 982 59 p 261 276 ten slotte dient in het lees en schrijfonderwijs ehlich k j rehbein mu ster und institution un veel meer rekening te worden gehouden met de tersuchungen zur s c hulischen kommunikation tu capaciteiten en de belangste ll ing van de indivi bingen narr 1986 duele leerling de ene leerling is de andere niet gerritsen a r ten have j lips b salverda er zijn leerlingen die gevoelig zijn voor audi j verbeek schrijven in uitvoering enschede s to tieve informatie maar ook leerlingen die over 1985a wegend visueel zijn ingesteld verder zijn er gerritsen a r ten have j lips b salverda uiteenlopende strategieen denkbaar om leerlin j verbeek schrijflijnen in de school enschede gen op metacognitief niveau vooruit te helpen slo 1985b in hun lees en schrijfgedrag wat de belang gresnigt g lees je wijzer begrijpend studerend le stelling van leerlingen betreft is er een aanzien zen achtergronden en uitgangspunten zeist 1988 lijke variatie in de leefwereld van leerlingen en heap j l applied ethnomethodology looking in hun waardering van literatuur het is zaak for the local rationality of reading activities in dat in het onderwijs van begin af aan zoveel human studies 1 99 0 1 3 p 39 72 mogelijk op de individuele verschill en tussen hennephof k leesonderwijs in moer 1 97 5 4 leerlingen wordt ingespeeld p 214 223 ook in kuyer p e a red het beste 1 9 90 5 moer 1 83 uitmoer igog igy8 veghe l van meltvoort 198o diana michel p 23 32 lip s j b sa l verda sch rijven meer dan een pen op pap ie r ensc hede s l o 1985 a lips j b salverda gericht sch r ijven in het laatste de twijfel tussen schooljaar en het ein dexamen enschede slo i985b elektrische zoemer en l ip s j b salverda j verb eek het waa rom van schrijven enschede s l o 1985 elektronische be l mazelen d h re p air organisatie in ond erwijs interakties in a scholtens d sp ringorum red gespreksanalyse uitgangspunten en metho den in gespreksanalytisch onde rzoek instituut ne derlan d s xu n ijmegen 1986 p 233 46 in de ser ie beginnende lee rkrachten een verslag van mazelen d h vraag e n antwoord de constructie d iana michel sinds maa rt iggo geeft zij als invalste r van een aangrenzen d p aar in h m azelend in les op een school voor be roepsonderwijs wat komt e r terviews als gesprekken sociologisch instituut allemaal op je af als je nederlands gaat geven in een universite it van amsterdam 1989 p 48 151 gemodula riseerd onderwijssysteem gebaseerd op de mehan h learning lessous cambridge mess principes van het participerend leren daarover en harvard u niversity p ress 1979 over de moeilijkheid te kiezen tussen het onde rwijs en parreren c f van begrijpend l ezen onderzoek het bedrijfsleven gaat haar be richt en on derwijs ut recht 1974 ongep ubliceerd westhoff g j voorspellend lezen een didaktische benade ring van de leesvaardigheidstraining in het vandaag kreeg ik mijn ee r ste echte onderwijs moderne vreemde talenonderwijs groningen 1981 sal aris binnen h et vi el me niet eens tegen en gaf me een voldaan gevoel maar eer het zover was al hee l lang weet ik dat ik les geven l euk vind si nds mijn zestiende ben ik bevoegd zweminstructrice en ik ben van mijn geschiede nisstudie aan de universiteit overgesta p t naar de lerarenopleiding te utrecht toch begon ik op een gegeven moment te twijfelen z eker mijn stages aan diverse scholen verlie pen prima e n ik had het erg naar mijn zin maar ja hoe vind je een baan zeker wat betreft mijn grote liefde geschiedenis is het zo goed als onmoge lijk zel fs maar een vervanging te krijgen toen ik in ok tober 1989 eindelijk afstu d eerde vestigde i k dan ook mijn hoo p op het vinden van een baan als docente n e derlands eindelijk een baan na mijn stu die ben ik zeer actief gaan sollici tere n op alle onderwijs banen waarvoor ik in aanmerk ing dac ht te komen ik schreef mij in bij alle vacature en vervangingsban k en in de buurt waarvan ik het adres maar kon achterha len n atuurlijk had dit niet direct het door mij gewenste resultaat dus ik bleef die eerste drie maanden zond er baan 184 moer 1990 5