Het onderwijzen van leesstrategieën aan zwakkere leerlingen

39 het onderwijzen van leesstrategieen aan zwakkere leerlingen ben van wendel de joode in het leader van het onderzoeksprogramma didactische differentiatie van de lerare nopleidingen van de vrije universiteit te amsterdam de hogeschool holland te diemen en de christelijke hogeschool windesheim te zwolle heb ik onderzocht welke kenmer kende eigenschappen van zwakkere leerlingen een handicap vormen bij het leren hanteren van leesstrategion kennis van deze eigenschappen is m i noodzakelijk om te kunnen bepalen op welke manier we deze leerlingen kunnen helpen een hoger niveau van taalvaardigheid te bereiken en om vast te kunnen stellen welk lesmateriaal voor hen ontwikkeld moet worden rj de voorbereiding van mijn onderzoek viel mij op dat we leesstrategieen een in de vakdidactische i itera tuur het begrip leesstra didactische noodzaak tegie wet regelmatig te genkomen maar dat we de geringe aandacht voor het leren van strate daar in de dagelijkse lespraktijk gieen die nodig zijn bij het verwerven van vooral nog niet veel effecten van zien lk vraag me complexe leesvaardigheden noemt aarnoutse vaak of hoe het komt dat het zo moeilijk is de 1982 een opvallend verschijnsel dit klemt des te uitkomsten van vakdidactisch onderzoek over te meer omdat volgens doblaev 1984 strategieen dragen haar wat ik maar noem het gewone lesge nodig zijn om de betekenis van eenprobleem op te ven in dit artikel wil ik lets laten zien van de moei kunnen lossen beschikbare kennis te kunnen lijkheden die ik ondervond bij de vertaling van hanteren en nieuwe kennis op to kunnen doer theorie haar praktijk in de hoop dat zowel onder bovendien en wie zou dat niet toejuichen lean zoekers als leerkrachten daaruit enige troost en instructie in het gebruik van strategieen de motiva bemoediging zullen putter te verhogen aldus palincsar en ransom 1987 19 de jaargang nummer 5 april 1990w 40 daarnaast betoogt schouten van parreren 1989 rends en een evaluerende fase bovendien dient dat individuele verschillen tussen leerlingen die aldus van parreren het handelen op verschillen samenhangen met de beheersing van relevante de niveaus plaats te vinden namelijk op materieel strategieen betrekkelijk goed te beinvloeden lij verbaal en mentaal niveau ken in tegenstelling tot verschillen die samenhan op basis van de al genoemde literatuur en publika gen met relatief stabiele leerlingkenmerken zoals ties van bijvoorbeeld bol 1982 en westhoff 1983 intelligentie en leerstiji en met vrij moeilijk bein formuleerde ik een aantal uitgangspunten voordat vloedbare leerlingkenmerken als attitude motiva ik imam tot een lijst van leesstrategiedn mijn uit tie en socials vaardigheden gangspunten daarbij waren gelukkig schenken sommigen in de opleiding voor 1 de leerlingen moeten leren inzien dat geschre leraren en in de nascholing aandacht aan het on ven teksten dezelfde functie hebben als het ge derwijs in leesstrategieon zoals we ook in dit tijd sproken woord namelijk een communicatieve zij schrift hebben kunnen zien van calcar henne moeten ervaren dat de schrijver van een tekst altijd man 1988 een duel heeft en zij moeten leren zich of te vragen hoe de schrijver aan zijn kennis komt 2 leerprocessen kunnen alleen via het handelen van de leerlingen beinvloed worden waarbij drie welke strategieen fasen te onderscheiden zijn namelijk een orionte rende een uitvoerende en een evaluerende fase staan ons ter 3 in de orienterende fase dienen de leerlingen vragen aan de tekst te stellen op basis van kennis beschikking die zij al hebben en zij dienen hypothesen op te stellen wat betreft de te verwachten antwoorden in het hierboven vermelde artikel definieren van 4 in de evaluerende fase moeten de leerlingen calcar en henneman strategieen als wijzen van controleren of zij de juiste vragen gesteid hadden handelen die een lezer tot zijn beschikking heeft en toetsen of de door hen opgestelde hypothesen om te komen tot vaststelling van de structuur en de juist waren betekenis van een tekst welke wijze van hande 5 de leerlingen moeten leren op verschillende len een lezer zal gebruiken hangtaf van de tekst en niveaus te handelen door de aangeboden teksten van hemzelf zowel van zijn kennis en vaardighe te bekijken materieel niveau te bespreken ver den als van zijn doelstelling aldus genoemde baal niveau en hun denkactiviteit te ontwikkelen auteurs vervolgens noemen zij een achttiental mentaal niveau door middel van het stellen van strategieen die zij in drie categorieon indelen af vragen aan de tekst hankelijk van de deelprocessen die aan de orde 6 door reflectie moeten de leerlingen zich van de zijn namelijk in de eerste plaats betekenis geven gebruikte strategieen bewust worden in de tweeds plaats activeren van schema s en inferenties maken en in de derde plaats sturen en controleren van activiteiten globaal komt dit overeen met de indeling van de gehanteerde leesstrategiedn die ik hanteerde tijdens mijn on derzoek lk sloot bij mijn indeling zoveel mogelijk leesstrategieen aan bij de handelingspsychologische benadering zoals bijvoorbeeld door van parreren bepleit wordt orientatie volgens van parreren 1981 kunnen leerproces sen alleen via het handelen van de leerling bein hierbij gaat het meestal over het mobiliseren van vloed worden waarbij drie fasen vallen te onder voorkennis scheiden namelijk een orienterende een uitvoe 1 waar denk je aan als je de titel leest wo april 1990 19 de jaargang nummer 5 xiti z 41 2 wat hebben de illustraties plaatjes met de tekst niet meer zijn dan een lesfragment aan de orde is te maken desk je een tekst uit een schoolboek namelijk taalcirkel 1 3 waar gaat de tekst waarschijnlijk over van uitgeverij dijkstra groningen lk wilds vooral 4 weet je daar iets over te zeggen de strategiebn die gebruikt kunnen worden bij het 5 wat zou de schrijver je willen vertellen mobiliseren van voorkennis aan de orde stellen de namen van de twee leerlingen zijn vervangen door gefingeerde namen uitvoering 1 lees de tekst eens nauwkeurig door als je een woord niet kept is dat niet erg 2 lees nog eens nauwkeurig de eerste de twee de en de laatste alinea dit zijn vaak de belan grijkste delen van de tekst 3 verdeel de tekst in een paar stukken en leg uit zuiverend rietveld in waarover ieder stuk gaat en waarom je de tekst op daze manier in stukken hebt verdeeld kun gebruik genomen je er een schema van maken elburg het rietveld in bet veluwemeer bij 4 welk gedeelte van de tekst vind je het belan de rioolwaterzuiveringsinstallatie van het wive grijkste vertel waarom ringssehap veluwe in eiburg is door de dienst 5 probeer de tekst in een zin samen te vatten zukterzeewerken in gebruik genomen 6 wat wil de schrijver je door middel van zijn tekst het gezuiverde afvalwater uit de installatie zeggen words door dit rietveld ge1eid waardoor het nog 7 gebruikt de schrijver argumenten om dat wat een nabehandeling krijgt het rietveld is in staat hij zegt kracht bij te zetten welke argumenten om een groot deal van het restart aan fosfaten zijn dat welke vind je goad en of walks niet vast te houden ook rcinigt het riet het water 8 vermeldt de schrijver alleen feiten of geeft hij grotendeels bacteriologisch waardoor geen chloor meet behoeft te worden toegevoegd het ook zijn mening weer geef voorbeelden zoveel mogelijk tegenhouden van de fosfaten is 9 welk doel heeft de schrijver met zijn tekst nodig omdat de kwaliteit van het water van de veluwe randmeren steeds verder achteniit gaat de fosfaten zorgen voor overbemesting van het water waardoor een enorme algengroei ont evaluate staat met de aanleg van het 15 hectare grote rietveld is vorigjaar begonnen de totals kosten 1 heeft de schrijver je verteld wat je verwachtte zjjn ongeveer i 670 000 en zijn voor rckening vergelijk oriontatie 5 met uitvoering 9 van het rijk overigens kvert het rietveld ook 2 welke vragen zal je leraar je over de tekst nog wat op na een paar jaar most men het riet maaien en kan men het verkopen als de resulta stellen ten van het rietveld bevredigend zijn zullen ook velden bij de waterzuiveringsinstallatie van har derwijk en bij de uitmondingen van de hierdense beck en de schuitenbeek in het ve1uwemeer in de praktijk aangelegd worden hieronder last ik met behulp van een letterlijk weergegeven lesprotocol zien wat er in de praktijk van mijn lessen terechtkwam van mijn goads voornemens wat betreft het hanteren van de lees strategieen vanwege de lengte kan het helaas 19 de jaargang nummer 5 april 1990vn 42 leraar wil je de tekst eens snel doorlezen het gaat om dit stukje waar boven staat zuiverend rietveld in gebruik genomen lees dat eens vlug door doortje heb jij het ook uit of nog niet helemaal dan wachten we nog even ok nu moet je eens even kijken haar wat er boven staat wil jij dat eens voorlezen hetty hetty zuiverend rietveld in gebruik genomen leraar ja als je dat nu zo ziet staan waar zou dit verhaaltje dan over gaan doortje doortje lk denk over riet en water leraar ja over riet en water daar zal het wel over gaan en wat heeft dat met elkaar to maken riet en water wat denk je nou om te beginnen weet jij natuurlijkwel waar riet groeit waargroeit riet doortje bij rivieren vaak hetty bij water leraar ja bij water vaak zelfs niet alleen bij het water maar ook in het water vooral aan de leant van het water daar waar het niet al to diep is staan er ook plaatjes in de tekst hetty hetty nee leraar vind je dat jammer hetty maakt mij niet zoveel uit leraar jou dan doortje doortje best wel leraar ja doortje dan kun je zien hoe het eruit ziet en zo leraar ja waarvoor dienen plaatjes heel vaak doortje dan kun je zien waar het over gaat en hoe het eruit ziet leraar ja prima die plaatjes zeggen al iets van dat wat in de tekst aan de orde is ze leggen de tekst als het ware al een beetje uit hier bij deze tekst staan ze niet we kunnen er dus ook niet haar kijken wat zou de schrijver ons hier eigenlijk willen vertellen wacht laten we dat eens anders then dat was ons eerste probleem weet je nog wel van de eerste keer wat wil de schrijver je vertellen schrijf nou eens op wat jij denkt dat de schrijver je wil vertellen schrijf het eens op het hoeft niet in een heel verhaal het mag best in odn zin wat zou de schrijver ons nu eigenlijk willen vertellen moeilijk hetty wat heb jij opgeschreven hefty de schrijver wil ons vertellen wat het belangrijkste in het verhaal is leraar de schrijver wil ons vertellen wat het belangrijkste in het verhaal is dat had je he ok wat heb jij doortje doortje over rioolwaterzuiveringsinstallatie leraar over rioolwaterzuiveringsinstallatie ok dat laten we even mooi voor wat het is en lees nu die tekst nog eens een keer door maar nu wat nauwkeuriger dus nauwkeuriger dan de eerste keer ja klaar nu gaan we even terug haar de les van vorige week toen hadden we het over het belangrijkste stukje in een tekst de belangrijkste alinea doortje wat zou de belangrijkste alinea zijn er is een probleempje voor je doortje ja dat dik gedrukte stukje leraar ja er is een probleempje omdat boven de tekst een stukje dik gedrukt staat en moet je dat nou meetellen of moet je dat niet meetellen hetty nee leraar ja het is een beetje een probleem waarom zou dit zo gedrukt zijn hetty omdat het iets belangrijker is dan dat wat er under staat w a vni april 1990 19 de jaargang nummer 5 leraar prima lk denk dus dat je moet zeggen het belangrijkste staat hier dikgedrukt want wat hier dikgedrulct staat wat zou daarvan de bedoeling zijn ik denk dat dit stukje die vier regels dat die als het ware een samenvatting zijn van het hole stuk dus je zou kunnen zeggen dat de eerste alinea het belangrijkste is want wat geeft die eigenlijk in het kort weer hefty het hale verhaal leraar ja het hale verhaal want waar gaat het verhaaltje over zeg het eens in je eigen woorden hetty hefty ja hoe moet ik het zeggen over het en water en zo leraar kun je je een beetje voorstellen hoe het er daar in elburg uit ziet je hebt een rioolwater zuiveringsinstallatie zeg maar een soon fabriekie daar komthet vuile water van de huishou dens en de fabrieken dat wordt min of meer schoongemaakt en waar blijft dat water dan doortje in de grond leraar nee hetty in het water leraar ja dat komt in het veluwemeer in de randmeren daar komt het terecht via een pijp op de plek waar dat water in het veluwemeer komt wordt riet gepoot en waarom wordt daar nu riet gepoot hetty omdat het daar schoon is leraar ja dat water stroomt dus door dat riet en het riet maakt het water nog schoner kijk eigenlijk staat hier een nabehandeling het is al schoongemaakt maar nog niet helemaal schoon en door dat riet wordt het water nog schoner het net neemt als het ware het vuil uit het water op en dan wordt het water dus schoner ja nu gaan we even haar iets anders als je die tekst in stukjes zou moeten verdelen zou dat ook nog kunnen bekijk het eens even dit is eigenlijk een stukje vier regels en dan komt er nog een heel stuk hefty dat kan in twee alinea s leraar ja het zijn eigenlijk twee alinea s maar misschien heeft de samensteller van het bock het niet goad gedaan dat kan natuurlijk zou je hier nou ook nog iets in stukken kunnen verde len hetty nee leraar waarom niet hefty het staat allemaat aan elkaar leraar ja maar goad je kunt het natuurlijk best uit elkaar halen als jij zegt ik wil hier bijvoorbeeld waar staat het zoveel mogelijk tegenhouden van fosfateni een nieuw stukje later beginner dan kun je dat doer als je dat wilt dat kan maar jullie zeggen eigenlijk verdeel het maar niet in verschillende stukjes het gaat eigenlijk steeds over hetzelfde doortje ja leraar ok dan ga ik nog een andere vraag stellar jultie hebben delweede keer de tekst nauw keurig gelezen he wat wil de schrijver je eigenlijk vertellen doortje doortje dat het riet het water een beetje verschoont en zo leraar ja dat het net het water verschoont of reinigt dus dat het riet een nuttige functie heeft en dat het daarom wordt geprobeerd daar bij elburg het is een probeersel wat gebeurt als het lukt als het werkt doortje dan gaat het vuile water wag leraar ja en wat gaat er dan vender nog gebeuren hetty dan gaan ze meer riet planter leraar ja waar 19 de jaargang nummer 5 april 1990vm hefty in smerige rivieren leraar ja worden die ook nog genoemd die plekken waar dat zou gaan gebeuren hefty ja het veluwemeer leraar ja maar waar het veluwemeer is groot hood hefty in harderwijk en de uitmonding van de hierdensebeek en de schuitenbeek leraar ja prima dat staat onderaan de tekst he dus als het daar in elburg lukt en het riet maakt het water inderdaad schoner dan wordt er op andere plekken ook nog riet aangeplant doortje als dit lukt dan moeten ze ook nog iets uitzoeken voor de lucht leraar ja misschien werkt dat riet ookwel een beetje boven de grond zeg maar waar ging het ook al weer over deze tekst hefty over het reinigen van het water leraar door hefty door het net leraar ok kijk nou eens haar wat je had opgeschreven daarnet wat had jij opgeschreven doortje over rioolwaterzuiveringsinstallaties leraar ja en wat zien we nu eigenlijk gaat het over riet over riet dat water schoonmaakt zie je dat er een beetje een verandering is gekom en in wat jullie nu zeggen en wat je opgeschre yen had snaph het ook hefty nou is het natuurlijk de vraag vat zou het goede antwoord zijn dat wat je straks had opgeschreven of dat wat we nu ontdekt hebben hefty ile had eerst wat het belangrijkste is in het verhaal is het riet dat het water zuivert leraar ja prima snap jij het ook doortje het gaat eigenlijk niet zozeer over rioolwaterzuiverings installaties het gaat eigenlijk meer over het reinigend vermogen van net ja achteraf beschouwd had de leraar wellicht eerst reactie op het met de leerlingen moeten praten over dit snort installaties en de effecten daarvan en vervolgens lesfragment had hij meer aandacht kunnen schenken aan de titel en vooral aan de vraag waarom het woord over het lesfragment zijn een groot aantal opmer zuiverend in de titel tussen aanhalingstekens kingen te maken over bijvoorbeeld het handelen geplaatst is van de leraar en zijn tekstkeuze daar gaat het mij nu niet om lk beperk me in het leader van dit artikel uit de reacties van de leerlingen blijkt dat zij zich tot enkele kanttekeningen bij de toepassing van de eigenlijk geen voorstelling kunnen maken van dat beoogde leesstrategiedn ten dienste van het wat in de tekst aan de orde gesteld wordt als de mobiliseren van de voorkennis leraar vraagt waar het gezuiverde water terecht komt is de reactie van doortje in de grond hefty de titel boven de tekst geeft de inhoud van de tekst antwoordt op de vraag nvaarom wordt char nu riet heel aardig weer loch blijken de leerlingen met de gepoot met omdat het char schoon is verdbi titel heel weinig te kunnen op een vraag van de delijking van deze tekst met behulp van een een leraar om haar aanleiding van de titel aan te geven tekening of een foto zou gewenst zijn waar de tekst over gaat antwoordt doortje met ik denk over riet en water even later zegt zij dat de de vraag wat zou de schrijver je willen vertellen tekst eigenlijk over rioolwaterzuiveringsinstallaties komt pas aan het eind van de les aan de orde terwiji gaat deze vraag ook in de orienterende ease voorspel vni april 1990 19 de jaargang nummer 5 lend aan de orde had moeten komen tijdens de les blijict de leraar een aantal bingen te vergeten die hij stellig van plan was te doen het leven is starker ban de leer bibliografie lk wilde met bit lesfragment laten zien dat het niet aamoutse c a j aspecten van begrijpend zo eenvoudig is van te voren geformuleerde lees lezen in het vierde leerjaar van het gewoon strategiedn volledig aan te orde te stellen de lager onderwgs nijmegen 1982 diss vakdidactisch onderzoeker ervaarthierdoor dat een grote mate van bescheidenheid gewenst is de bol e leespsychologie een onderwijs gewone leraar bemerkt dat er als hij eens de leerpsychologische analyse van begrupend moeite neemt een van zijn lessen letterlijk op papier lezen groningen 1982 leerpsychologie en te zetten nog wel ietste zeggen is over zijn aanpak onderwijs 6 en tekstkeuze voor mij was dat in iedergeval heel onthullend en tegelijkertijd heel heilzaam calcar w i m en k henneman leesonder wgs onderwijs in strategisch handelen een ben van wendel de joode demonstratie in vonk 18 1988 nr 4 p 186 paolalaan 2 199 8072 cp nunspeet nederland doblaev l p studieteksten lezen en begrij pen in toegepaste tekstwetenschap uit de sovietunie redactie carel van pafferen ver taling zuzana nelissen bradova apeldoorn 1984 palincsar a s en k ransom from the mys schrijvers tery spot to the thoughtful spot in the rea ding teacher 41 1987 nr 8 p 784 790 over de oorlog parreren c f van onderwijsproceskunde in onderwljsproceskunde geredigeerd en de nederlandse ondetwijs televisie heeft ingeleid door m c schouten van parreren een reeks van vijf uitzendingen klaar met als leerpsychologie en onderwijs5 1981 p 154 thema schriivers over de oorlog in elk 202 programma staat een roman centraal wie rook en tranen ruyslinck de donkere schouten van parreren c een handelings kamer van damocles hermans de aanslag psychologische analyse van verschillen tus mulisch pastorale 1943 vestdijk en het sen leerlingen bij het loran van vreemde talen meisje met het rode naar de vries data in handelingen tildschrift voor hande van de uitzendingen op nederland 3 di lingstheoretisch onderzoek 3 1989 nr 3 24 4 1 5 8 5 15 5 22 5 of woe 25 4 2 5 9 4 p 18 36 5 16 5 23 5 telkens om 10u30 er is een begeleidend tekstboek voor leraar westhoff g leesproces en leerproces in en leading voorhanden dat in vlaanderen levende talen 1983 382 p 260 265 verkrugbaar is via lnfodok brabanconne straat 95a 3000 leuven 19 de jaargang nummer 5 april 1990 vni