Het project The Color Purple: autonoom, individualiserend en multimediaal literatuuronderwijs.

frits schulte het project the color purple autonoom individualiserend en multimediaal literatuuronderwijs als in september 1998 de operatie tweede fase van start gaat komt ook de literatuurdocent voor het probleem te staan dat hij door de bank genomen klassikaal onderwijs zal moeten vervangen door individualiserend onderwijs gelukkig is juist wat de literaire vorming betreft de didactiek al lang bezig geweest zeg de laatste vijftien twintig jaar een dergelijke aanpak te beplei ten en steeds meer leraren zowel bij nederlands als bij de vreemde talen zijn daarin gaan geloven het team van de vakgroep engels van de lerarenoplei ding aan de hogeschool katholieke leergangen tilburg ontwikkelde in de af gelopen driejaar een prototype voor de individuele en autonome verwerking van literaire teksten met gebruikmaking van een verscheidenheid aan onder steunende en verrijkende producten zoals audio video dia en ander beeldma teriaal projectleider frits schulte doet in de hiernavolgende bijdrage verslag van het cd rom project rond de roman the color purple van alice walker in een iets andere versie verscheen deze bijdrage eerder in de werkmap voor taal en literatuuronderwijs wvt winter 1995 19e jrg nr 76 nu er enerzijds haast gemaakt wordt met de invoering van een ander onderwijs in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs in nederland en anderzijds de computer aan een tweede leven begonnen is leek het ons team goed om eens te kijken wat we met cd rom zouden kunnen beginnen wat we willen sluit zeker aan op de tendenzen in de huidige literatuurdidactiek daarin zijn gezien in het perspectief va n het vreemdetalenonderwijs ee n zestal trend s waar te nemen di e i k hie r hee l kor t samenva t ze zij n aa n d e lezer s va n tsji p genoegzaam bekend 1 toenemende voorkeur voor leerlinggerichte affectieve benaderingen 2 thematische benaderingen met een keuze van themata in de belangstel lingssfeer van de leerlingen 3 integratie van de thematische benaderingen en het onderricht in kennis van land en volk 4 integratie literatuuronderwijs en onderricht in vaardigheden 5 demonstratie van de relevantie van oudere teksten voor het heden en vice versa 6 gebruik van en ondersteuning door andere media film video audio dia s enz het lezen interpreteren en apprecieren van literaire teksten is per definitie een individuele en autonome bezigheid het is daarom niet verwonderlijk dat een aantal van deze trends preludeert op de inrichting van het studiehuis en de invoering van het autonoom leren in de tweede fase van het voortgezet on derwijs de verwachting is derhalve dat het literatuuronderwijs zich onder in vloed van de studiehuisgedachte verder sneller en sterker zal ontwikkelen in 46 schulte het project the color purple de richting van het autonoom leren dan andere aspecten van het vreemde ta lenonderwijs in plaats van sage on the stage zo niet bore on the floor gaat de htera tuurdocent actere n als guide on the side als begeleider en vormgever van leerprocessen op het terrein van het lezen en verwerken van literaire teksten als verzamelaar beheerder en didactisch bewerke r van ondersteunend e e n illustrerende materialen en als ontwerper en controleur van individuele leer routes de transformatie van de docent wordt echter belemmerd door een aan tal problemen van logistieke en technologische aard ook docenten die volle dig zijn doordrongen van het belang van het autonoom leren en het inzetten van audio visuele ondersteuning komen voorlopig niet verder dan de tussen fase van guide on the stage probleem en vraagstelling de hteratuurdocent die zijn literatuuronderwijs autonoom geindividualiseerd en multimediaal wil inrichten kampt met de volgende problemen 1 voor een docent die gebruik wil maken van ondersteunende tekstuele en audio visuele materialen is er in de huidige informatiemaatschappij zo n ge weldig overstelpend aanbod dat alleen al de verzameling selectie ordenin g en beheer een volledige taakbelasting zou inhouden de docent komt vaak niet toe aan de zeker in de beginfase van het literatuuronderwijs onontbeerlijke didactisering van de materialen 2 de op dit moment in het onderwijs nog meest gebruikte informatiedragers boeken knipsels readers video banden audio cassettes zijn kwetsbaar aan slijtage onderhevi g e n kunne n makkelij k i n uitleensituatie s kwij t rake n tenzij een schoo l berei d is t e investeren in arbeidsintensief behee r van de steeds in omvang toenemend e collecties het gevolg i s da t veel docente n werken met privecollecties en hun unieke verzamelingen alleen in klassikale en frontale situaties ontsluiten zij zijn terecht huiverig om op grote en re gelmatige schaa l hun materialen ter beschikking t e stellen va n individuele leerlingen toch is dit laatste noodzakelijk om de leerlingen te trainen in het zelfstandig werken met en beheren van ondersteunende en verrijkende materia len die kunnen bijdragen tot het vermogen op eigen individuele wijze teksten te verwerken 3 het ontbreekt docenten vaak aan tijd om in de klas verfilmingen va n ro mans documentaires enz integraal te vertonen terwijl het daarentegen ook weer niet de moeite loont om met video apparatuur t e gaan slepen voor de vertoning va n een paar fragmenten en of arbeidsintensieve montage s van tiighlights 4 de meeste klaslokalen zijn er nog niet op ingericht groepjes van leerlin gen of individuele leerlingen gelijktijdig verschillend e audio of video frag menten te laten bekijken en of beluisteren dit dwingt de docent ondersteu nende audio visuele fragmenten klassikaal t e vertonen zodat alle leerlingen toch weer min of meer dezelfde leerroute moeten volgen 47 schulte het project the color purple de ontwikkeling van het project om op die te verwachten problemen t e anticiperen heeft on s team dat naas t schrijver deze s bestaat uit j siebelink p dieteren b roosken en c burg hout getracht een oplossing aan te dragen door gebruik te maken van de mo 48 schulte het project the color purple gelijkheden va n bestaande software tekstverwerkers auteursprogramma s multimediale en interactieve computertechnologi e en databases in de afgelopen driejaa r heeft het team een prototype ontwikkel d voor de in dividuele en autonome verwerking van literaire teksten met gebruikmakin g van een grote en verscheiden hoeveelheid aan materialen audio video beeld dia s e n didactisch e werkvormen he t prototyp e beva t teven s ee n stu dentenvolgsysteem dat de prestaties en vorderingen van de individuele cursist registreert we pasten het toe op de roman the color purple van alice walker d e ro man staat in de toptien van meest gekozen engelstalige boeken in de tweede fase van het voortgezet onderwijs en behandelt een tijdloze maar helaas nog immer actuele problematiek racisme discriminatie sexuele onderdrukking vanuit een gezichtspunt dat dicht staat bij dat van de leerlingen de roman is namelijk het ik verhaal van een jonge opgroeiende vrouw die geconfronteer d wordt met alle facetten va n bovengeschetste problematiek de roman is daar enboven verfilm d doo r steven spielberg een voor deze leeftijdsgroep toon aangevend en ongeevenaard succesvol regisseur het prototype is evenwel dusdanig flexibel da t het gebruikt kan worden voor de bewerking en didactisering va n allerlei soorten tekste n in allerlei tale n en allerlei vakgebieden ook dus geschiedenis aardrijkskunde maatschappijlee r enzovoorts o p he t momen t va n verschijne n va n dez e publikati e i s he t experimentele maa r werkende prototyp e allee n no g o p hard e schij f be schikbaar het ligt in de bedoeling de definitieve versie van het prototype op compact disc uit te brengen wat we wilden bereiken de eerder beschreven probleemstelling hebbe n we geconcretiseerd in de for mulering van de volgende doelstellingen we streefden ernaar een innovatief literatuurdidactisch softwar e programm a voo r d e bovenbouw havo vw o t e ontwikkelen dat 1 autonoom leren bevordert 2 rendementsverhogend werkt 3 aansluit bij de belevingswereld van de leerlingen 4 de socio culturele competentie vergroot 5 interactief en menugestuurd is 6 multimediaal is audio video plaatjes tekst 7 een leerlingenvolgsysteem bevat 8 leerlingen in staat stelt zelfstandig tot een beter tekstbegrip van the color purple te komen zelfstandig the color purple te leren waarderen zelfstandig oog te krijgen voo r de sociaal culturele contekst van the color purple zelfstandig oo g t e krijgen voo r de relevantie van the color purple voo r hun eigen leef en belevingswereld minderheden discriminatie identieit fe minisme rol van muziek rol van familie rol van religie 49 schulte het project the color purple voldoende kennis en vaardigheden o p te doen om zelfstandig researchop drachten naar aanleiding van thema s in the color purple uit te voeren 9 als prototype kan dienen voor ontwikkeling van soortgelijke softwar e voo r andere talen en vakken 10 en ingezet kan worden voor teleleren wat we gerealiseerd hebben momenteel i s va n deze doelstellingen het volgend e op harde schijf gereali seerd 1 een interactief menu gestuurd en multimediaal programma dat loopt 2 een leerlingen volgsysteem 3 de mogelijkheid to t het maken van zeven soorten multimediale oefeningen presentatie van tekstmateriaal meerkeuzevraag met antwoord dat uit meerdere componenten bestaat bijv welke van de volgende kenmerken passen bij meerkeuzevraag met 1 goed antwoord uit 4 alternatieven meerkeuzevraag met 1 goed antwoord uit 3 alternatieven true false vraag matching opdracht invulopdracht een of meerdere woorden 4 de volledige en steeds oproepbare tekst van the color purple 5 een ondersteunend woordenboek voor uitdrukkingen in black english 6 een notepad dat uitgeprint kan worden 7 een serie multimediale oefeningen vrage n en opdrachten bij sleutelpassa ges in het boek wat we nog moeten doen terugkijkend o p wat we wilden e n wat bereikt is blijft e r toch nog het no dige werk te doen ook nieuw werk dat zich intussen aandiende de volgende zaken dienen nog gerealiseerd te worden ten eerste drie soorten handleidingen een voor de docenten een voor de leer lingen en een voor auteurs van materiaal ten tweede het schrijven va n multimediale oefeningen aal doen we met vier auteurs momenteel ten derde het digitaliseren van deze oefeningen en uiteindelijk de transfer van het programma van de harde schijf naa r de compact disc en voor onze hoge school het faculteitsnetwerk in de periode januari juni 19 zijn we bezig het definitieve op compact disc uitgebrachte prototype uit te testen zowel binnen de eigen vakgroepmodul e moderne amerikaanse letterkunde als op een aantal scholen voor voortgezet onderwijs die beschikken over de noodzakelijke pc en cd rom voorzienin gen dit laatste kan geimplementeerd worde n via stage activiteiten in de bo venbouw havo vwo van studenten aan de eerstegraads opleiding van de vak groep engels 50 schutte het project the color purple hoe te werken met het materiaal belangrijk i s natuurlij k ho e je me t het gemaakt e materiaa l kun t werken momenteel zie n we dat aldus het prototype kan worden ingeze t op een of meerdere van de volgende manieren die in de docenten handleidin g nader zul len worden omschreven 1 leerlingen studenten werke n met behulp van het prototype de eerste 20 pagina s van de roman door en beslissen dan a of ze met het boek verder wil len en b op welke thema s zij zich specifiek willen concentreren 2 leerlingen studenten worde n verdeeld in groepjes elk groepje krijgt een thema toegewezen werkt het thema me t behulp van het prototype door en rapporteert klassikaal 3 leerlingen studenten werken eerst individueel het boek door markeren pas sages die problemen opleveren en gebruiken het programma ter verduidelij king ondersteuning en naslag 4 docent geef t gericht e onderzoeksopdrachte n ro l va n de muzie k i n de afro amerikaanse cultuur t i e color purple vergelijking boe k en ver filming vergelijking alice walker interview boek en film en laat leerlin gen studenten individueel of in groepjes de opdrachten uitvoeren met behulp van het prototype in het bijzonder de video en audio oefeningen en de na slagmodule 5 docent laat leerlingen studenten het begin van het boek lezen verzamelt eerste reacties stuurt de leerlingen studenten afhankelijk va n hun reacties naar delen van het programma en peilt vervolgens nogmaals de reacties vernieuwing van de opleidingsdidactiek onze aanpak past binnen de nieuwe opleidingsdidactiek van onze vakgroep die vanaf 1 september 1995 in toenemende mate bepaald zal worden door het au tonoom leren het prototype en de daaraan gekoppelde didactische aanpak van het ontdekkend leren en lezen gaan een wezenlijke bijdrage leveren aan het daadwerkelijk invoeren en practiseren van autonoom leren binnen de vakgroep engels per 1 januari 1996 is de vakgroep engels nascholing gaan verrichten aan do centen in de tweede fase van het voortgezet onderwijs bekendmaking met het prototype en training in de daarin gekoppelde didactische aanpak en vernieu wing vorme n een vast onderdeel va n dit nascholingsaanbod e n zullen der halve hun weerslag hebben op de literatuur didactiek engels in de tweede fase van het voortgezet onderwijs na het uittesten e n bijstelle n va n het prototype in d e periode januari juni 1996 zal de vakgroep naar wegen deskundigheidsbevordering derd e geld stroom sponsoring innovatie fondsen zoeke n o m vana f septembe r 1996 docentenformatie vrij te maken voor het in productie nemen van meerdere ti tels die dan met behulp van het prototype aangeboden kunnen worden voor individuele en autonome verwerking aa n studenten van de vakgroep en aan leerlingen in de tweede fase van het voortgezet onderwijs op clusterniveau wordt tegelijkertijd gezocht naar mogelijkheden om titels in het nederlands frans duits of spaans in productie te nemen de vakgroep en het talenclus 51 schulte het project the color purple ter overwegen om bij de productie studenten van de eerstegraads opleidinge n te betrekken onder begeleiding van docenten kunnen zij delen van de produc tie voor hun rekenin g kunnen nemen in het kader van hun eerstegraad s be roepsvoorbereiding vooruitlopend op deze plannen verzorgt de vakgroep engels in de periode ja nuari maart 1996 een module literatuurdidactiek e n de computer voor alle eerstegraads studenten van het talencluster de module zal grotendeels gewij d zijn aa n de achtergronden practische toepassingen inzetbaarheid en innova tieve impulsen va n het prototype voor d e algemene literatuurdidactiek he t deelproject the color purple heeft du s al concreet een nieuwe innovatieve en vakoverstijgende module literatuurdidactiek opgeleverd vernieuwing van vakdidactisch denken ook het vakdidactisch denken van ons zelf is in de loop van het project bein vloed door toedoen van de betrokkenheid bij het produceren van oefeningen en materialen voo r he t prototype wij hebbe n ervare n ho e moeilij k maa r oo k hoe noodzakelijk het is om oefeningen zodanig te structureren dat er sprake is van een doorlopende dialoog en interactie met de denkbeeldige leerling en of student deze bewustwording heef t doorgewerk t in ons dagelijks didactisc h handelen binnen de vakgroep meer dan voorheen streven wij naar verminde ring van frontale kennisoverdracht ten gunste van interacti e met en autonome activiteiten va n de student bepaald e oefen typologieen e n didactisch e uit gangspunten van the color purple hebben reeds hun weg gevonden in an dere modulen van het programma van de vakgroep engels zoals jeugdlitera tuur verschillende letterkunde cursussen en delen van de cursussen aspects of britain aspects of america projectspecifieke zake n wilt u zelf aan de slag dan moet u ook iets meer weten over onze hard e n software he t projecttea m heef t d e beschikking ove r ee n 486 dx 66hz pc met cd rom en windows 6 0 programmatuur he t programma is geschre ven i n authorware waarbi j gebrui k gemaak t i s va n softwar e voo r he t digitaliseren va n vide o av i standaard va n ee n scanne r e n coraldra w photoworkshop voo r he t digitalisere n va n foto s e n dia s e n va n ee n geluidskaart soundblaster voor het digitaliseren van geluid de gehele tekst van de the color purple 245 pagina s is handmatig ingevoerd in principe bestaat he t prototyp e ui t ee n reek s i n authorwar e gekoppeld e databas e records d e daarvoo r gebruikt e databas e programmatuu r i s ashto n tat e dbaselii de benodigde tekstuele en audio visuele achtergrondmaterialen zij n gegene reerd vanuit een serie door het projectteam in eigen beheer vervaardigde data bases namelijk clipa x dbf een database bestaande uit een beschrijvin g en coderin g va n ee n collecti e va n 4200 knipsels recensie s e n artikelen acana dbf een database bestaande uit een beschrijving e n codering va n een collectie van 1700 items knipsels recensies en artikelen die betrekking hebben o p aspecte n va n d e amerikaans e cultuu r e n samenleving e n vi 52 schulte het project the color purple deocl dbf een database 1572 records bestaand e uit een beschrijving en codering van 1768 uren aan videomateriaal films documentaires interviews enz na inlogging kan de cursist kan zowel tekstspecifiek al s thematisch o p ontdekkingsreis door de roman gaan een tekstspecifieke ontdekkingrei s tekstspecifiek heef t de cursist de mogelijkheid om met cursortoetsen door het gehele boek heen te lopen de rechterkant va n het scher m toon t da n de be schikbare andere keuzes een aantal thema s main topics die elk aan een kleur gebonden zijn en hulpfuncties het linkergedeelte van het scherm toont de tekst die door het aanklikken van de up down button kan worden door gebladerd passages uit de tekst die betrekking hebben op een bepaald them a en didactisch bewerkt zijn lichten op in de thema kleur aanklikken van deze gekleurde passages activeert dan een bij de passage horende serie multimediale oefemngen of aanvullende informatie na doorwerking van zo n serie keert de cursist wee r teru g bi j d e aangeklikt e passag e en kan hij zij n we g doo r he t boek vervolgen op deze wijze kan de cursist zelfstandig aan allerlei thema s snuffelen o f zich gaandeweg concentreren op een thema dat zijn special e belangstelling heeft op zijn ontdekkingstocht door het boek heeft hi j steed s de beschikking ove r een aantal hulpfuncties zoal s history de database die de voortgang en de vor deringen van de cursist registreert dictionary de database die een verklarende woordenlijst bevat van specifieke black english uitdrukkingen background een database die de zogenaamde naslagmodules bevat met los van het boek staande gedetailleerde en wat minder strak gedidactiseerde achtergrondinforma tie over de zwart amerikaanse cultuur help de database die de cursist helpt zijn we g terug te vinden in het programma en specifieke steu n geeft bi j het maken van de oefeningen en notepad een mini tekstverwerker die de cursist in staat stelt aantekeningen te maken en open vragen te beantwoorden een thematische ontdekkingsreis het kan ook anders op zoek naar de samenhang van de thematiek met andere werken bv de film deze reiswijze wordt gestart via het aanklikken van een topic uit de rechterkolom de thematiek van het werk is geordend op twee niveaus main topics en subtopics op de wijze zoal s aangegeven i n het kader op de volgende bladzijde aanklikken va n een main topic geeft d e cursist een menu bestaande ui t subtopics aanklikken van een subtopic stuur t de cursist naar een se rie bewerkte passages die betrekking hebben op de gekozen subtopic de cursist ka n naa r keuz e all e subtopics di e horen bi j ee n main topic doorwerken of na een subtopic switchen naar een andere main topic uiteraard zijn een aantal passage voor meerdere subtopics te gebruiken of anders gezegd in ee n aanta l passage s kome n meerder e main topics e n subtopics tegelijkertijd aa n bod ook bij het thematische doorlopen va n het boek heeft de cursist constant de beschikking over de vaste hulpfuncties 53 schulte het project the color purple main topics subtopics emancipation black and white male and female sexuality role o f religion role of music religion white man s church pie i n the sky african religio n shug s god celie s go d family african root s family trees in the color purple language black englis h language and social statu s language and music metaphor het is nuttig hierbij op te merken dat de background of naslagmodules ge heel losstaan van het boek die kunnen dus bij meerdere titels gebruikt wor den d e naslagmodule s hebbe n ee n eige n menustructuu r di e het mogelij k maakt om te bladeren het is echter ook mogelijk om de cursist naar een be paalde plek in de naslagmodule te sturen bijvoorbeeld om toelichting en ach tergrondinformatie t e geve n bi j ee n passag e o f ter m ui t d e main topic subtopic enthousiaste reacties van studenten en docenten het prototype is in de verschillende wordingsstadia getest de studenten van de lerarenopleiding waren enthousiast over het programma en betreurden het dat het prototype nog niet beschikbaar was tijdens hun eigen studi e van de literatuur naar hun oordeel had het prototype een productieve en stimulerende rol kunnen vervullen bij hun zelfstandige voorbereiding op letterkundetenta mens in het bijzonder het tentamen moderne amerikaanse letterkunde zij waren tevens van mening dat het prototype en de daarin gepractiseerde lees en literatuurdidactiek onderdeel zou moeten gaan uitmaken van zowel de oplei dingsdidactiek als de vakdidactiek van de vakgroep engels docenten engels aan de lerarenopleidingen en in scholen van voortgezet on derwijs zowel in binnen als in buitenland reageren zonder uitzondering po sitief op het prototype in de geest van hier hebben we jaren op zitten wach ten precies wat ik nodig heb wanneer komt het programma op de markt instellingen van hoger onderwijs zijn geinteresseerd in het programma van wege de autonome geindividualiseerde en multimediale aanpak van het litera 54