Het schrijfcurriculum in de Utrechtse tweedegraads deeltijdopleiding Nederlands

lex boezeman het schrijfcurriculum in de utrechtse tweedegraads deeltijdopleiding nederlands 1 inleiding in dit artikel beschrijf ik het schrijfcurriculum in het derde jaar van de tweedegraads deeltijdopleiding nederlands sol cocma te utrecht gericht schrijven heeft in het curriculum een belangrijke plaats veroverd in paragraaf 2 zal ik eerst een beeld schetsen van de structuur van de utrechtse opleiding en van de modale tweedegraads deeltijdstudent in paragraaf 3 stel ik de verrekijker wat scherper en wordt het derde studiejaar wat scherper onder de loupe genomen in het bijzonder het vakonder deel taalbeheersing uiteraard kan ik daarbij niet om onze eigen opvattingen over schrijven en schrijfdidaktiek heen aangezien die onze keuze voor de implementatie van gericht schrijven legitimeren in deze paragraaf beschrijf ik eveneens hoe gericht schrijven bij ons gestalte krijgt in dat derde studiejaar 2 in deeltijd nederlands studeren bij de cocma in het eerste deel van deze paragraaf zet ik uiteen hoe de opleiding in utrecht gestruktureerd is in het tweede deel schets ik een profiel van de deeltijdstudent aangezien dit type student bepaalde didaktische consequenties impliceert die toch in nuances kunnen verschillen van wat de voltijdse dagstudent vraagt 2 1 algemene gegevens over de studie de opleiding voor de middelbare akte nederlands bestaat sinds 1 augustus 1986 uit twee delen een vierjarige opleiding voor de tweedegraads akte vergelijkbaar met de oude mo a opleiding en een driejarige opleiding voor de eerstegraads akte mo b de opleiding leidt vooralsnog studenten op tot leraar er zijn echter momenteel in utrecht werkgroepen bezig met de inrichting van een vrije studierichting te explore ren de opleiding nederlands van de cocma is zoals gezegd een deeltijdopleiding de colleges vergen van de studenten een a twee avonden per week voor zeker de helft van de studenten ook de zaterdagochtend naast het bijwonen van de colleges wordt van de studenten verwacht dat zij minstens 12 uur per week aan de studie kunnen besteden in concreto betekent dit voor de studenten een wekelijkse portie studietijd van zeker 20 uur alvorens wat dieper op aard en inrichting van het curriculum in te gaan geef ik d m v onderstaand overzichtje aan hoe de urentabel er voor de studen ten nederlands van de cocma uitziet 47 spiegel 7 1989 nr 1 47 56 taal letter taalbe didaktiek kunde kunde heersing lejaar 3 3 2 o 8 per week 2e jaar 2 2 2 2 8 per week 3ejaar 2 2 1 1 5 7 5 per week 4ejaar 2 2 1 5 1 5 7 per week 2 2 een profielschets van de deeltijdstudent nederlands studenten aan een deeltijdopleiding zoals de cocma verschillen op enkele essentiele punten van studenten aan een voltijdse opleiding zoals de fusiepartner in hbo verband de sol hieronder wil ik o a enkele kwantitatieve gegevens vermelden zoals die blijken uit een nog ongepubliceerd onderzoek dat onder deeltijd en voltijdstuden ten is gehouden 1 evenals bij de sol is op de cocma de gemiddelde student een vrouw 72 de voltijdstudent is een stuk jonger 18 jaar dan de deeltijdstudent 25 is jonger dan 25 jaar 43 is tussen de 25 en 35 jaar 32 is ouder dan 35 jaar niet alleen door het deeltijdkarakter maar ook door hun leeftijd nemen veel studenten tijdens hun opleiding al volop deel aan het maatschappelijk verkeer en hebben zij vaak al een heel leven echter zich niet zelden fungeert de deeltijdstudie als en lerarenopleiding met het karakter van een tweede kans of tweede weg wanneer we de enquete onder deeltijdstudenten nederlands langslopen dan komen we nog een aantal interessante gegevens op het spoor die zeker nader onderzoek vereisen 49 van de respondenten n 53 had geen helder beeld van de studie nederlands op het moment dat ze daaraan begonnen 52 van de respondenten vindt dat de docenten geen aandacht schenken aan de vraag hoe de leerstof bruikbaar gemaakt kan worden voor de doelstellingen van de studenten zelf 56 van de respondenten heeft geen vrijstelling gekregen voor belangrijke leer stofonderdelen die al met succes waren afgesloten in een eerdere opleiding 67 van de respondenten is tevreden over de geboden gelegenheid voor eigen inbreng tijdens de lessen van oudsher studeren studenten voor een mo diploma met allerlei toekomstperspectie ven er is een groep die leraar wil worden of wil blijven bijv studenten met een oude kweekschoolakte ook zijn er studenten die op een andere plek binnen het onderwijs willen gaan werken er is tevens een groep die een bepaalde positieverbete ring binnen het bedrijf waar zij werkzaam is wil bewerkstelligen en er is een groep die een studie volgt uit interesse voor een bepaald vak of vakonderdeel bij neder lands vind je bijvoorbeeld relatief veel studenten die uit liefde voor de letteren aan hun deeltijdstudie zijn begonnen 48 3 gericht schrijven op de cocma 3 1 inleiding h franssen en j verbeek hebben in spiegel 2 verslag gedaan van een evaluatie onderzoek dat de vakgroep onderwijskunde van de rijksuniversiteit te utrecht heeft uitgevoerd dat onderzoek stond in het teken van het evalueren van de produkten en de verspreidingsstrategie van het slo project gericht schrijven mavo lbo 3 op basis van de onderzoeksgegevens concluderen beide auteurs o a dat op leraren opleidingen het slo materiaal over gericht schrijven nauwelijks als leergang fungeert maar in grote mate als te raadplegen literatuur voor de studenten pag 69 70 de cocma is de gunstige uitzondering op deze toch wat trieste conclusie de docenten taalbeheersing en vakdidactiek hebben er bewust voor gekozen relatief veel tijd en ruimte in het curriculum vrij te maken voor gericht schrijven aan deze keuze ligt een aantal motieven ten grondslag we geloven in de gericht schrijven didactiek zoals die beschreven en gelegitimeerd staat in lips 1985 we hanteren in de opleiding zoveel mogelijk het dubbele bodem principe we brengen vakonderdelen c q didactieken waar wij zelf achter staan onder de aandacht van de studenten in de stellige verwachting dat zij op hun beurt na er uitgebreid ervaring mee opgedaan te hebben deze vakonderdelen weer in de klas aan de orde zullen stellen de cocma is een tweedegraads lerarenopleiding de studenten zullen neder land gaan geven op mavo en lbo en onderbouw havo vwo en met name daar heeft gericht schrijven zijn nut bewezen bij het profiel van de cocma student past de gericht schrijven didactiek veel beter d w z is veel meer normaal functioneel dan de traditionele non functionele opstelschrijverij immers gedocumenteerd doel en publiekgericht schrijven sluit veel beter aan bij hun eigen ervaringen en beroepspraktijk uiteraard laat dit laatste de bezwaren onverlet die we tegen het traditionele opstel in het reguliere voortgezette onderwijs hebben 3 2 produktief schriftelijke taalbeheersing in het derde studiejaar alvorens nader in te gaan op de wijze waarop cocma studenten worden ingeleid in de ins and outs van gericht schrijven moet ik eerst duidelijkheid verschaffen over de inrichting van het derdejaars programma taalbeheersing dit programma is over drie trajecten uitgestippeld a een proces gerichte benadering b een produkt gerichte benadering en c gericht schrijven proces gerichte benadering voor de studenten in het derde jaar staat het vakonderdeel taalbeheersing in het teken van schrijven in het verleden ontaardde dit vakonderdeel vaak in het louter laten schrijven en herschrijven van allerlei traditionele opstellen wij hebben voor een wat andere opzet gekozen een decennium geleden kregen de studenten schrijfinstructies waarin het schrijf proces werd voorgesteld als een eenvoudig en lineair proces dat uit een voorgeschre 49 ven aantal stappen bestond de stringente produktgerichtheid van dergelijke instructies 4 met hun vele regels geboden en tekstcriteria zorgt ervoor dat twee belangrijke schrijfmythes ontstaan of blijven bestaan 1 een goede tekst is in een keer te schrijven er wordt dus voorbij gegaan aan de conceptualiserende functie van schrij ven tijdens het schrijven bedenk je nog allerlei nieuwe informatie elementen en structurele elementen die je vervolgens alsnog in het stuk zult moeten verwerken 2 schrijven is een lineair proces dat uiteenvalt in twee stappen eerst denken dan schrijven er wordt dus genegeerd dat schrijven een ingewikkeld cyclisch proces is dat gekenmerkt wordt door veel feedbackverschijnselen het blijkt nu dat de huidige cocma studenten ook lijden aan deze taakmystifica tie en dat is volstrekt begrijpelijk als we onderkennen dat deze oudere studenten veelal reeds geruime tijd geleden voor het laatst schrijfonderwijs genoten hebben vanwege deze beginsituatie beginnen we het derde jaar met een uiteenzetting over het schrijfproces 6 uitgaande van een fictief schrijversprotocol wordt een aantal sterke en zwakke schrijfstrategieen uitgewerkt en toegelicht1 daarna gaan we in op meer omvattende schrijfmethoden die we omschrijven als vaste combinaties van strategieen om de studenten niet al te lang te laten droogzwemmen met deze theorie zetten we al spoedig een zgn composing aloud opdracht uit de afgelopen vijftien jaar is vooral in de v s onderzoek gedaan naar schrijvers aan het werk o a door middel van de composing aloud observatiemethode ik noem hier als belangrijke exponenten van dit type case studies janet emig 1971 en hayes flower 1980 in nederland heeft jan de vries zich er enige tijd mee bezig gehouden 8 onderstaand volgt het eerste deel van de opdracht voor de studenten het tweede deel gaat in op de benodigdheden de werkwijze en de inrichting van het observatie rapport 9 3 opdracht hardop schrijven observatie schrijfproces 3 1 inleiding het doel van de opdracht is vat krijgen op je eigen schrijfproces en dat van een ander het verkrijgen van kennis over hoe je een schrijfopdracht uitvoert wat doe je bijvoorbeeld nadat je gekonfronteerd wordt met een schrijfopdracht welke stappen zet je achtereenvolgens om te komen tot een presentabel eindprodukt en verder wat zijn je sterke en zwakke vaardigheden bij het uitvoeren van zo n opdracht welke strategieen of truukjes pas je toe hoe werken die uit allemaal vragen die van belang zijn om zicht te krijgen op je eigen schrijfproces wc gaan er vanuit dat niet iedereen dezelfde manier heeft om zo n taak uit te voeren er zijn meerdere mogelijkheden om te komen tot een presentabele tekst inzicht in en overzicht over mogelijke uitvoeringen van de schrijftaak is nodig wan neer je anderen wilt helpen schrijfproblemen op te lossen en niet te vergeten nodig voor jezelf als je vastloopt en niet verder komt writers block dat zijn die momenten waarop je in plaats van te schrijven juist niets doet of doorlopend bezig bent de prullenbak te vullen met probeerseltjes de werkwijze is in feite simpel observeren van werk in uitvoering om te voorkomen dat dat een saaie weinig opleverende bezigheid wordt want wat is er voor interessants aan een zuchtende en 50 steunende schrijver moet je al schrijvend doorlopend spreken over wat je aan het doen bent in feite probeer je een ander toegang te geven tot wat er zich in je hoofd afspeelt tijdens het uitvoeren van de schrijfopdracht hardop schrijven wordt dit genoemd dit is een wijze van observeren die de laatste tien jaar vooral in de usa veel materiaal heeft opgeleverd over het schrijfproces van onervaren schrijvers het is een methode om te komen tot een betere of realis tischer beschrijving van het schrijfproces een beschrijving die op haar beurt nodig is om te komen tot het geven van adequate aanwijzingen voor het leren schrijven of het oplossen van schrijfproblemen 3 2 aanwijzingen voor uitvoering observatieopdracht de observatieopdracht moet leiden tot een rapport over het schrijfgedrag van een medestudent om zover te komen moeten o i een aantal stappen gezet worden 1 het maken van een protocol een protocol is een precieze bijna letterlijke weergave van een gebeurtenis 2 het afnemen van een kort interview over iemands schrijfverleden 3 het beschrijven van het schrijfgedrag in fasen welke dingen worden door de schrijver wanneer gedaan 4 het maken van een commentaar op de beschrijving bijvoorbeeld door een sterkte zwakte analyse te maken wat voor on handige strategieen hanteert de schrijver belangrijk is dat het observatierapport ook begrijpelijk is voor iemand die er niet bij is geweest voor het maken van een observatierapport is zoals gezegd samenwerking met een medestudent uit de groep noodzakelijk de een observeert de ander en maakt een verslag hierover en omgekeerd iedere student krijgt op deze wijze een observatierapport over zichzelf geschreven door een andere student de observator preciezer gezegd het schrijfgedrag van een bepaalde student bij een bepaald type tekst opstel op een bepaald moment uit iemands leven het is een momentopname een foto waar iemand in meer of mindere mate op herkenbaar is in eerste instantie zien de studenten als een berg tegen deze opdracht op achteraf blijkt het overgrote deel van de studenten ze als zeer zinnig te ervaren de sterke nadruk die bij de analyse van de schrijver aan het werk op het schrijfproces wordt gelegd opent de studenten de ogen goede en zwakke strategieen worden achteraf onderkend veelvuldige variatie in schrijfstrategieen wordt bij een en dezelfde schrij ver gesignaleerd het eerste theoretisch getinte part van de cursus wordt in de praktijk van het hardop schrijven herkend de constateringen van de studenten vormen vervolgens een goede voedingsbodem om nader in te gaan op verschillende leerstijlen en op differentiatie van het schrijf onderwijs het doel van deze follow up is dat studenten onderkennen dat de doorgaans gangbare receptuur procedures in schoolboeken slechts een methode aan leerlingen aanbiedt terwijl de studenten nu zelf juist hebben geconstateerd dat er vele wegen naar rome leiden o produkt gerichte benadering het is illusoir te veronderstellen dat je op grond van de huidige stand van zaken met procesmatig schrijfonderwijs een geheel cursusjaar zou kunnen vullen 1 bovendien 51 willen cocma studenten dat niet het is namelijk een gegeven dat dit type student zoals ik al eerder heb gemeld vaak vanuit een bepaalde drang naar veelal literaire kennis aan deze studie begonnen is bovendien zijn het al min of meer ervaren schrij vers die al vele jaren lang hun eigen strategieen volgen om schrijfprodukten af te leveren die strategieen worden in de terminologie van galperin min of meer geautomatiseerd toegepast zij het met zeer wisselend succes je moet je als opleider dus geen illusies maken over een diepgaande herorientatie en of grondige bijsturing van kennelijk zwakke schrijfstrategieen studenten zullen hun schrijfgewoonten hoogstens licht wijzigen maar een totaal andere aanpak zullen zij niet incorporeren bovendien verwachten ze een produktgerichte behandeling bij schriftelijk produktie ve taalbeheersing aan deze traditionele invulling van het schrijfonderwijs valt dus op dit moment niet te ontkomen en dat ik ook niet erg vandaar dat wij in ons curricu lum het tweede spoor inrichten rond de presentatie van tekst en de uiterlijke vormge ving rond begrijpelijkheidscriteria en leesgemak kortom vaardigheidstraining allereerst wordt nader ingegaan op een aantal aspecten van de beoordeling van schrijfprodukten daarna volgen oefeningen om een gevarieerde set van teksten reclamefolders bijsluiters bij medicijnen informatieve brieven van gemeentelijke instanties schoolopstellen etc op de besproken aspecten te herzien en of te her schrijven deze aspecten worden behandeld in samenhang met een beoordelingsmodel dat voortkomt uit duits onderzoek naar begrijpelijk schrijven langer e a 1981 shulz von thun 1982 het model heeft vier dimensies eenvoud structuur beknoptheid en levendigheid elk van deze dimensies wordt uitgewerkt waarbij tevens wordt ingegaan op mogelijkheden tot verbetering herschrijving van een aangeboden tekst op die dimensie wel benadrukken we steeds dat de vier dimensies zeer nauw met elkaar samenhangen elkaar zelfs vaak beinvloeden daarbij wordt de doel en publiekgericht heid van een tekst systematisch betrokken mede in het kader van gericht schrijven zie ook de zanger 1981 uiteraard is hier sprake van raakvlakken tussen vakdidaktiek en taalbeheersing voor zover mogelijk wordt steeds een koppeling gemaakt met de schoolpraktijk van het schrijfonderwijs in het tweedegraads gebied en het is vanuit deze dubbele bodem te verklaren dat we in het derde jaar bij taalbeheersing ook expliciet aandacht besteden aan creatief schrijven we baseren ons daarbij o a op verlaeckt 1984 en mooijman 1987 gericht schrijven gelet op het grote belang dat wij aan gericht schrijven hechten hebben we besloten om met ingang van het cursusjaar 1986 1987 expliciet ruime aandacht te schenken aan het gelijknamige project te schenken ruwweg geschetst hebben we dit curriculum onderdeel dat nu het gehele cursusjaar zijn beslag krijgt in vijf fasen opgedeeld de informatiefase allereerst wordt gestart met informatie over het project gericht schrijven de studenten krijgen daartoe de uitgaven van de slo over gericht schrij ven mavo lbo mee naar huis lips e a 1985 het is de bedoeling dat de studenten deze uitgaven na lezing onderling uitwisselen tijdens de colleges brengen ze verslag uit van wat ze gelezen hebben bovendien laten we tijdens een van deze eerste bijeenkomsten een videoband zien en bespreken we deze band met de studenten na de slo band schrijven is meer dan een pen op papier laat het gericht schrijven 52 onderwijs zien zoals dat gerealiseerd is in twee derde klassen van de mavo afdeling van de buys ballot scholengemeenschap in zaltbommel de brainstormfase omdat de studenten zelf ook het gehele traject van gericht schrijven moeten doorlopen wordt in een aantal plenaire zittingen geoefend in het brainstormen in het afbakenen van een onderzoeksgebied en in het formulieren van een precieze onderzoeksvraag probleemstelling cocm a studenten willen hier graag als groep over nadenken en zij willen daar graag expliciete voorbeelden van uitgewerkt zien de uitgekozen onderwerpen moeten zich lenen voor discussie ze moeten een eigen mening mogelijk maken en ze moeten dusdanig vastgesteld zijn dat een taakverdeling mogelijk is de studenten werken namelijk bij voorkeur in subgroepen aan het samen stellen van de documentatiemappen aan het eind van deze fase moet elk groepje een contractje afsluiten waarin in ieder geval vermeld staan het onderzoeksgebied de precieze onderzoeksvragen de interne taakverdeling de voorgenomen recherche methoden hoe denkt ieder aan zijn haar informatie te komen de studenten wordt tevens aangeraden een globale tijdsplanning in dit contractje op te nemen elk lid van de sub groep en de docent taalbeheersing krijgen een kopie van dit contract de onderzoeksfase de studenten gaan nu zelf hun informatie verwerven dit betekent dat gericht schrijven tijdens de colleges nu veel minder aandacht krijgt wel wordt systematisch bij elk groepje nagegaan hoe de stand van zaken is desnoods wordt als een groepje in moeilijkheden daarom verzoekt in de colleges tijd ingeruimd om plenair probleemoplossend te werk te gaan eerste verstrekkingsfase voordat de studenten aan het eind van het cursusjaar een definitieve gerichte stelopdracht krijgen wordt eerst een proefronde gedraaid op een bepaald moment voorjaar moeten de studenten hun documentatiemap afsluiten over deze map moeten zij dan zelf een schrijfopdracht formuleren daartoe wordt in de colleges eerst ingegaan op de techniek van het maken van gericht schrijven opdrach ten aan de hand van van noord e a 1980 de gemaakte schrijfopdrachten worden plenair geanalyseerd niet behulp van de richtlijnen van van noord vervolgens schrij ven de studenten thuis een stuk op basis van de geanalyseerde schrijfopdracht in het volgende college brengen zij hun schrijfprodukten mee eerst wordt dan het sluizenmodel besproken over de beoordeling van gericht schrijven produkten lips e a 1983 1985 daarna beoordelen de studenten eikaars werk met behulp van dit slui zenmodel met name in deze fase is het dubbele bodemprincipe goed zichtbaar de student is zowel cursist als aanstaand gericht schrijven docent die zelf schrijfop drachten zal moeten kunnen formuleren die zelf leerlingenprodukten met behulp van het sluizenmodel zal moeten kunnen beoordelen tweede verstrekkingsfase na afloop van de proefronde leveren de studenten hun documentatiemappen in wij maken dan zelf nieuwe schrijfopdrachten waarbij we ons zelf uiteraard ook zoveel mogelijk houden aan de criteria van van noord op een tentamanzitting krijgt elke student zijn documentatiemap of een kopie daarvan terug inclusief een schrijfopdracht in een drie uur durende zitting moeten de studenten vervolgens een stuk schrijven op basis van de door ons geformuleerde schrijfopdracht de schrijfprodukten van de studenten beoordelen wij zelf ook met behulp van het sluizenmodel de beoordeling wordt daarmee in hoge mate transparant voor de studen 53 ten een analyserapportje met daarop het uiteindelijke beoordelingscijfer wordt opgesteld en als appendix bij het tentamenbriefje aan de student overhandigd hoewel bij taalbeheersing in het derde studiejaar aan zeer verschillende facetten van de schriftelijk produktieve taalbeheersing en schrijfdidaktiek aandacht besteed wordt ligt bij de definitieve beoordeling van dit curriculum onderdeel sterk de nadruk op de kwaliteit van het schrijfprodukt dat de student n a v zijn gericht schrijven werk zaamheden geschreven heeft naar onze mening is dit legitiem gelet op de grondige besprekingen die hier aan voorafgegaan zijn voor alle duidelijkheid besluit ik met een globaal schema hoe wij het hierboven beschreven curriculum onderdeel in het jaarprogramma gepland hebben proces product ger schrijven sept sept t t okt okt nov nov dec 4 dec jan jan febr febr maart maart april april mei mei juni juni collegetijd zelfstudie utrecht januari 1989 54 noten 1 met dank aan jaap vedder die mij zijn gegevens uit een onderzoek onder auspi cien van de mo overlegraad ter beschikking stelde en aan klaas van de laan die een en ander uitsplitste voor deeltijdstudenten nederlands 2 franssen verbeek 1987 3 franssen e a 1987 4 dergelijke schrijfinstructies zijn vooralsnog niet uit het secundair en tertiair onderwijs verdwenen de methode schrijvenderwijs en de moderne variant daarop over en weer worden nog in grote aantallen op scholen gebruikt zo klagen mijn hospiterende studenten 5 zie andeweg mulders 1981 6 een en ander wordt breed uitgemeten in de cocma syllabus andeweg schumm tensen 1984 7 gebaseerd op flower 1985 zie ook peter elbow 1981 8 zie daarvoor zijn verslag in de vries 1978 9 andeweg schumm tensen 1984 pag 29 33 10 gert rijlaarsdam komt in zijn schrijfboek een beetje in de buurt van wat ik bedoel zie m n rijlaarsdam 1987 pag 27 30 en pag 48 49 erg aantrekkelijk aan zijn schoolboek vind ik bovendien dat hij de leerlingen op een normale toon laat zien dat schrijven niet iets heel mysterieus is maar voor het overgrote deel uit zwoegen en zweten bestaat 11 wesdorp 1982 heeft daar in zijn studie over schrijfdidaktiek en research zeer behartenswaardige opmerkingen over gemaakt bibliografie andeweg b w mulders naar een schrijversvriendelijker schrijfonderwijs een procesbenadering van een tweetal schrijversproblemen conceptvorming en schrijf angst in m steehouder e a red taalbeheersing 1981 viot bundel enschede 1981 andeweg b l schumm tensen schrijven aanwijzingen en oefeningen syllabus taalbeheersing 3e jaar interne publicatie cocma utrecht 1984 gewijzigde versie augustus 1986 elbow p writing with power techniques for mastering the writing process new york oxford university press 1981 emig j the composing process oftwelfth graders n c t e researchrapport no 13 urbana illinois ncte 1971 flower l problem solving strategies for writing new york 1981 franssen h e a gericht geevalueerd eindrapport s vo project 52704 utrecht vakgroep onderwijs kunde r u 1987 franssen h j verbeek gericht schrijven mavo lbo geevalueerd in spiegel 5 2 1987 p 55 75 hayes j r l s flower identifying the organization of writing processes in l w gregg b e r steinberg eds cognitive processes in writing hillsdale n j 1980 55 langer i e a sich verstandlich ausdrucken munchen 1981 lips e a gericht schrijven in het eindexamen mavo en lbo in levende talen 384 198x p 417 422 lips e a gericht schrijven mavo lbo 5 dln enschede slo 1985 mooijman w als het gras groen was opdrachten tot creatief schrijven pendoor top reeks nr 4 amsterdam 1987 noord l van e a schrijfopdrachten maken bij gericht schrijven in tijdschrift voor taalbeheersing x 1980 p 133 142 rijlaarsdam g schrijfboek een cursus doel en publiekgericht schrijven op basis van informatie groningen 1987 schulz von thun f hoe bedoelt u een psychologische analyse van menselijke communicatie groningen 1982 verlaeckt w red over creativiteit in schrijven leuven amersfoort acco 1984 vries j de exploratief onderzoek voor de optimalisering van een schrijfprocedure in taalbeheersing 1978 verslagen van een symposium gehouden op 13 april 1978 aan de katholieke hogeschool te tilburg enschede 1978 wesdorp h de didaktiek van het stellen een overzicht van het onderzoek naar de effecten van diverse instructievariabelen op de stelvaardigheid amsterdam sco 1982 zanger j de praktijkboek gericht schrijven vwo havo 2 dln enschede slo 1981 56