Het studie-onderdeel Onderzoek in het curriculum van de Universitaire Lerarenopleiding Zuid-Holland

hans hulshof het studie onderdeel onderzoek in het curriculum van de universitaire lerarenopleiding zuid holland 1 inleiding de universitaire lerarenopleiding zuid holland ulzh is een samenwerkings verband tussen de technische universiteit delft de rijksuniversiteit leiden de erasmus universiteit rotterdam en de hogeschool rotterdam en omstreken de opleiding in de tweede fase omvat vier te onderscheiden onderdelen algemene onderwijskunde vakdidactiek schoolpracticum en onderzoek op het vierde onderdeel van de opleiding zal nu nader worden ingegaan de eerstegraads leraar dient te beschikken over de nodige onderzoeksbekwaamhe den om daardoor mede vanuit het eigen handelen bij te dragen aan de verdere ontwikkeling van het onderwijs op microniveau in de klas op mesoniveau in de school en op macroniveau in de nederlandse samenleving het universitaire karakter van de lerarenopleiding wordt alleen gegarandeerd wanneer onderwijs en onderzoek beide deel uitmaken van het studieprogramma door de bestudering van de theorie en de kennismaking met de praktijk ontstaan bepaalde interessen en vragen deze kunnen in het onderzoeksgedeelte van de opleiding nader uitgewerkt en eventueel in lopend of nieuw toegepast onderzoek opgenomen worden op deze manier is er een duidelijke samenhang tussen de wetenschappelijke inzichten vanuit de vakstudie en de bestudering van onderwijs kundige en vakdidactische problemen waarmee de leraar steeds opnieuw in de onderwijspraktijk te maken heeft 2 inrichting van het onderzoeksgedeelte van de opleiding het onderzoeksgedeelte omvat 8 studiepunten 320 studiebelastingsuren ofwel bijna een vijfde van de totale opleiding waarvan 1 5 studiepunt bestemd is voor werkcolleges over methoden van sociaal wetenschappelijk onderzoek voor het eigenlijke didactisch onderzoek is dan nog 6 5 studiepunt beschikbaar waaronder de vakdidactische orientatie de begeleiding het onderzoek op school en de afronding verslag en bespreking van het onderzoek vallen doelen van het onderzoek door de a s leraren zijn het verwerven van enige vaardigheid in het opzetten en uitvoeren van onder zoek dat relevant is voor de latere beroepssituatie het leren kritisch kennis te nemen van onderzoek dat door anderen is verricht het leren kritisch te kijken naar eigen en andermans onderwijs alsmede naar problemen op het meso niveau van de school spiegel 10 1992 nr 1 135 141 het ontwikkelen van een onderzoekende houding de keuze van de onderzoeksvragen kan uit verschillende bronnen voortkomen schoolpracticumdocenten kunnen onderzoeksthema s aandragen dergelijke onderzoeksvragen kunnen ingegeven worden door ad hoe problemen op de school maar kunnen ook in reeds langer bestaande onderzoekswensen van de school ingebed zijn de a s leraren kunnen zelf onderzoeksvragen formuleren op basis van wat zij hebben waargenomen of ervaren tijdens het schoolpracticum de universitaire opleiders kunnen ideeen voor onderzoek aanbieden ook kunnen via de opleiders onderzoeksvragen van verzorgingsinstituten als de slo of het cito de lerarenopleiding bereiken de universitaire opleiders kunnen een onderzoeksstage regelen bij een onder zoeksinstituut of bij een relevante onderzoeksafdeling van de eigen universiteit waarbinnen afgeronde participatie mogelijk is de theoretische onderbouwing kan dan tevens op de desbetreffende stageplaats gegeven worden door de begeleidende onderzoeker zelf in leiden valt hierbij te denken aan de vak groep onderwijsstudies voor nederlands heeft een promovendus aldaar reeds een a s leraar begeleid aangezien er goede relaties bestaan tussen deze vakgroep en de lerarenopleiding wat het onderzoek betreft aan het onderzoek van de a s leraren zijn enkele algemene voorwaarden verbon den zo omvat het onderzoek een empirische component en kan het individueel of in groepjes van twee of drie uitgevoerd worden de beoordeling aan de hand van het onderzoeksverslag en de bespreking daarvan geschiedt door de begeleider en zo mogelijk een meelezer en resulteert in een cijfer moet voldoende zijn de schoolpracticumdocent is niet bij de beoordeling betrokken het is mogelijk dat het onderzoek zich uitstrekt over verschillende scholen die bij de lerarenopleiding betrokken zijn 3 het blok methoden van onderzoek in de alfa afdeling de cursus van 6×3 uur in het tweede semester de tweede instituutsfase in januari februari beoogt a s leraren in staat te stellen empirisch onderzoek van onderwijskundige en vak didactische aard kritisch te beoordelen t a v methodolo gische en experimentele aspecten daarnaast heeft zij tot doel hen te oefenen in het methodologisch ontwerpen van een empirisch onderzoek gegeven een voorwetenschappelijke vraagstelling aan de orde komen grondbegrippen van onderzoeksmethoden die relevant zijn voor een eenvoudig onderwijskundig didactisch onderzoek zoals soorten van variabelen theorie t o v model operationaliseren betrouwbaarheid en validiteit randomisering experimenteel design observatie c q meetmethoden 136 per week is er een bijeenkomst waarin de bestudeerde literatuur wordt besproken en bijbehorende opdrachten in het ontwerpen en analyseren van onderzoek worden doorgenomen voorafgaand aan de bijeenkomst dient de a s leraar door zelfstudie een tekst te bestuderen en opdrachten voor te bereiden in de laatste week van het blok wordt een tentamen afgenomen waarbij de a s leraar getoetst wordt op het kritisch kunnen analyseren van onderzoek op metho dologische aspecten in geval van een onvoldoende beoordeling wordt de a s leraar een herkansing geboden aan het einde van de opleiding de gebruikte literatuur is in ieder geval p g swanborn basisboek sociaal onderzoek meppel amsterdam 1991 boom voor de beta vakken wordt in delft sinds enige jaren gebruik gemaakt van swanborns methoden van sociaal weten schappelijk onderzoek nieuwe editie meppel amsterdam 1987 boom in de cursus kan ook ingespeeld worden op specifieke vragen m b t het door de a s leraar beoogde onderzoeksonderwerp zo is er waar mogelijk en relevant sprake van differentiatie de cursus wordt voor de a s leraren nederlands gegeven door de hoogleraar onderwijskunde t b v de lerarenopleiding en voor de a s leraren moderne vreemde talen door een docente algemene onderwijskunde de betrokken vakdidactici zijn goed op de hoogte van hetgeen in de colleges methoden van onderzoek aan de orde gesteld is onder leiding van de hoogleraar is hiertoe een leesgroep swanbom gestart waarin beide bovengenoemde publikaties systematisch zijn doorgewerkt 4 onderzoek in het programma vakdidactiek nederlands in de tweede instituutsfase vakdidactiek januari februari vindt ook verdieping en verbreding plaats op het gebied van vakdidactische kennis en vaardigheden de specifieke problemen van het vak nederlands en de verschillende vernieuwings ideeen worden besproken zo mogelijk in relatie tot verricht empirisch onderzoek vgl janssen bonset 1987 diverse sco rapporten levende talen en spiegel artikelen via de bespreking van onderzoek en het tegelijkertijd volgen van het blok methoden van sociaal wetenschappelijk onderzoek ontstaan er eigen onderzoeksideeen bij de a s leraren zij zijn nu in staat gericht er te denken over de opzet daarvan en de eventuele uitvoering in en na de tweede lesgeeffase alvorens zij het onderzoek echt uitvoeren meestal in de periode mei juni wordt in april een planningsschema m b t de opzet en aanpak ingeleverd na bespreking en goedkeuring van dit schema door de betrokken begeleider s kan met het onderzoek begonnen worden het onderzoeksverslag omvat tenminste a een samenvatting b een inleiding motivering probleemstelling onderzoeksvragen e d c een theoretische uitwerking een kritische analyse van relevante en recente onderzoeken 137 d een praktische uitwerking een beschrijving en de resultaten van het empi risch onderzoek e conclusies en nabeschouwing f een bibliografie elk onderzoek wordt na overleg door een van de universitaire docenten meestal een van de vakdidactici begeleid na de voorbesprekingen wordt door de a s leraar eerst een concept verslag ingeleverd wanneer dit na eventuele wijzigingen voldoende is wordt het definitieve verslag in tweevoud ingeleverd de begelei der en een eventuele tweede docent bespreken het verslag met de a s leraar en stellen daarna een cijfer vast als criteria gelden daarbij de genoemde punten a tot en met f de a s leraren presenteren de resultaten van hun onderzoek in de vorm van een procesverslag leereffecten en een verslag van resultaten aan hun medestudenten het onderzoeksgedeelte van de opleiding wordt na afloop door alle a s leraren geevalueerd met behulp van een standaard evaluatieformulier in het kader van de interne kwaliteitszorg de docenten kunnen naar aanleiding hiervan hun program ma bijstellen het evaluatie formulier is vastgesteld door het zgn coordinatoren overleg bestaande uit de drie hoogleraren van resp rul tud en eur en de coordinator van de hro zie voor het formulier de bijlage de hogeschool rotterdam participeert niet daadwerkelijk in de onderzoeksbegeleiding onderwerpen van reeds uitgevoerd onderzoek bij nederlands zijn opvattingen van docenten nederlands over hun vak betrof participatie in het lopende promotie onderzoek van paul van den bos in september 1991 te leiden gepromoveerd op vakconcept nader bekeken boeken geboekstaafd een analyse van methoden nederlands in het voort gezet onderwijs project van vijf a s leraren opvattingen over basisvorming een orienterend onderzoek naar de opvattin gen over de basisvorming van docenten nederlands van het ashram college te alphen aan den rijn debatteren in 4 havo een debatcursus ontwerp en toetsing in de praktijk gebaseerd op de voorstellen van de cven t a v het onderdeel mondelinge taalvaardigheid het eerstgenoemde onderzoek werd door de opleider aangeboden het tweede kwam uit de a s leraren zelf voort de twee laatstgenoemde kwamen voort uit de stage in relatie tot colleges m b t resp basisvorming en cven voorstellen 5 ontwikkelingen in het onderzoeksgedeelte van de opleiding het heeft enige jaren geduurd voordat het onderzoeksgedeelte een vaste vorm en inhoud had gevonden een bepalende factor daarbij was aanvankelijk het geringe aantal studenten zodat een individuele ad hoe begeleiding kon volstaan daarnaast 138 speelde uiteraard ook de onwennigheid m b t dit onderdeel mee ofschoon in de meeste eerste fase cursussen leren en communiceren al een kleine onderzoeks opdracht voor een studiepunt is opgenomen nog steeds blijft het ad hoe karakter een belangrijk element in de onderzoeksbegeleiding dat kan ook moeilijk anders in het licht van de soms zeer verschillende onderzoeksvragen en uitvoeringen begin 1990 was er nog volop discussie binnen de vakgroep over de precieze invulling van het onderzoeksdeel na enkele studiemiddagen voor de opleiders werd overeenstemming bereikt la v doelen keuze van onderzoeksvragen de begeleiding de uitvoering en de beoordeling het zou echter nog tot voorjaar 1991 duren dat er voor de ulzh als geheel een beleidslijn kon worden doorge voerd met name wat betreft omvang en theoretische scholing in een apart blok het bij de beta afdeling en de gamma afdeling vanaf het begin bestaande blok methoden van onderzoek werd nu ook voor de alfa vakken ingevoerd verder werden ook de schoolpracticumdocenten ingelicht en om mogelijke participatie gevraagd natuurlijk moet elk streven naar eenheid gerelativeerd worden aange zien juist de differentiatie in de uitvoering van een onderzoeksopdracht het onderdeel interessant maakt zowel voor de opleiding als voor de opgeleiden een al te academische aanpak kan frustrerend werken omdat de tijd voor een uitgeba lanceerd onderzoek nu eenmaal te beperkt is maar dat wil niet zeggen dat de a s eerste graads leraren weggehouden moeten worden van de uitvoering van een stukje empirisch onderzoek de opleidingssituatie biedt tenminste de kans tenslotte past hier de opmerking dat het aankweken van een onderzoekende re flecterende houding niet uitsluitend een doelstelling is van het onderzoeksgedeelte maar tevens van de gehele tweede fase opleiding de overgang naar het onder zoeksgedeelte moet geen knik in de opleiding teweeg brengen 6 evaluatie opvallend is dat veel a s leraren niet altijd overtuigd zijn van de waarde van het onderzoeksonderdeel het wordt soms ervaren als mosterd na de maaltijd daar komt voor nederlands nog bij dat enkele afgestudeerden bij taalbeheersing reeds een vakdidactisch onderzoek hebben uitgevoerd of ook bij letterkunde waar de vakdidacticus samen met een letterkundige van de vakgroep nederlands recent een doctoraalscriptie over het gebruik van nederlandse literatuur van dautzenberg heeft begeleid op het gebied van schooltaalkunde zullen binnenkort doctoraal scripties volgen als uitvloeisel van het gelijknamige predoctorale keuzevak en in het verlengde van het door de cven voorgestelde experimentele schoolonderzoek taalkunde in het vwo ook is niet voor iedere opleider duidelijk wat het belang van het onderzoekson derdeel is het begrijpen van gepubliceerd onderzoek is volgens sommigen belangrijker dan het zelf uitvoeren van onderzoek hierbij speelt ook een experti se probleem mee de meeste docenten hebben zelf geen onderzoekstaak zodat 139 onderwijs de volle prioriteit krijgt naar tevredenheid van de a s leraren die met name daar juist behoefte aan begeleiding hebben bij nederlands wordt het belang van onderzoek door de opleiders wel ingezien maar is het moeilijk gebleken de a s leraren tegen het eind van de opleiding nog eens te motiveren voor een dergelijk project zeker na tijdens een vrij intensieve stage periode de reflecterende houding is vooral aanwezig waar het directe praktijksituaties betreft met snelle ad hoe oplossingen de uitgestelde reflectie in het kader van onderzoek wordt nog te zeer als theoretiseren abstraheren be schouwd terwijl het overleven voorop staat een dergelijke negatieve houding bleek ook uit een enquete onder afgestudeerden hiermee samenhangend of niet tot nu toe hebben de uitgevoerde onderzoeken binnen de tweede fase lerarenoplei ding nederlands niet echt een bijdrage tot de vakdidactiek nederlands kunnen leveren het zijn primair toch leeronderzoeken waarvan niet verwacht mag worden dat ze ook maar enigszins grensverleggend zijn de ervaring met het uitvoeren van onderzoek op basis van een gesignaleerd probleem staat voorop wel zijn de onderzoeken opgenomen in het bestand van het vakdidactisch documentatiecentrum ter inzage voor studenten en andere opleiders dit studiejaar zijn er twaalf deelnemers aan de tweede fase lerarenopleiding nederlands verdeeld over zes schoolpracticumscholen in zuid holland wellicht dat dit aantal en de ondersteuning van een door de hoogleraar te verzorgen collegeserie methoden van onderzoek meer kans biedt op interessant onder zoeksmateriaal de kerndoelen van de basisvorming en het pas verschenen cven rapport geven hier in relatie tot de mogelijkheden en beperkingen in de praktijk van het onderwijs nederlands wat de bovenbouw betreft inhoudelijk in ieder geval alle aanleiding toe bibliografie bosch h m j van den onderzoek als onderdeel van de opleiding van eerste graads leraren aan de universiteit in p van den broek e a red leren in praktijk den haag 1987 svo vulon 57 62 dussen a m van der h m j van den bosch individuele eindstage verdie pings onderzoeksfase ideeen en modellen in p van den broek e a red leren in praktijk den haag 1987 svo vulon 63 67 het cven rapport den haag 1991 sdu janssen t h bonset empirisch onderzoek van het voortgezet moedertaalon derwijs enschede 1987 slo weerman c c e a onderzoek door studenten in j vedder e a red de opdracht van de lerarenopleiding groningen 1989 velon 63 73 140 bijlage evaluatieformulier m b t onderzoek aan de ulzh oordeel over het onderdeel onderzoek datum toelichting 1 informatie voorbereiding informatie over het onderzoek b voorbereiding op het onderzoek 2 begeleiding a begeleiding door de universiteit b begeleiding door de school c bespreking van het verslag 3 studiebelasting a tijdsbeslag overeenkomstig uurberekening niet b zwaarte moeilijkheid 4 onderzoeksthema a relevantie onderwijspraktijk b relevantie lerarenopleiding c gericht op innovatie 5 zinvolheid van de afronding a tentamen b onderzoeksverslag 6 resultaat a in staat onderzoeksartikelen te lezen b in staat praktijkonderzoek op te zetten noot nee niet slecht weinig ja wel goed veel manuscript aanvaard 12 november 1991 141