Het taalgebruik op school – Huis, school en buurt vormen een eenheid

het taalgebruik op schoo l h uis school en buurt vormen een eenhei d drs r a gerste l het onderzoek van de laatste jaren heeft ernstige twijfel doen rijzen aan het nuttig effect van het taalonderwijs met name geldt dit het onderwijs aan arbeiderskinderen plattelandskinderen woonwagen kinderen en kinderen van ambonezen turken zigeuners e d enerzijds merkt men dat deze kinderen minder woorden uit het al gemeen beschaafd nederlands kennen en dat ze vaak ook korte zinnen gebruiken anderzijds drukken zij zich soms erg direct en beeldend uit als het hun eigen belevingswereld betreft nog te veel hebben psychologen en pedagogen zich bezig gehouden met het afne men van standaardtoetsen die de achterstanden van deze kinderen ook inderdaad aantoonden maar nu is er besloten in samenwerking met de afdeling toegepaste taalkunde van de universiteit van amster dam in haarlem een onderzoek te verrichten naar het spontane taal gebruik van kinderen van 3 a 4 jaar uit verschillende milieus enige ervaringen kunnen we al noemen arbeiderskinderen verwarren vaak minste met meeste maar ze we ten wel wat weinigste betekent en gebruiken dit woord ook kinderen uit agrarische streken weten precies het verschil onder woorden te brengen tussen een kalf pink en vaars een driejarige peuter uit de haarlemse thorbeckebuurt liet in het spel twee auto s botsen en gebruikte zinnetjes met dood rijden en zielig toen de ziekenauto gekomen was vroegen we waar gaat de ziekenauto naar toe de peuter antwoordde oude weg dat is de drukke verkeersweg die niet alleen de wijk van de stad scheidt maar ook de gevaarlijkste oversteekplaats voor kinderen is deze voorbeelden illustreren goed wat er in het onderwijs meestal gebeurt het begrip minste moet zo snel mogelijk worden aangeleerd de verscheidenheid in verschijningsvorm van een dier is te ingewik keld en het verkiest zinnetjes als de poes vangt de muis de oude weg is onbekend en het kind hoort dat de auto naar het ziekenhuis gaat 51 iets dergelijks hebben psychologen gedaan die compensatie e d pro gramma s hebben ontworpen ze willen tekorten wegwerken om hier mee de kinderen een betere startmogelijkheid te geven er worden b v spelsituaties aangeboden waarbij vaak de leidster centraal staat omdat het goed sprekend voorbeeld erg belangrijk blijkt produceert dit zinnen die de kinderen in koor herhalen daarmee dreigt het gevaar dat een vorm van autoritair lesgeven wordt bestendigd reeds eerder heb ik het voor en nazeggen in mijn programma aan merkelijk verminderd bij twee tot vierjarigen worden bepaalde zin netjes wel herhaald maar niet meer door de totale groep dit neemt overigens niet weg dat het voor en nazeggen een effectieve methode bij de taalverwerving kan zijn ik wil nu eerst aan de hand van voorbeelden duidelijk maken in welke richting op het ogenblik naar uitbreidingsmogelijkheden van de taalschat gezocht wordt hierbij ga ik er van uit dat de inhoud van de stof plaatselijk kan worden veranderd en dat de rol van de leer kracht in principe niet autoritair maar structurerend is hij geeft een hoeveelheid informatie waarop de leerlingen spontaan inhaken de informatie is niet afgerond en de leerkracht stimuleert de kinderen om ook zelf informatie in te brengen ik denk hierbij aan de eigen buurtsituatie met al haar natuurlijke bronnen van informatie die in allerlei projecten kan worden ver werkt van de natuurlijke bronnen komen we pas tot abstractie zo kunnen we pas na bewustwording van de eigen woon en speelruimte tot aardrijkskunde komen er zijn talrijke kinderen in haarlem die zelden in het centrum van de stad komen nooit een kinderboerderij bezochten en in amsterdam zijn geweest wel moeten ze de kaart van nederland en europa leren hier wordt een stap overgeslagen een onderwerp als het ontstaan van de eigen buurt draagt meer bij tot de beleving van tijd en een kritische analyse dan het opzeggen van jaar tallen het eerste voorbeeld dat ik geef gaat over gebouwen en de stad het tweede over de bevrijding van dieren andere onderwerpen moeten door de buurtsituatie worden bepaald zoals een gedwongen verhui zing sanering een vechtpartij een staking op een fabriek en concre te situaties op school hiervoor heeft u de ouders ook nodig omdat het traditionele klassegesprek op scholen in sociaal economisch zwak kere buurten vaak de mist in gaat hebben wij bepaalde vooroefe ningen duidelijk omschreven de kinderen moeten leren zich onge dwongen en vrij te uiten in de creatieve spelsituaties moet veel van uit de kinderen zelf komen u moet niet vervallen tot vraag en antwoord spelletjes 52 gebouwen stad terwijl de kinderen in een halve cirkel gegroepeerd zitten vraagt u een van hen een toren te bouwen als het kind klaar is vraagt u wat het heeft gebouwd wij krijgen dan toren of misschien huis te horen wij haken daarop in door te zeggen jan heeft een toren gebouwd is een toren ook een gebouw wie weet nog een ander gebouw de kinderen komen nu aan het woord u noteert welke kinderen aan het woord zijn en maakt observaties het is al voldoende als de kinderen drie gebouwen noemen het heeft nog geen zin om te wachten of door te vragen tot er een groot aantal gebouwen is genoemd u vat nog even samen welke gebouwen genoemd zijn dit kan ook een van de kinderen doen direct hierna vraagt u de kinderen om een gebouw te tekenen uiter aard mogen ze zelf kiezen u kunt wat structureren door te vragen wie wil een toren flat school tekenen u herhaalt de namen van de gebouwen die de kinderen hebben gebruikt het is natuurlijk wel aardig als de kinderen niet allemaal hetzelfde gebouw tekenen de kinderen hangen vervolgens de inmiddels gekleurde gebouwen groeps gewijze op een volgende dag kunt u nu de kinderen groeperen rond enkele tafels in ieder geval werken zij niet individueel de kinderen gaan allerlei gebouwen knippen uit tijdschriften die u van te voren zorgvul dig heeft uitgezocht om de zaak voor sommige kinderen te verge makkelijken liggen er ook oude kwartetspelen bij waarin o a gebou wen voorkomen de coordinatie tussen de groepen komt later tot stand als u b v gaat vragen naar hoge gebouwen houten gebouwen of gebouwen waar je in slaapt of woont tegenover gebouwen waar je alleen maar werkt deze komen dan b v op een grote tafel tussen de tafels van de groepen te liggen voor een verdere beschrijving kunt u ook een taalprogramma voor peuters en kleuters raadplegen dingen die bij elkaar horen blz 30 t m 39 de derde morgen gaat u met de kinderen wandelen langs verschillen de gebouwen u vertelt ook wat er in de gebouwen gebeurt functie beschrijving hierbij laat u de kinderen ook zoveel mogelijk zelf ontdekken voorbeelden station boerderij bibliotheek een oud grachtenhuis een flat een onbewoonbaar verklaarde woning enz enz op de lagere school nemen de kinderen een tape recorder mee om interviews op te nemen van functionarissen moeders en vaders deze gesprekjes kunnen van de band af worden uitgeschreven en onder werp zijn van een discussie na de wandeling gaan wij over tot expressie ook hier werken d e 53 kinderen samen het materiaal bestaat uit hoge en lage dozen bus sen kokers en fel rood of zwart gekleurd papier u vraagt de kinderen nu een stad te bouwen met straten en gebou wen dit kunt u zeer goed inleiden door een foto van de stad het dorp of de eigen buurt op de lagere school kunt u ook een platte grond gebruiken of laten maken u zegt b v zullen wij een eigen stad gaan bouwen de eigen buurt is ook een goed standpunt de kinderen moeten onderling bespreken hoe de indeling wordt wijs ook op verschillend materiaal de vulling van de stad kan bestaan uit huizen bushaltes straten groenvoorzieningen een zwembad een clubhuis enz er komen nu vermoedelijk allerlei ideeen naar voren een suggestie kan later zijn dat er een weg wordt aangelegd waar door een bepaald huis moet worden verlaten de kinderen vertegen woordigen verschillende belangengroepen weghouwers bewoners waar gaan de bewoners van het huis naar toe misschien moeten ze naar een flat maar ze willen niet hopelijk ontstaat er een hoogoplo pend conflict de kinderen komen nu tot allerlei acties uiteraard kan dit ook op de lagere school worden gespeeld er vinden allerlei vormen van communicatie plaats tussen de door de kinderen vertegenwoordigde belangengroepen men kan ook denken aan een demonstratie van de bewoners en het schrijven van protestbrieven b v aan de burgemeester of de huisbaas die misschien goed geld heeft verdient aan de verkoop op deze manier kunnen maatschappijkri tische situaties die gewoonlijk zorgvuldig door het onderwijs worden ontweken worden gespeeld hiermee wordt ook een van de mogelijk heden gerealiseerd om vorm te geven aan de strijd van minderheids groepen tegen de dominerende en vaak onpersoonlijke machtsgroe pen de dieren maken zich lo s het uitgangspunt is een kort verhaal of een voorval het verhaal wordt aangeboden in niet meer dan tien goed lopende en eenvoudige zinnen de mogelijkheid tot expressie in woord en gebaar moet uit het verhaal spreken u moet de kinderen vertellen dat er van iets kleins het verhaal iets heel groots gemaakt gaat worden de kinde ren zitten weer in een halve cirkel zodat de frontale klassesituatie wordt doorbroken het verhaal wordt zeer expressief voorgedragen wij geven het voorbeeld dat wij in haarlem gebruiken in de dierentuin zijn alle hokken goed op slot maar wat is dat daar krijst een dier 54 het is bobo de aap hij roept ik ben mijn hok uit ik ben mijn hok uit ik heb de sleutel een mogelijke uitwerking in onze ogen is de volgende wat gaat bobo doen u koppelt zo veel mogelijk ideeen van de kinderen aan elkaar jan zegt dat bobo wegholt loes zegt dat bobo eerst de beer losmaakt welke dieren maakt bobo vrij er worden nu allerlei dieren genoemd het gaat er om dat niet slechts een paar kinderen aan het woord zijn de groep maakt een verhaal door de koppeling van individuele suggesties in het midden van de kring kunt u een groot vel papier leggen waarop u enkele zinnen en woorden schrijft met een viltstift dit is een onderbreking die even wel een aansporing kan zijn om iets te zeggen het klassegesprek wordt nu verlaten en wij gaan over tot expressie wij geven enkele mogelijkheden 1 u kunt het gehele verhaal laten dramatiseren of wat ons aanvankelijk beter lijkt fragmenten laten uitbeelden zoals bewegingen en geluiden van dieren een wat meer gerichte uitvoering zou zijn dat bobo de sleutel van de oppasser heeft gepakt voordat bobo de leeuw losmaakt vertelt hij het verhaal de leeuw maakt het volgende dier b v een olifant vrij maar vertelt eerst wat er gebeurd is dit doorvertellen laat u niet meer dan vijf keer plaatsvinden eventueel kan een voorbereidende les plaats vinden aan de hand van de spelletjes die ik in het taalprogramma voor peuters en kleuters onder de rubriekdieren heb beschreven dit kan dan gecombineerd worden met de etiketten na men die bij de kooien van de dieren worden geplaatst u laat ook de sleutel een loper van de oppasser zien 2 een tweede vorm van expressie is de tekening strip met tekst u geeft elk kind twee tekenvellen die door plak band worden verbonden u moedigt de kinderen aan om woorden en zinnen op te schrijven ze mogen deze overal neerzetten meestal vinden zij het leuk om b v bobo iets te laten zeggen als ik maak je los deze tekst zet u als voorbeeld op het bord via een lus komt de tekst uit bobo s mond nadat u de tekeningen en zinnen heeft geanalyseerd kunt u de vol gende dag de les een meer taalkundig karakter geven u corrigeert ongemerkt de spelling en alleen de zeer afwijkende zinsbouw de 55 zinnen van de kinderen kunt u op het bord schrijven of op flanelbord produceren voorbeeld de beer wil lo s bobo heeft de sleutel gejat ik blijf in mijn hok er zijn verschillende spelletjes mogelijk u tekent b v bobo op het bord en rechts van hem een sleutel de kinderen mogen nu zinnen maken over bobo en de sleutel daarna tekent u de oppasser en de sleutel ook hier mogen de kinderen allerlei zinnen maken voorbeeld hij is de sleutel kwijt de oppasser zoekt de sleutel enz als de kinderen dit hebben gedaan kunt u ook twee woorden opschrijven b v bobo en sleutel of beer en hok eventueel ook voorbereid door plaatjes heel simpele oefeningen kunt u ook doen door in principe een ding te vervangen substitutie op basis van analogie komen dan vooral de zwakkere leerlingen los bobo maakt het hok open u vervangt bobo door een plaat van een olifant de olifant maakt het hok open als u met kaarten werkt waarop woorden staan kunt u b v een kaart weghalen bobo komt niet terug u pakt de kaart met bobo weg en laat het aan de kinderen over welke kaart ze nu willen neerleggen hetzelfde kunt u doen door in zinnetjes de werkwoorden te ver vangen bobo danst springt klimt over het hek ten aanzien van de didactische verwerking hebben wij het oog op tal van mogelijkheden hierover zullen wij later publiceren wij denken ook aan de suggestie om uit een aantal buurtverhalen standaard woordjes te halen die worden gebruikt om de kinderen te leren le zen opmerkingen en suggestie s de projecten gebouwen stad en de dieren maken zich los blijken in de praktijk goed bruikbaar wel moet natuurlijk de band met de buurt waar het wordt uitgevoerd door de uitvoerenden duidelijker worden aangebracht zo werd bij gebouwen tijdens een lezing op een amsterdamse kleuterschool door de ouders aan gebouwen genoemd de spaarbank het oudemannenhuis de muiderpoort huizen aan de gracht hoe komt men nu aan zijn bronnen en hulpmiddelen bronnen de belangrijkste mondelinge informatiebronnen zijn de sleutelfiguren in de buurt naar aanleiding van een project kan een gesprekje op de tape worden opgenomen met de melkboer de pastoor de dominee een huismoeder de dienst van economische zaken te haarlem die rapporten samenstelt over d e 56 wijken maakt van deze bronnen veel gebruik feitelijke gegevens kunnen dan ook beter worden begrepen zie bijvoorbeeld het rapport de oude amsterdamse buurt van de dienst voor economische za ken een belangrijke bron is daarnaast de eigen waarneming en wat daar van kan worden vastgelegd een filmploeg van vaders heeft een hele buurt gefilmd met alle problemen van onbewoonbare huizen het tekort aan speelruimte gesprekken met buurtbewoners enz dit is een schitterend document voor een klassegesprek ook zijn nu enkele leden van de ploeg foto s gaan nemen van typische plekjes uit de buurt het badhuis het clubhuis een gezin staande voor zijn woning een vader die sleutelt aan zijn auto een foto van een oom die ieder een kent enz voor de kinderen van de scholen rond de herensingel te haarlem worden foto s gemaakt door de ouders wij denken aan de amster damse poort het teylermuseum een kerk een hofje fabrieken als de zeepfabriek de koning tilly fabriek enz deze foto s worden gebruikt bij het buurtproject de genoemde instellingen worden groepsgewijs door de kinderen bezocht andere bronnen zijn soms van schriftelijke aard stukken uit de krant fotokopieen van historisch materiaal uit het stadsarchief deze kopieen worden door de kinderen zelf gemaakt verwerking door de kinderen de kinderen moeten uiteraard onder leiding de school kunnen verlaten hierbij kunnen vrijwilligers hos pitanten ouders worden ingeschakeld in de klas werken de kinde ren in groepjes de verwerking vindt plaats door middel van klassege sprekken de stof hiervoor wordt wel eerst door de groepen afzon derlijk voorbereid interviews worden uitgewerkt en op stencils gezet er worden tekeningen gemaakt met teksten de foto s met een onder schrift komen op een prikbord of op een tafel midden in de klas na het klassegesprek wij gaven in het deel hiervoor al aanwijzingen wordt een document opgesteld de kinderen maken ook boekjes die ze mee naar huis nemen en kunnen laten zien aan de ouders wij geven nu een aantal suggesties voor andere onderwerpen deze zijn weliswaar voor een haarlemse lagere school bedoeld maar kun nen gemakkelijk worden aangepast uiteraard kunnen wij de thema s niet uitputtend behandelen het blijft bij een suggestie met vermel ding van wat mogelijkheden in welke straat woon je de adressen van de kinderen worden per klas verzameld de kinderen maken zelf per groep een overzicht zij zetten uit turven hoeveel kinderen per straat wonen waar wonen de meeste kinderen in welke vijf straten wonen de meeste kinde 57 ren op een plattegrond worden deze straten aangegeven gekleurd in welke buurt wonen de meeste kinderen hierna kan er zelfs een grafiek worden gemaakt de straatnamen komen op stroken te staan elk kind dat in de straat woont wordt door een poppetje voorgesteld de poppetjes zijn van te voren uitge knipt in een andere les wordt een plattegrond van de buurt gemaakt en wel bij voorkeur in het groot met dozen touwen als afbakening voor grachten en straten veel kinderen weten niet waar de naam van de school vandaan komt zijn er nog meer scholen in de buurt hoe heten die laat kinderen uit arbeidersbuurten ook eens scholen bezoeken in beter gesitueerde buurten en andersom waar gaan wij op letten de verschillen zullen bijdragen tot de vorming van de kinderen een bezoek aan een werkplaats in de buurt kan de band tussen school en buurt versterken de voorbereiding moet goed zijn naast informatie over produkten zijn ook gesprekken met een paar arbei ders vaders ooms van de kinderen nuttig zo n gesprek kan ook weer op de band worden opgenomen en in de klas worden uitge werkt bereid vooral de vragen goed voor verdiensten wat doet u de hele dag werktijden hoe woon je thuis de kinderen kunnen beginnen met een te kening van ouders broertjes zusjes en van zichzelf met hoeveel wonen jullie thuis de kinderen schrijven de namen onder de te keningen hier kan aan worden gekoppeld wat doen ze allemaal voor werk de kinderen kunnen er ook een boekje van maken in het klassegesprek kunt u enkele beroepen ter discussie stellen het zal vaak blijken dat de kinderen niet eens weten wat vader doet op deze manier kunt u weer aansluiten op het thema werken probeer kinderen van gescheiden ouders niet te kwetsen het is vaak ook goed over het huis zelf te praten hoeveel kamers zijn er hoeveel mensen wonen er heeft iedereen een kamer voor zich zelf ook hier kunnen overzichten van een twee drie vier en vijfkamerwoningen worden gemaakt hebben jullie een douche thuis waarom heeft niet iedereen een douche deze maatschappe lijke onbillijkheid kan beter wel aan de orde worden gesteld wij gaan ook in op de functie van het badhuis zo kon een badmeester van het overigens door de gemeente schromelijk verwaarloosde badhuis in de thorbeckebuurt te haarlem veel informatie geven functie van de droogrekken wie komen er nog de onbewoonbaar verklaarde woning en sanering zijn andere aspec ten van het woonprobleem blijkbaar mogen de kinderen er wel direct mee worden geconfronteerd maar vinden sommigen het on juist er op school over te spreken 58 veel kinderen raakt ook het probleem van de ploegendienst van vader in sommige gezinnen moet het dan s middags vaak doodstil zijn uiteraard is zo iets ook een onderwerp voor een ouderavond het blijft echter geen onderonsje tussen ouders en school mits de ouders accoord gaan wat de bouwstijl huizen aan singels betreft is een leuk voorbeeld voor kinderen de vorm van gevels van huizen in de binnenstad voorbeelden j 7 klokgevel halsgevel tuitgevel trapgeve l andere onderwerpen hoe maken wij een krant dit kan worden verbonden met een bezoek aan een dagblad uiteraard kunnen wij ook eens een school krant maken waarbij het resultaat van een aantal projecten in stencil vorm in de buurt wordt verspreid de kinderen kunnen eens een winkelstraat bekijken en opschrijven wat voor winkels er allemaal zijn eventueel wat voor winkels ko men jullie tegen als je naar school gaat in plaats van met de kinde ren allerlei winkels langs te gaan is het beter om een typische buurt winkel te bezoeken de kleine zelfstandige wordt in ere hersteld ook hier kan een gesprek worden voorbereid en maken wij gebruik van taperecorder en fototoestel het gebruik van de taperecorder is essen tieel omdat daardoor iets van een model wordt vastgelegd dit hoeft overigens niet te corresponderen met het algemeen beschaafd ne derlands in de krant worden vaak stukken geschreven over actuele problemen uit de buurt laat de kinderen hierbij ook dieper op de zaak ingaan helaas spreekt het nog niet altijd vanzelf dat de kinderen een woor denboek leren gebruiken in de hoogste klas kunnen wij de verkiezingsuitslagen van de buurt afzetten tegen een andere buurt in haarlem bijvoorbeeld de har menjansbuurt amsterdamsebuurt tegenover heemstede bloemen daal laat ook het verband zien tussen uitgebrachte stemmen en de woon en leefsituatie goed aanspreekbaar mits op de juiste wijze ingeleid zijn de verwikkelingen rond gediscrimineerde groepen be jaarden arme mensen meisjes vrouwen kinderen de geexploiteerde landen haarlem februari 197 1 59 o p stel n a v k lassegesprek woonp r oject a damse b uurt kitty de ruijter 13 jaar m ik wil het een hebben over de rijkestinker zij hebben een of meer auto s en een groot vila kan je wel zeggen zij komen uit een zogenaamd beter milieu zij hebben betere opvoeding gehad zij kunnen alles beter dan wij hun kin deren zitten op een internaat ik zelf zou niet graag op een internaat zitten al waren wij rijk als je zelf naar een zie kehuis moet omdat het heel ernstig is zeggen ze ijskoud er is geen plaats meer maar zo n rijkestinkert als die naar het zieke hebben ze opeens wel plaats en dat vind ik nou echt gemeen ik zelf en mijn ouder wonen in een om te zeggen een behoorlijk huis mijn oma woonden in de rosenprieel over taalarmoede gesproken dit opstelletje en de vele anderen kritiseert het compensatie gedeelte 60