Documenten
wam de moor het veerhuis van ida gerhardt gelezen niet iedere literatuurwetenschapper en misschien zelfs niet elke literatuurdo cent zal de volgende opvatting delen achter iedere bundel vermoeden we de gestalte van de dichteres die zich in een heel oeuvre heeft uitgesproken iedere bundel zulle n we daarom moeten lezen tegen de achtergrond van dat oeuvre het vroege werk tegen het licht van het latere en het latere als voortgekome n uit het eerdere voor veel gewone lezers fs het een waarheid als een koe en als we leerlingen in de tweede fase mogen beschouwen al s zulke gewone lezers dan komt het boek dat ik hieronder wil aanbevelen hen in hoge mate tegemoet bij hun he laas zo gebrekkige studie van poezie enige jaren geleden publiceerde de benedictijner monni k frans berkelman s onder de veelzeggende titel stralende aanhef eenzorgvuldige beschouwing van de dichtbundel waarme e ida gerhardt in 1940 debuteerde kosmos verschee n vlak voor de tweede wereldoorlog uitbrak e n kreeg weinig aandacht toc h was het en dat liet berkelmans i n zij n boek uit 1993 zien een volwaardi g product va n d e late r z o gewaardeerd e dichteres ee n bunde l me t ee n interessante structuur he t wer k va n ee n auteu r di e niet zoal s ann o 1940 gemakkelijk ko n gebeuren de oogst van een of meer jaren poetisch e arbei d bijeenbracht maar in de verwevenheid van de gedichten met elkaar en binnen het kade r va n he t them a kosmos precie s lie t zie n wa t haa r al s dichte r bezighield het veerhuis toen gerhardt s tweed e bundel i n 1945 verscheen voegde de uitgever dez e bundel het veerhuis en de eersteling kosmos bijeen to t een nieuwe bundel en deze wist in elk geval de commissie schone letteren van de maatschappi j der nederlandse letterkunde zodanig te boeien dat zij de dichteres de prestigi euze c w van der hoogtprijs toekende niet zonder reden vermeldt berkel mans i n zij n toelichtin g bi j he t verschijne n va n zij n tweed e essay nu ove r het veerhuis en onder de titel aan het water dat die toekenning meteen enig rumoer veroorzaakte er waren lieden die zich afvroegen o f de meer vernieu wende poezie van gerrit achterberg niet eerder in aanmerking kwam dan de al te eenvoudige traditionele natuurlyriek van ida gerhardt ida gerhardt heeft hoewel va n protestants christelijken huize onde r mee r door de belangwekkende psalmvertaling die zij tezamen met marie h van der zeijde heeft gemaakt een bijzondere band met de benedictijnen ontwikkeld samen met onder meer zijn medebroede r hans bruggen broe r van dirigen t frans bruggen droeg pater berkelmans grote verantwoordelijkheid voo r de muzikale uitwerking va n deze vertaling al doende is hij geinteresseer d ge raakt in het hele oeuvre van gerhardt die hij terecht met gezelle beschouwt als behorend e to t d e grot e religieuz e dichter s va n on s taalgebied omda t evenwel de noordnederlandse exegese van gerhardts poezie ver achterblijf t 60 de moor het veerhuis van ida gerhardt gelezen bij de aandacht die onze zuiderburen schenken aan de vlaamse priester dichter heeft berkelmans zich tot taak gesteld gerhardts gedichten literair en thema tisch religieus te duiden bescheiden en behoedzaam geeft hij in zijn inleiding aan dat hij geen litera tuurwetenschappelijke pretenties heeft maar intussen zijn de twee essays die hij over deze poezie schreef alleszins verantwoord qua annotatie en heel goed controleerbaar wat hem van de gemiddelde neerlandicus filoloog onderscheidt is dat hij frank en vrij schrijft over de religieuze dimensies die hij als gelovig christen in de teksten van een andere gelovige christen meent waar te nemen zijn boeken verschijnen dan ook in de reeks acanthus voor gerhardt een echte levensbloem symbool va n heel haar oeuvre als het ware met als on dertitel monografieen op het raakvlak van kunst en spiritualiteit vanuit die optiek is hij op zoekgegaan naar de structuur van deze twee bundels voetje voor voetje vorderen zowel in stralende aanhef sis aan het water volgt hij gedicht voo r gedicht compleet afgedrukt de cycli die gerhardt in kosmos en het veerhuis gebo den heeft i k probeer mij z o ontvankelijk mogelij k o p te stellen daarbi j sluit ik mij niet af voor persoonlijke associaties mij lijkt dat een overwe ging die in feite voor elke interpretatie vanzelfsprekend is maar er zijn heel wat wetenschappers di e daarvoor niet uit durven of wille n komen hoewel deze constatering gelukkig genuanceerd kan worden recente ontwikkelingen in die wetenschap en zelfs de dagbladkritiek benadrukken juist dat het de lezer is die de tekst voltooit in aan het water om mij daartoe nu te beperken denkt berkelmans aldus na over de 34 van de 40 gedichten in zes afdelingen die in de definitieve uitgave van het veerhuis in de heruitgave vroege verzen uit 1978 zijn overgeble ven er is veel verwantscha p met kosmos all e leven wordt gezien als een bijgevolg zijn overal parallellen waarneembaar de microkosmos spiegelt zich in de macrokosmos en omgekeerd p 11 en dat geldt ook voor leven en dichten misschien dat daarom gerhardt altijd zo streng haar leven en werk in de publiciteit heeft willen scheiden door voetje voor voetje te vorderen in de bundel bereikt berkelmans een sta dium waarin hij kan aangeven wat het grondplan van het veerhuis is vee l daarvan doet denken aan kosmos en de auteur toont dat kundig aan de afde lingen herkenningen en ars poetica vormen het hart van de bundel de ene spreekt van ontmoetingen in de natuur de andere van begegnungen mit dem geiste de vogel de vlinder en de fazant tegenover lucretius vergilius en sapho oftewel natuu r en cultuur niet tegenover maar met elkaar beide be vatten ze een uitnodiging tot deelname aan de kosmische schepping en passant laat berkelmans zien waarom het waarschijnlijk z o lang geduurd heeft dat deze dichteres in haar grootheid herkend werd het zijn de vroege bundels waarin de gebrokenheid van het bestaan die in de poezie van na de oorlog zo n wezenlijk aspect zou zijn nauwelijks zichtbaar is het veerhuis bejubelt het hollandse landschap spreekt van de natuur zoals die eigenlijk zouden moeten zijn maar problematiseert dez e feitelijk niet zi j getuigd e 61 de moor het veerhuis van ida gerhardt gelezen van harmonie en schone ordening zij getuigde waar ze het menselijk bestaan karakteriseert va n vrede en vreugde ja dez e poezie vertolkt de stem van god p 124 dat moge een uitspraak zijn waar menig lezer van deze woorden moeite mee zal hebben berkelmans heeft gee n ongelijk wannee r hij op deze wijze weer geeft wa t gerhardt bezielde toen zij haar vroege verzen schreef en trouwens wie in staat is de psalmist te volgen op zijn wegen moet we l enigszins ver trouwd zijn met gods geluid waar begin je anders aan in retrospectief zie n we zegt berkelmans heel goed wat er onder d e opper vlakte van die idealistische toon der vroege verzen wachtte op ontlading pas in het levend monogram uit 1955 heeft gerhard t ons daar de sleutel toe aan gereikt daarin toonde zij zich zo ver dat ze in staat was de schaduwkant van haar werkelijkheid e n hier bedoelt berkelmans niet de poetische werkelijk heid maar de werkelijkheid va n haar jeugdjaren e n daarna te n voll e onder ogen te zien juist omdat die werkelijkheid voo r haar zo donker was had zi j er aanvankelijk des te sterker behoefte aan om zich te orienteren op de andere pool van het schone ideaal natuurlijk is de poezie van ida gerhardt niet voor iedere tweedefaser die eens een bundel wil lezen maar we moeten ons niet vergissen inde belangstellin g van leerlingen er zijn er meer op zoek naar het wezen van ons bestaan inclu sief het religieuze dan wij zelf als kinderen van de jaren vijftig e n zestig mis schien denken en als ze dan poezie willen lezen die tenminste op het eerste gezicht verstaanbaa r lijkt laat hen de eigen reactie op de gedichten uit het veerhuis vergelijke n me t di e van de auteur va n aan hel water o f laa t hen uitgaande van het levend monogram kennis opdoen van ida s vroege werk aan de vriendelijk sturend e hand van deze serieuze lezende monnik uit de abdij van egmond zoal s bi j schrijf t ove r kosmos e n het veerhuis kan d e jeugdige poezielezer proberen versla g te doen van zijn lectuur van het levend mono gram of een andere bundel het niveau van de ervaren en toegewijde berkel mans zal hij niet halen maar wel zijn eige n niveau en dat is dan mits even serieus van bedoelingen genoeg frans berkelmans aan het water over het veerhuis de tweede bundel van ida gerhardt reeks acanthus monografieen o p het raakvlak van kunst en spirituali teit onde r verantwoordelijkhei d va n benedictijn s tijdschrif t 2 abdij va n eg mond isbn 90 800295 5 6 nugi 320 13 6 blz het essay met alle teksten kost f 30 verzendkosten f 5 u bestelt doo r stortin g va n f 35 op postgir o 275563 tn v benedictijn s tijdschrif t e n ontvangt dan het boek franco thuis 62