Documenten
kees combat het verloren paradijs in de spiegel enige bronnen nader bekeken multatuli daum couperus dermout ferguson fabricius haass e o f szekely lulofs allemaal worden ze naast vele anderen geassocieerd met het oude nederlands oost indie en dus doet zich de vraag voor wat zal ik uit die veelheid aan mogelijkheden kieze n voor les of leeskring welke schrijver s van verhalen romans en poezie rekent men tot de literatuur en wie zijn het wier werk wij we l kennen maar toch misschien enigszins besmuikt moeten laten liggen als het om de overdracht aan nieuwe generaties gaat goede toetsstene n daarvoo r ligge n i n d e oost indische spiegel va n nieuwenhuys en zijn bloemlezingen verzameld in de bundel het laatje niet los en om daarme e te beginnen in het hoofdstuk da t termorshuize n i n nederlandse literatuur een geschiedenis wijdt aan de indische letterkunde termorshuizen neem t lucebert s minnebrie f aa n onz e gemarteld e brui d indonesia als uitgangspunt voor zijn korte beschouwing het is gedateerd op de da g da t he t nederlands e lege r d e tweed e politionel e acti e tege n d e indonesische opstandelingen inzette die actie liep op niets anders uit dan de soevereiniteitsoverdracht op 27 december 1949 hella haasses oeroeg even eens uit 1948 is de eerste reactie op de dekolonisatie en haar gevolgen voor de relatie tussen nederlanders en indonesiers net als in de literatuur over de oorlog in west europa zie daarvoor het vorige nummer van deze jaargang 5 1 duurde het jaren voo r men eenmaal we g uit indonesie behoefte ge voelde o f i n staa t was t e schrijven over da t verloren paradijs e n d e wijz e waarop men de laatste jaren daarin had ervaren indie en indonesie waren ta boe geworden schrijft termorshuizen p 717 pas vanaf 1970 komt er een literatuur op gang die het recente verleden tot on derwerp heeft termorshuizen wijst erop dat er een hele stroom van dagboe ken dikwijls dertig veertig jaar na dato gereconstrueerd en gepubliceerd op gang kwam daarva n zij n d e bekendst e e n mees t leesbar e di e va n d e i n batavia voor de japanners werkende l f jansen in deze halve gevangenis 1988 en de journalist jan bouwer het vermoorde land 1988 en de literair uitgewerkte dagboeke n van margareth a ferguso n mammie ik ga dood 1976 en beb vuyk kampdagboeken 1989 termorshuizen noemt vervol gens als hoogtepunten die wijzen op literaire verwerking boeken van c van heekeren het pannetje van oliemans 1966 nic beets niet meer aan den few 1959 herdrukt in 1980 rob nieuwenhuys een beetje oorlog 1979 paula gomes sudah laat maar en a alberts namen noemen 1962 en een kolonie is ook maar een mens 1989 de oost indische spiegel nieuwenhuys begint met een fragment uit de gedenkwaardige reis van willem ysbrantszoon bontekoe en laat daarmee meteen zien dat het hem niet te doen is om elitaire hoogwaardige literatuur maar om teksten die de werkelijkheid 31 combat het verloren paradij s in de spiege l uit verleden en heden op vrij directe wijze weergeven niet alleen bontekoe maar ook de zeven auteurs die nieuwenhuys na hem opvoert in zijn bloemle zing van nicolaus de graaff tot f w junghuhn zijn een soort fenomeno logen en antropologen zij zijn reizigers die goed uit hun ogen hebben geke ken en hebben vastgesteld dat er op java en ambon uitbundig geleefd wordt met tlantersfeest van f c wilsen krijgen we een eerste verhaal en meteen na wilsen is multatuli met zijn ik groet u allen zeer present volgen p a daum couperus cohen walraven dermout szekely lulofs d u perron friedericy vuyk breto n de nijs nieuwenhuy s zelf va n de r hoogte alberts mahieu en uit de laatste periode eerder genoemde beets de peda goog duncan elias zikken ferguson li n scholte va n den bosch fijkelboom springer en vervoort wie over hun band met indonesie meer te weten wil komen raadpleegt uiteraard het standaardwerk van nieuwenhuys want over elk van hen geeft dit de nodige kanttekeningen zijn selectie lijkt in elk geval een uitstekende start voor wie eens uitvoerig in de klas aandacht wil schenken aan het thema indie geen enkele van de op dit moment in leven zijnde verteller s woont no g i n indonesie en met des te meer recht kan de titel van de bloemlezing gelden om trent dit verloren paradijs het laatje niet los dat is de derde bron die heel zinvol is te hanteren wat er niet in staat wie niet goed thuis is in de letteren zal zic h afvragen waaro m in de oost indische spiegel uit 1972 latere drukken 1973 1978 zonder verklaring au teurs als brouwers wolkers haasse en kousbroek ontbreken nu is wolkers natuurlijk geen indische schrijver en zijn point of view va n de nederlandse soldaat die in indonesie huishoudt wijkt wel er g af van wat de auteurs van nieuwenhuys doorgaans bieden zie de walgvogel e n de kus waarvan ik al leen het eerste boek eigenlijk de aandacht waard vind brouwers indie trilo giehet verzonkene 1979 bezonken rood 1981 en de zondvloed 1988 en kousbroeks oostindisch kampsyndroom elders in dit nummer uitvoeri g met elkaar vergeleken verschenen later dan nieuwenhuys spiegel e n ook voor de criminoloog hoefnagels die zijn jeugd in indie in romans beschreef o a de vulkaan 1984 kwam de bundel t e vroeg heren van de thee va n hella haasse uit 1992 kon natuurlijk niet in de spiegel besproken zijn maar haar novelle oeroeg toch wel en zelfportret als legkaart 1954 en krassen op een rots 1970 evenzeer fabricius de aartsverteller wie ook ontbreekt maar dan toch niet omdat hij te jong zou zijn is de aarts verteller johan fabricius een auteur die in het algemeen niet zo hartelijk is bejegend in onze literatuur maar die toch de nodige verhalen en romans heeft geschreven waarom men hem de nederlandse somerset maugham zou kunnen noemen misschien was zijn nadeel hij leefde van 1899 tot 1989 dat hij hoewel in bandoeng geboren een mondiaal burge r was die zo ongeveer overal kwam 32 combat het verloren paradijs in de spiegel voor wereldreizen algemeen vakantie en vut vermaak werden hij kreeg be kendheid met romans die helemaal niet in nederlands indie speelden zoals het meisje met de blauwe hoed 1927 niet zo lang voor zijn dood als televi sieserie gedramatiseerd komedianten trokken voorbij 1931 melodie der verten 1932 de dans om de galg 1934 zijn romans speelde n in italie venetiaansd avontuur 1931 leeuwen hongeren in napels 1934 of de oorlog van de kleine paardjes bijvoorbeeld dat laatste nu ook nog extra pi kant omdat de schrijver daarin na zestig jaar de eigen ervaringen als 18 jarig e kriegsmaler in het 2de bosnisch herzegowinische infanterieregiment in de venetiaans alpen beschrijft in frankrijk de brug over de dordogne 1981 de caribian onder de hete caraibische zon 1970 en ook gewoon nederland bijvoorbeeld flipje 1936 engeland een aantal verhalen o f nederlands indie over ons verloren paradijs schreef fabricius zelfs tamelijk veel verhalen en romans het meest bekend werden gordel van smaragd dertien verhalen in 1961 verschenen e n vel e male n herdrukt e n d e romans nacht over java 1943 en luie stoel 1964 later doo k fabriciu s i n he t verlede n va n indonesie en beschreef onder meer de pattimura opstand op de molukken de schreeuw van de witte kakatoe het leven van majoor jantje een eind acht tiende begin negentiende eeuw levende achterkleinzoon van een vrijgelaten slaaf de zwaluwen van klapanoenggal 1979 en d e ondergang va n d e oostindievaarder batavia i n 1629 overleefd door driehonderd van de schip breukelingen die vervolgens werden geterroriseerd door een demonische apo theker het beest uit de zee 1980 wat precies de reden is waaro m fabricius zo door de kritiek genegeer d is ontgaat mij enigszins en waarom nieuwenhuys hem nergens noemt begrijp ik al evenmin temeer omdat hij met zij n forum attitude bepaal d nie t ui t was op mooischrijverij ik denk dat het avontuurlijke in fabricius verhalen nu juist voor lezende jongens buitengewoon aardige lectuur kan opleveren en dan denk ik ook aan die hangers uit 3havo van de scheepsjonge n va n bontekoe tot luie stoel is wel een flinke stap maar het moet raar gaan als de tragikomedie van de indische oblomov die in luie stoel wordt opgevoerd niet een beetje aanslaat ik ga dat boek hier niet behandelen maar citeer met in stemming de achterflap van de salamander waarin het is afgedrukt di t is de speelse roman over de charmante nietsnut jean christophe macmahon bij genaamd bom hij is vertroeteld door zijn lieve maar domme moeder door een ongetrouwde eveneens lieve en domme tante door zijn javaanse minna resje en zijn gefortuneerde niet meer zo jonge vrouw tussen de vrouwen die hem in hun macht willen hebben komt bom hopeloos i n de knel t e zitten hij is te zwak van wil o m zich te verweren en in zijn stoel liggen d droomt hij van een teder en vredig geluk zo zegeviert hij al luierend over de vrou wen terwijl deze door spanningen en emoties verteerd worden vlucht bij ge holpen door een robuuste natuur in de slaap en de vergetelheid de tragiko medie over deze indische oblomov had zich ook in londen parijs of de n haag kunnen afspelen want ovral zijn beminnelijke mislukkingen maar al leen in de tropen zorgt de hitte dat er voor rust altijd een goede verontschuldi ging is te vinden 33 combat het verloren paradijs in de spiegel het boek verscheen in 1964 vergt natuurlijk een zeker uithoudingsvermogen maar fabricius was in al zijn verhalen zozeer op de vertelling zel f gericht een sterk verhaal een levendige dialoog de nodige spanning en wist daarbij voldoende van de menselijke psyche om de lezer mee te ont voeren naar verre landen de titel s van de boeken die ik hiervoor gaf spreke n in dat opzicht boekdelen als de lezer geeft om het werk van p a daum met zijn indische mensen in holland en van de suiker in de tabak zal zich ook in de indische vertellingen van fabricius thuisvoelen e n gelukki g st a ik in mijn liefde voo r deze i n 1981 gestorven verteller niet alleen want in het laatst verschenen nummer van het biografie bulletin 1995 2 bepleit joke linders aandacht voor hem en herinnert eraan hoe hij ooit de c w va n der hoogtpnjs kreeg voor zij n bekendste wer k n a d e scheepskongens komedianten trokken voorbij inderdaad al uit 1931 neut no u moe de openbare ver koop gaat niet door taaie souw t som s n onderhans e verkoop geworre zijn 34