“Het vrouwelijk geslacht kan elke dag kinderen krijgen”; een bespreking van Biologie in het Paulusproject

alfred schermer het vrouwelijk geslacht kan elke dag kinderen krijgen een bespreking van biologie in het paulusproject 1 ter inleiding sinds ik in 1973 deelnam aan een von conferentie waar een der thema s moedertaalonderwijs en toch geen nederlands heette ben ik geinteresseerd gebleven in het gebruik van taal en de invul ling van begrippen in mijn vak biologie dat thema handelde over het gebruik van taal in andere vakken dan het vak nederlands men hoeft maar een willekeurig biologieboek open te slaan en te lezen wat er staat en vooral hoe het er staat om te begrijpen dat aan een dergelijke belangstelling regelmatig voedsel wordt gegeven toen mij dan ook gevraagd werd of ik het boek biologie in het paulusproject 1 wilde bespreken ging ik daar met enige graagte op in achteraf bezien was dat eerder lichtzinnigheid want toen ik het werk begon raakte ik al gauw beklemd tussen enerzijds mijn enthousiasme voor dit project en anderzijds een aantal toch wel grote tekortkomingen die ik bespeurde de redac tie heeft zeer lang op haar tekst moeten wachten hoe breng je zulke gemengde gevoelens over aan een lezer die het boek nog niet kent voordat ik dat ga proberen moet kort verteld worden wat het paulusproject is wat het beoogt en wat de functie is van de hier te bespreken rapportage over een deel van het pro ject 2 orientatie op het paulusproject het paulusproject is gestart in 1976 de directe aanleiding was het feit dat erg veel brugklasleerlingen moeilijkheden bleken te ondervinden bij het verwerken van teksten bij vakken als geschie denis en biologie onder andere het stijgende aantal onvoldoendes op de rapporten van de leerlingen vormde daarvoor het bewijs enkele docenten nederlands raakten betrokken bij de problemen van hun collega s men besloot tot samenwerking en vormde een pro jectgroep in eerste instantie dachten de neerlandici de pro blemen te lijf te kunnen gaan door het herschrijven van te moei lijk geschreven schoolboekteksten men veronderstelde dat die 29 spiegel 3 1985 nr 1 29 44 voor de meeste leerlingen te moeilijk geschreven waren maar na enig proberen kregen de leerkrachten het gevoel dat het hen zo niet zou lukken tot resultaat te komen bovendien bleek het een veel te omvangrijk karwei pag 10 op dit punt in de beginfase van het project zijn twee princi piele keuzen gemaakt in de eerste plaats ging men het belang inzien van de samenhang tussen de communicatieve en de conceptualiserende functie van taal in de tweede plaats koos men voor een specifieke vorm van samenwerking tussen neer landici enerzijds en leraren van andere vakken anderzijds de projectgroep koos dan ook voor het integratiemodel daarin wordt moedertaalonderwijs geintegreerd in het andere vak en wel in die zin dat vaardigheden die in het moedertaalonderwijs ver worven worden benut worden in en tot voordeel van het onderwijs in de andere vakken pag 11 de volgende drie uitgangspunten hebben in het paulusproject een rol gespeeld bij de ontwikkeling van de introducerende lessen in de eerste plaats wordt geprobeerd aan te sluiten bij de eigen kennis van de leerlingen in de tweede plaats wordt in het paulusproject bewust rekening gehouden met de invloed van het vakperspectief van de leerkracht op het leren van de leer lingen dat wil zeggen dat het vakperspectief niet onbe sproken en als vanzelfsprekend de norm is in de lessen maar wordt gepresenteerd als een bijzondere kijk op de wereld die in wisselbaar is voor een andere kijk op de wereld in de derde plaats erkent het paulusproject de bijzondere plaats van vakmatige begrippen in het biologieonderwijs pag 42 deze uitgangspunten hangen samen met een opvatting over hoe men sen leren leren is geen proces waarin mensen kant en klare kennis absorberen maar een proces waarin mensen zelf nieuwe kennis produceren op basis van informatie uit de omgeving en op basis van kennis die ze reeds bezitten juist het in verband brengen van nieuwe informatie met reeds bestaande kennis maakt een belangrijk deel uit van het leren van mensen deze opvatting over leren moet gevolgen hebben voor de manier waarop je het onderwijzen en leren op school inricht je zult leerlingen in de gelegenheid moeten stellen om hun eigen kennis van de werkelijk heid te confronteren met nieuwe informatie en met de opvattingen van de leerkracht en hun medeleerlingen die gelegenheid bestaat nauwelijks wanneer de leerlingen niet zelf aan het woord kunnen komen op basis van deze overwegingen omtrent het leren als een proces van actieve en produktieve kennisverwerving zijn in het paulusproject een aantal keuzen gemaakt ten aanzien van de organisatie van de onderwijsleersituatie het motto daarbij luidt leren door praten en schrijven de meest in het oog springende organisatievorm is het groepsgesprek aan dit groeps gesprek is vaak een klassikale discussie gekoppeld pag 54 55 cursiveringen in deze paragraaf van mij a s ziedaar wat de geloofsbelijdenis van het paulusproject genoemd mag worden 30 3 orientatie op biologie in het paulusproject in 1980 heeft de projectgroep in het tilburgse pauluslyceum de slo te hulp geroepen om de tot dan doorgemaakte ontwikkeling en de daaruit voortgekomen lespraktijk van de deelnemende docenten beschreven te krijgen van die ondersteuning is de serie de rol van taal bij het leren op school het resultaat 2 een deeltje ervan beschrijft het verloop van het project vanaf het begin in 1976 tot 1983 een ander deeltje bevat de theoretische inzichten die het project gevoed hebben en nog voeden het is in feite een eenvoudiger versie van de slo publikatie leerlingen taal en school aalsvoort leeuw 1982 twee deeltjes beschrijven de praktijk van het onderwijs in een brugklas bij respectievelijk geschiedenis en biologie in deze bespreking beperk ik me verder tot het deeltje over mijn eigen vakgebied biologie in het paulusproject het boek heeft volgens de auteur twee functies enerzijds had de projectgroep behoefte aan een gefundeerde evaluatie daarvoor was een beschrijving van de lespraktijk nodig anderzijds was de projectgroep op een punt aangeland waarop zij iets van haar ervaringen aan collega s van binnen sic a s en buiten de school wilde overdragen maar een buitenstaander zou zich alleen op basis van het kale lesmateriaal geen beeld kunnen vormen van het project pag 15 biologie in het paulusproject telt zes hoofdstukken waarvan de laatste drie de kernhoofdstukken zijn de eerste drie geven achtereenvolgens een algemene beschrijving van het project ont staan basisopvattingen e d een verantwoording van de wijze waarop de beschrijving van de onderwijspraktijk tot stand gebracht is en een globale beschrijving van het programma van biologie in de brugklas van de tilburgse school het vierde hoofdstuk laat zien hoe aan het begin van het schooljaar het vak biologie bij de leerlingen geintroduceerd en daarmee op een be paalde manier gedefinieerd wordt zowel naar inhoud waar gaat biologie over als naar de manier van werken in de les in het vijfde hoofdstuk krijgt de lezer beschreven welke rol de taal speelt in de organisatie van de onderwijsleersituatie dus bij de toegepaste werkvormen in dit hoofdstuk mist de vakdidac tisch georienteerde lezer het practicum een gemis waarop ik nog terugkom het laatste hoofdstuk gaat in op een aantal facetten van de vakmatige begripsvorming het paulusproject pretendeert niet vernieuwend te zijn ten aan zien van de leerstof en wil daarop ook niet beoordeeld worden zo lijkt het de vernieuwing die het paulusproject nastreeft is niet vakinhoudelijk of vakdidactisch van aard maar heeft betrek king op de rol van de taal in onderwijsleerprocessen pag 17 cursivering van mij a s bovendien is de ontwikkeling van het materiaal nog in beweging hoewel ik vind dat er leuke dingen zitten in het lesmateriaal dat in de lessen waarover verslag 31 wordt gedaan aan de orde komt en hoewel ik vakdidacticus biolo gie ben en geen neerlandicus zal ik die impliciete wens respec teren en me vooral bezig houden met het centrale thema van het boek de taal die in tegenstelling tot wat de schrijver van het boek meent zie hierboven in mijn opinie wel bij de vakdidactiek hoort 4 systematische aandacht voor het taalgebruik in deze rapportage over de biologielessen in het paulusproject zijn tenminste zeven elementen te herkennen die aan de vernieu wing die het project beoogt moeten bijdragen zij zijn op de volgende wijze in relatie te brengen met de drie eerder genoemde uitgangspunten van het project 1 ervaringen op de basisschool aanslui ten bij 2 rondleiding door het lokaal 5 eigen kennis 3 oroepsoesprak 4 klassikale r vakperspect ief 5 schrijfopdracht leerkracht 6 h l i jl rn 7 systematische aandacht invulling van voor taalgebruik begrippen er volgt nu eerst een korte bespreking van deze punten een eerste kleine maar essentiele vernieuwing in het paulus project is het uitvoerig ingaan op de ervaringen die de leer lingen in de basisschool met dit vak biologie kennis der natuur natuurkunde hebben opgedaan overeenkomsten en verschil len met het vak op deze nieuwe school worden zo helder ook wordt ingegaan op de verwachtingen die de leerlingen ten aanzien van het vak hebben daar sluit een uitgebreide rondleiding door het vaklokaal waar van alles in vitrines staat bij aan op deze wijze wordt een brug geslagen tussen wat de leerlingen al weten en het nieuwe vak tegelijkertijd hoort de leerkracht hoe de leerlingen denken en horen de leerlingen hoe een bioloog over dingen praat vakperspectief het groepsgesprek wordt in het paulusproject gezien als de organisatievorm bij uitstek om leren door praten mogelijk te maken we treffen het groepsgesprek dus niet toevallig aan tus sen andere taalactiviteiten het groepsgesprek bepaalt in hoge mate het gezicht van de biologielessen in het paulusproject pag 92 de groepsgesprekken zijn gesprekken in kleine groepjes van drie a vijf leerlingen ter voorbereiding of ter verwerking van een opdracht een stuk leerstof door met elkaar te praten kunnen de leerlingen hun reeds bestaande kennis weer tot leven brengen en confronteren met eventuele nieuwe informatie pag 55 32 in de klassikale discussie brengen de leerlingen verslag uit over het groepswerk waarna zich een discussie kan ontwikkelen waarin vooral de nadruk ligt op de gebruikte argumenten pag 56 de klassikale discussie heeft een afrondende functie waarin leerlingen tenslotte te zamen de verworven kennis vast leggen onder leiding van de leerkracht opmerkelijk vind ik dat bij de groepsgesprekken erg weinig aanwijzingen door de leraren gegeven worden voor de gespreksprocedure en dat ook geen reflec tie op het verloop plaatsvindt de praktijk heeft uitgewezen dat leerlingen ook zonder beregeling of reflectie goed in staat zijn op een zinvolle manier in kleine groepjes te praten pag 93 cursivering van mij a s om met vak begrippen om te leren gaan is onder andere denk ik een serie lessen ontworpen waarin de leerlingen het leven van de mens vergelijken met het leven van het konijn ze lezen eerst een vrij uitvoerige tekst over het europese konijn en schrij ven dan een opstel over de mens waarin dezelfde onderwerpen als in de konijnetekst aan de orde moeten komen leefwijze territoriumgedrag voortplanting zie de titel van deze bespre king zintuigen vijanden verspreiding de leerlingen leren daardoor het leven van de mens door de ogen van een bioloog te bekijken de opstellen worden in groepsgesprekken met elkaar ver geleken waardoor de leerlingen weer de gelegenheid krijgen met de begrippen te worstelen en ze daardoor beter in te vullen tenslotte wordt alle door de leerlingen verwoorde kennis weer in een klassediscussie samengevat met behulp van een groot schema op het bord het is duidelijk dat de leerlingen door deze organisatie van op dracht groepsgesprek en klassikale discussie veel meer zelf aan het woord zijn dan in het geijkte klassikale frontale onderwijs en de essentie van de leerpsychologie die het paulusproject blijkbaar aanhangt is dat daardoor vanzelf beter dat is begrijpend geleerd wordt de organisatie van de onderwijsleeractiviteiten wordt in het boek uitvoerig beschreven in paragraaf 4 3 5 5 en 5 6 inclusief plattegrondjes van de klasse opstelling bij de groepsgesprekken welke tekeningetjes op mij nogal triviaal overkomen over de verhouding tussen de organisatie en de inhoud van het georganiseerde is het boek echter erg verwarrend als het maar een oppervlakkige verwarring was zou ik er waarschijnlijk niet over gevallen zijn maar ik geloof dat er een veel grotere en diepere onduidelijkheid onder zit want wat lijkt het geval het paulusproject is vernieuwend ten aanzien van de organisa tievormen maar niet ten aanzien van de leerstofinhouden heet het op pagina 16 op pagina 17 lezen we dan het specifieke karakter van het paulusproject is niet zozeer gelegen in de keuze voor een aantal organisatievormen zoals groepswerk schrijfopdrachten kringgesprekken etc maar in de systematische aandacht voor de rol van taal bij het leren en onder wijzen de 33 genoemde organisatievormen krijgen hun specifieke vernieuwende a s betekenis door die systematische aandacht voor het taalgebruik pag 17 cursivering van mij a s eer der staat er nog op die bladzijde het paulusproject streeft een bepaald soort leren na en een daarbij passend taalgebruik in de klas mijn probleem is nu dat ik in het boek zo weinig merk van systematische cursivering van mij a st aandacht voor het taalgebruik het boek beschrijft vele talige situaties het is doorspekt met 172 graag gedaan protocolletjes van lesfrag menten interview video en opstelfragmenten doch in verreweg de meeste gevallen registreert het alleen maar en gaat niet of nauwelijks in op het taalgebruik zelf het werd mij daardoor niet duidelijk hoe bewust de leraren nu met de taal omgaan in een flink aantal lesfragmenten kreeg ik de indruk dat zij zich daar helemaal niet zo bewust van zijn dat zij leerlingen niet bewust maken van de taal die zij leerlingen en leraren beide gebruiken daardoor lijkt het dat het paulusproject beperkt blijft tot het organiseren van lesactiviteiten waarin de taal praten door leerlingen een zeer veel grotere plaats krijgt dan in het gewone onderwijs en dat is begrijp me goed al een geweldige prestatie maar waar systematische aandacht voor het taalgebruik toch veel minder voorkomt dan men op grond van de doelstellingen van het project zou verwachten het taalgebruik van de leraren is vaak net zo slordig als dat van leraren inclu sief mijzelf die niet in een taaiproject werken en dat bevreemdt mij lichtelijk ik ga daarvan in het kader van een boekbespreking geen voorbeelden geven omdat ik enorm veel respect heb voor de leraren van het paulusproject die zich zo onverbloemd in de kaart les laten kijken door het ontbreken van die systematiek maakt de auteur naar mijn smaak de pretentie niet waar die hij op bladzijde 18 zegt te heb ben de beschrijving van de lespraktijk is bedoeld als hand reiking aan de geinteresseerde buitenstaander als illustratief voorbeeld hoe je in het vakonderwijs rekening kunt houden met de rol van de taal bij het leren cursivering van mij a s ik ben mij ervan bewust dat ik misschien een andere betekenis hecht aan de term taalgebruik ik gebruik die term in zijn huis tuin en keuken betekenis het taalgebruik in de troonrede is veel te abstract de man had een abominabel taalgebruik het taalgebruik heeft zich in de loop der tijden aangepast taalgebruik betekent dan zoveel als woordkeus plus zinscon structie bij het lezen en herlezen van het boek bekroop me het gevoel dat daar onder taalgebruik soms iets anders wordt verstaan namelijk het gebruik van taal en mede door het ontbreken van een waarde oordeel zie hiervoor wordt dan sterk de indruk gewekt dat het er niet toe doet wat en hoe als er maar taal wordt gebruikt dat lijkt niet erg consequent ten aanzien van de motieven van het project de aanleiding daartoe 34 was immers de bevinding dat de gebruikte taal en niet louter het gebruik van taal de brugklasleerlingen voor problemen stelde dat erg veel brugklasleerlingen moeilijkheden bleken te ondervinden bij het verwerken van teksten bij vakken als geschiedenis en biologie pag 10 nu is het waar dat de projectgroep van het paulusproject al in een vroege fase ontdekte dat het niet alleen maar ging om het repareren van de communicatieve taal het herschrijven van die teksten maar ook om de conceptualiserende functie van de taal leren door praten pag 11 maar dat kan volgens mij niet betekenen dat men nu alleen nog maar rekening hoeft te houden met de conceptualiserende functie dan vervalt men in het andere uiterste laat ik om mijn kritiek te concretiseren twee voorbeelden geven van wat ik bedoel met een te geringe systematische aandacht voor het taalgebruik in mijn definitie en waarbij ik vind dat er ten onrechte geen oordeel over gegeven wordt zie ook par 5 het eerste voorbeeld is de paragraaf we spreken af pag 81 de schrijver zegt erover in de onderwijsleersituatie krijgt we spreken af een andere betekenis dan in alledaagse situaties de schoolse afspraak is als het ware een zachte vorm van beregeling van het leerlinggedrag met behulp van de schoolse afspraak kan de leerkracht aspecten van de onderwijs leersituatie sturen en organiseren alles goed en wel denk ik dan maar een project dat zich bezig houdt met daarbij passend taalgebruik pag 17 mag wel wat harder vallen over zulk oneigenlijk taalgebruik er worden immers geen afspraken gemaakt en de leerlingen zijn zich dat goed bewust nou ja als je de baas bent dan steek je je vinger toch niet op pag 81 ik herinner mij van het bewuste von congres dat ik in het begin van deze bespreking vermeldde dat mij de ogen geopend werden voor de grote mate van onechtheid van het zogenaamde onderwijs leergesprek dat is zo betoogde de neerlandistieke inleider hubers toen geen echt gesprek omdat de vragen geen echte vragen zijn daar de vragensteller leraar alle antwoorden al weet zoiets is er ook aan de hand met we spreken af en leon pag 81 heeft dat bijvoorbeeld goed in de gaten ik vind het eigenlijk ook niet een afspraak want ze kan net zo goed gewoon zeggen eh ik weet best dat veel leraren deze schoolse af spraak gebruiken maar dat legitimeert het gebruik toch niet en goede alternatieven zijn natuurlijk te vinden grell 1976 mijn tweede voorbeeld van het niet ingaan op taalgebruik is gele gen in de over belangstelling voor sommige begrippen levend dood levenloos waardoor andere begrippen niet zichtbaar onder de aandacht van de leerlingen komen terwijl ze toch vaak worden gebruikt en voortdurend problemen opleveren uitscheiding van een wolk regen of sneeuw ze nemen zuurstof op lerares hoe hadden we dat ook alweer genoemd 35 organen van een regenwolk de druppels voortbewegen bij rivier en wolk voortplanten wolk verward met voortbewegen bij rivier sluimerend leven graankorrel hoe met zulke begrippen wordt gewerkt hoe ermee wordt geworsteld word niet gerapporteerd van een aantal begrippen wordt dat wel gedaan territoriumgedrag erwt plant vrucht of zaad vetlaag onder de huid of tussen de haren en dat maakt hoofdstuk 6 tot het leukste en meest talige van het boek omdat het daarin gaat om een van de kernpunten van het paulusproject wat stelt een leerling zich nu bij een begrip voor maar het blijft bij die drie voorbeelden 5 beschrijving interpretatie evaluatie het lastige van het bespreken van een boek als dit is dat je twee dingen tegelijk bespreekt het project zelf en het boek daarover soms zijn die dingen te scheiden soms lopen ze door elkaar heen met name daar waar in het boek niet duidelijk is of een bepaalde opvatting of stellingname die van de projectgroep of die van de schrijver is wat mij betreft maakt de opzet van het boekje het er al niet makkelijk op het een van het ander te onderscheiden voor de karakterisering van het project in de tweede paragraaf van deze bespreking heb ik de doelen en uitgangspunten ervan op door het boek verspreide plaatsen bijeen moeten lezen dat zegt al iets over de onoverzichtelijkheid van het boek de gekozen indeling in de hoofdstukken 4 5 en 6 respectievelijk getiteld introductie in de inhoud en de werkwijze van de biolo gielessen de rol van taal bij de organisatie van de onderwijs leersituatie de rol van taal bij de vakmatige begripsvorming maakt herhaling nodig zodat het groepsgesprek en de klassedis cussie en in hoofdstuk 4 en in hoofdstuk 5 en in hoofdstuk 6 aan de orde komen dat gebeurt weliswaar steeds vanuit een ander perspectief namelijk introductie organisatie en begripsvorming maar een andere ordening lijkt mij logischer behandeling van het hele groepsgesprek c g de klassikale discussie achter elkaar door met de hierboven genoemde perspectieven als subtitels in een groepsgesprek zijn die drie perspectieven niet echt te schei den het groepsgesprek is de eenheid niet de introductie of organisatie maar met de opzet van het boek ben ik vooral ontevreden omdat deze volgens mij te weinig op de evaluatie van het projectwerk gericht is bij het maken van aantekeningen voor deze bespreking zat ik steeds met de vraag doe ik de docenten en hun project wel recht met mijn kritische opmerkingen het is in mijn ogen een tekort van het boek dat ik daar niet achter kon komen dat komt 36 niet in de laatste plaats doordat de leraren in het boek op een opmerkelijke manier afwezig zijn er wordt over hen gepraat zij zijn vaak aanwezig in de lesfragmenten en zelfs in een aan tal foto s van klassesituaties maar nergens komen zij met of zonder de schrijver reflecterend over de lessen en hun bezig zijn met taal aan het woord de leerlingen van de twee geobserveerde klassen zijn liefst drie keer geinterviewd hoe de leraren over de lessen en hun eigen functie daarin denken vernemen wij niet vooral door hun afwezigheid is dit boek vind ik een praktijk beschrijving die slechts registreert en de lezer daardoor in onzekerheid laat of een bepaalde beschreven situatie nu wel of niet volgens de intenties van het project verloopt en hoe de projectleraren dat ervaren de schrijver waarschuwt weliswaar dat zijn beschrijving geen weergave van de realiteit is maar een interpretatie ervan dat is nog niet genoeg wat nodig is is een evaluatie als die niet gegeven wordt bereikt het boek zijn doel niet noch ten aanzien van de projectgroep die een evaluatie wenst noch ten aanzien van de buitenstaander ik kan mij voor stellen dat de schrijver medewerker van de slo en dus een beetje buitenstaander zich niet alleen aan zo n evaluatie durft te wagen daarom is de gesignaleerde afwezigheid van de leraren in het boek zo onbegrijpelijk in hetzelfde perspectief betreur ik de verwaarlozing van de toet sing van wat de leerlingen in deze anders dan anders lessen leren we besteden geen aandacht aan deze lesfase schriftelijke toets a s omdat er aan het maken van een schriftelijke toets weinig te observeren valt een bespreking van de resultaten van zo n toets wat leerlingen aan antwoorden hebben opgeschreven en de cijfers lijkt in het kader van deze praktijkbeschrijving niet op z n plaats pag 73 mij lijkt dat nu juist wel op z n plaats ik zou namelijk graag willen weten of en hoe de doelstellingen van het paulusproject ook in schriftelijke toetsen doordringen ik zou willen weten wat de leerlingen nu opschrijven nadat ze zelf actief geworsteld hebben met begrippen en tot originele en onconventionele gedachtengangen kwamen pag 52 ik zou willen weten of die originele gedachtengangen ook in de taal van de schriftelijke toets opgeroepen worden en of die originele gedachten door de leerkrachten gehonoreerd worden of dat het toch vooral gaat in een toets om het juiste antwoord ook toetsen horen tot de praktijk van het onderwijs en ze horen dus thuis in een praktijk beschrijving het volgende citaat betreft opnieuw de evaluatie van leerresul taten na een protocol van een lange discussie tussen de lerares en monique pag 53 54 over de vraag of steenkool dood dan wel levenloos is gaat de schrijver verder of monique in deze dis cussie door de lerares wordt overtuigd of dat ze tenslotte maar doet alsof en de lerares gelijk geeft is niet met zekerheid te zeggen dat doet in dit verband ook niet zo ter zake wat we wel 37 kunnen constateren is dat monique gedwongen wordt haar standpunt over steenkool te formuleren dit verwoorden van haar eigen standpunt zal ongetwijfeld haar begrip over leven dood en leven loos hebben aangescherpt en daar was het in deze opdracht om begonnen pag 54 volgens mij doet het er nu juist wel toe of monique het begrepen heeft daar voor worden toch al die talige situaties gecreeerd om juist te voorkomen dat leerlingen de leraar maar gelijk geven en dus voor hen lege woordvormen leren en weet monique nu ook dat haar begrip over leven etc is aange scherpt of haalt ze inwendig alleen maar haar schouders op over de verloren tijd van deze discussie in een toets wordt niet gepraat en dus niet geleerd en dus be hoeft die niet besproken te worden als monique maar veel praat dan leert ze veel het doet er niet zoveel toe wat ze praat lijkt wel de boodschap wat ik mis is een afronding van lessen waarbij de leerlingen bewust gemaakt wordt wat ze geleerd hebben en dat ze dat door het praten geleerd hebben een afronding dus die op intentioneel leren mikt of liever ik vind het jammer dat ik niet kan consta teren of de afrondingen in het project zo verlopen ik krijg de indruk dat ze nogal produktgericht zijn in de richting van het goede antwoord en niet het eigen antwoord van de leerling die toch zijn eigen kennis maakt na een grote omweg is leon bij het juiste antwoord tijdens die omweg is hij intensief bezig met het toepassen van levenskenmerken weliswaar op een dood iets een wolk a s maar hij leert zo in ieder geval iets over het begrip leven vanzelf a s pag 53 de opmerking dat er nauwelijks op de groepsgesprekken gereflecteerd wordt pag 93 en dat de leerkracht zich duidelijk als kennisover drager gaat opstellen als hij van mening is dat de klassikale discussie niet voldoende vakinhoudelijk resultaat oplevert pag 114 versterken die indruk maar echt duidelijk wordt het door het ontbreken van een evaluatie van het praktijk gebeuren in de rapportage niet 6 leerpsychologie in het paulusproject steeds die onduidelijkheid boek of pro ject lijkt men te denken dat het leerproces vanzelf verloopt dat woord vanzelf dat ik hiervoor zie pag 33 ook al eigener beweging invoegde in wat ik de leerpsychologie van het paulusproject noemde komt ook letterlijk in de tekst voor als leerlingen in veel situaties de ruimte krijgen om hun kennis in te brengen zeker ervaringskennis die nog keimooi een woord dat door een van de leerlingen wordt gebruikt a s is ook houden krijgen ze vanzelf vertrouwen in hun eigen kennis pag 136 137 door vergelijkenderwijs iets op te schrijven over het leven van de mens pikt hij de leerling a s auto 38 matisch ook iets mee van het perspectief van waaruit die lees tekst is geschreven namelijk het perspectief van een bioloog a s dat vanzelf komt ook een aantal malen impliciet voor aan het begrip leven wordt inhoud gegeven door leerlingen te laten nadenken en praten over levenskenmerken pag 51 door het voorbeeld van de biologische verhandeling over konij nen wordt de leerling ertoe gebracht zijn eigen bestaan te be zien door de bril van de bioloog pag 121 de opdrachten zijn erop gericht dat de leerlingen door ver schillende taalacitiviteiten actief werken met een aantal biologische begrippen om deze begrippen uiteindelijk ook te kunnen beheersen pag 127 en die discussie helpt de leer lingen bij hun meningsvorming over verschillen tussen mensen en konijnen en bij de concretisering van biologische begrippen als zintuigen en vijanden pag 126 het precaire van dit ponerend taalgebruik het is zo dat dat men vaak in de verwoording van leerpsychologieen aantreft is dat als bereikte doelstelling wordt beschreven wat als hypo these we denken dat het zo is geformuleerd had moeten worden ik heb forse twijfels over het vanzelfsprekend verloop van het hier gewenste leerproces en dat op grond van overwegingen die ik aan van parreren ontleen van parreren 1974 onderscheidt inci denteel en intentioneel leren ongetwijfeld is het waar dat leerlingen in de groepsgesprekken heel veel leren de vraag is echter of ze zich dat ook bewust zijn van parreren 1974 heeft dat onbewuste leren incidenteel leren genoemd en hij acht het duidelijk minder effectief dan intentioneel leren waarbij de leerling ook weet dat en waarom hij leert het lijkt erop door de rapportage heen dat in het paulusproject een grote wissel getrokken wordt op dat incidentele leren als leerlingen met el kaar praten dan leren ze ongetwijfeld is dat waar maar wat leren ze dan dat menco geen studie is dat die meiden stom zijn dat een toilet weinig met het menselijk territorium te maken heeft en de keutels van een konijn alles het draait dus om de vraag of leerlingen weten dat en wat ze leren ook de groot 1978 heeft gewezen op het belang van weten dat je leert en weten wat je leert wat de leerlingen zelf over het doel van het groepsgesprek rapporteren ligt veel meer op het sociale vlak elkaar beter leren kennen met meer mensen praten meer vrienden maken elkaar helpen begrijpen a s pag 62 daarom vraag ik me af hebben de leerlingen nu vertrouwen in hun eigen kennis pikken ze iets op van het perspectief van de bio loog heeft het begrip leven nu meer inhoud beziet de leerling zijn eigen bestaan nu door de bril van de bioloog beheersen de leerlingen de begrippen in de konijnetekst bijvoorbeeld terri torium vijand vermogen om het hol terug te vinden e v a nu allemaal vragen die niet beantwoord worden 39 7 nog twee verwaarloosde zaken ik heb er al op gewezen dat het weglaten van de toetsing uit de beschrijving niet terecht is zo komt ook individueel werk er bekaaid vanaf terwijl groepsgesprek en klassediscussie beide drie keer behandeld worden zie pag 36 worden er iets meer dan twee bladzijden tekst aan het individueel werken nog opgedeeld in lezen en schrijven besteed het lijkt wel of de schrijver vindt dat je daar niks van leert individueel werken impliceert dat er niet met anderen gesproken wordt dat de taalactiviteiten zich haast noodzakelijk beperken tot lezen en schrijven pag 85 86 hoe sterk men ook wil benadrukken dat men in gesprekken veel leert men kan toch niet ontkennen dat er ook individueel veel geleerd wordt bijna alles wat ik nu van het paulusproject weet heb ik door individueel werk geleerd ook een paar voor mij geheel nieuwe begrippen zoals het informele cir cuit taalwachtmodel en een studie leerlingenjargon ter wijl andere begrippen zoals taalacitiviteit groepsgesprek en tekstgebondenheid die ik al kende een rijkere betekenis gekregen hebben ook wordt duidelijk uit de tekorten van deze bespreking dat ik door een groepsgesprek met leraren en schrijver nog meer zou leren maar het is bepaald niet zo dat ik alleen daardoor kan leren het komt mij voor dat de functie van stu deren lezen in het project wordt onderschat het is jammer dat vernieuwingen vaak lijken door te slaan in een nieuwe eenzijdig heid ook uit andere uitlatingen en weglatingen lees ik de volgens mij eenzijdige gedachte dat er toch vooral geleerd wordt in gesprekken en geeft de schrijver mij het gevoel dat alleen gesproken taal taal is het lesmateriaal van het project werd niet gekozen voor presentatie niet alleen vanwege de ruimte die dat zou vergen een redelijk argument maar omdat het een koud en bloedeloos geheel is dat nauwelijks iets laat zien van de achtergronden van waaruit het is ontwikkeld van het procesmatige karakter van die ontwikkeling van de praktijk in de klas en van de opvattingen van leerkrachten die staan nu ook niet in het boek a s en leerlingen over die praktijk pag 32 zoiets alarmeert mij want als je nu in een project aandacht aan de taal gaat besteden en je maakt in dat kader lesmateriaal dan kan het toch niet anders of hier en daar moeten de achtergronden in dat materiaal duidelijk aangewezen kunnen worden ik zou er volstrekt geen bezwaar tegen gehad hebben als er meer typische paulus project teksten in de bundel waren opgenomen nu is dat al het geval met de tekst over het konijn en een boswachter doet onderzoek duidelijk goed toegelicht en volstrekt niet bloede loos 40 mijn bespreking gaat echter over in een getuigenis a charge wan neer ik toekom aan de voor mij volstrekt onbegrijpelijke weg lating van het practicum uit de rapportage ook de fase bedoeld is lesfase waarvoor werkvorm een betere benaming zou zijn geweest a s van het practicum ontbreekt in de geobserveerde lessen meldt de schrijver laconiek pag 73 mijn onbegrip is er niet in de eerste plaats omdat over het geheel van het schooljaar bezien de practicumlessen zo n belangrijke plaats in nemen dat een opmerking hierover gerechtvaardigd lijkt pag 73 waardoor weglaten dus leidt tot een geringere repre sentativiteit van de praktijkbeschrijving dat is ook erg maar toch maar de volgende uitspraak maakt mij werkelijk sprake loos bij zo n practicum wordt niet zozeer gebruik gemaakt van taalactiviteiten maar staat het kijken en waarnemen centraal dit is bij uitstek een individuele bezigheid iedere leerling werkt met een eigen microscoop of loep met een eigen preparaat etc pag 73 cursivering van mij a s duidelijker kan het haast niet er is blijkbaar alleen maar taal als er overlegd gepraat kan worden hoewel we daarbij moeten aantekenen dat leerlingen altijd de mogelijkheid hebben om met elkaar te over leggen om de resultaten van hun waarnemingen tekeningen en beschrijvingenmet elkaar te vergelijken pag 73 gelooft de schrijver of de projectgroep nu echt dat er alleen maar taal is als er gepraat wordt dan zou ik toch wel willen vernemen hoe de groep de relatie tussen taal en denken ziet practicum geef je niet voor de lol ja ook of omdat leerlingen het zo leuk vinden ja ook natuurlijk maar omdat het meehelpt begrippen te vormen en het vormen van vakmatige begrippen is nu juist een doel van het paulusproject de amerikaan schwab nestor van het omvangrijke project biological science curriculum studies gaf een artikel de veel zeggende titel the practical a language for curriculum schwab 1978 het is onvoorstelbaar dat leerlingen een goed begrip van een cel krijgen zonder frequent cellen gezien te hebben een ostentatieve definitie zie drop 1974 al weet ik ook wel dat er biologieleraren zijn die dat toch al jaren proberen en met schijnbaar succes want leerlingen zijn slim en reproduceren in een proefwerk wat de leraar wil horen het wordt langzamerhand algemeen erkend dat waarnemen gestuurd wordt door theorie men neemt niet zomaar onbevangen iets waar theorie is denken zich een beeld vormen theorie is taal wat ik niet verwoorden kan kan ik niet waarnemen brugklasleerlingen die voor het eerst van hun leven door een microscoop naar blaad jes van de waterpest elodea canadensis kijken zien geen cel len omdat ze nog niet weten wat cellen zijn ze zien strepen celwanden zegt de bioloog rondjes vermoedelijk bladgroen korrels zegt de bioloog vlekken groen groen met wit een scheur in het preparaat of de bladrand zegt de bioloog een groen ding met puntjes de bladrand roept de bio loog bij zo n practicum zegt onze lieve schrijver dan wordt 41 niet zozeer gebruik gemaakt van taalactiviteiten het is ontroe rend en verbijsterend tegelijkertijd in een project waarin systematisch aandacht wordt besteed aan de rol van taal bij het leren en onderwijzen van biologie kan practicum niet ontbreken zeker niet als er zo veel practicum gegeven wordt als practicum niet in geobserveerde lessen voor komt moeten er andere lessen geobserveerd worden want een van de interessantste problemen is nu juist hoe leerlingen hun waar nemingen ver talen in begrippen begripsvormend practicum is zo essentieel voor het biologie onderwijs dat het weglaten daarvan dat onderwijs verminkt weglaten ervan uit een rapportage ver minkt dus die rapportage ik begrijp dan ook totaal niet dat de leraren met deze keuze van de observator akkoord zijn gegaan ze zijn al nergens in het boek nu is ook nog het practicum waar in zij veel tijd investeren verdwenen zeer ten onrechte 8 tenslotte het paulusproject is een boeiend project dat serieuze zaak maakt van de rol van taal bij het leren in het bijzonder van de con ceptualiserende functie van taal het boek over de biologielessen in het paulusproject lijkt makkelijk leesbaar maar men moet het wel twee keer lezen eerst een keer gewoon daarna nog een keer kris kras want allerlei samenhangende uitspraken zijn door de gekozen structuur op geheel verschillende bladzijden terecht gekomen ik heb dat proberen duidelijk te maken door bij de door mij genomen citaten de bladzijde te vermelden waar ik ze vond voor in het boek staat vermeld dat elk van de vier deeltjes van deze reeks afzonderlijk gelezen kan worden na mijn geworstel met deze tekst vooral met de vraag of sommige principes nu werkelijk de principes van het project waren met als kernvraag is het waar dat men in het paulusproject denkt dat leren vanzelf gaat als men leerlingen maar genoeg laat praten ben ik daar niet zo zeker van als men ook nog een van de andere deeltjes moet lezen dan wordt het wel een hele stapel te veel vrees ik ook voor leraren die aandacht aan taal in hun lessen zouden willen besteden temeer daar ze geen kant en klaar recept in dit boekje vinden en er zijn nog meer onderwijsvernieuwingen die om aan dacht van leraren vragen open onderzoekend practicum maat schappelijk relevant maken van leerstof gezondheidskunde milieu het beleven van natuur en leven etc ik heb me hier tot biologie beperkt daarom is het te hopen dat deeltje 5 wel zo n handleiding of minstens een handreiking wordt voor docenten om zich bewust te worden van de begripsvormende functie van taal en daar in hun onderwijs naar te handelen misschien zou dat deeltje moedertaalonderwijs en toch geen nederlands kunnen heten amsterdam oktober 1984 42 noten 1 leeuw bart van der biologie in het paulusproject de rol van taal bij het leren op school 3 enschede slo 1983 citaten in deze recensie waarachter slechts een pagina verwijzing staat zijn uit dit boekje genomen 2 voor alle duidelijkheid het overzicht van de serie leeuw bart van der van probleem tot leerplanvernieuwing in een school de rol van taal bij het leren op school 1 enschede slo 1983 idem geschiedenis in het paulusproject de rol van taal bij het leren op school 2 enschede slo 1983 idem biologie in het paulusproject de rol van taal bij het leren op school 3 enschede slo 1983 idem theoretische achtergronden van het paulusproject de rol van taal bij het leren op school 4 enschede slo 1984 bibliografie aalsvoort m b van der leeuw leerlingen taal en school de rol van taal in elke onderwijsleersituatie enschede aclo m slo 1982 drop w e a een systeem van lexicale vragen in het moedertaal onderwijs in pedagogische studien 1974 51 475 485 grell jochen training van onderwijsgedrag wolters noordhoff groningen 1976 oorspronkelijk techniken des lehrerverhaltens beltz verlag weinheim und basel 1974 groot a d de wat neemt de leerling van onderwijs mee gedragsrepertoires programma s kennis en vaardigheden in handboek voor de onderwijspraktijk afl 2 jan 1978 van loghum slaterus deventer parreren c f van leren op school wolters noordhoff groningen 1974 9e dr schwab j j the practical a language for curriculum in westbury i and n j wilkof eds science curriculum and liberal education 287 322 the university of chicago press chicago 1978 43 44