Het wonder wijzen. Taalbeschouwing in de basisschool.

koen van gorp het wonder wijzen taalbeschouwing in de basisschool 1 inleiding taalbeschouwing is op dit moment in vlaanderen een belangrijk aandachtspunt de leerplannen taalbeschouwing zijn als het ware vers van de pers en ook de hogescholen richten scholing in over dit onderwerp in nederland lijkt de situatie enigszins anders te zijn in 1978 deed het advies over het grammatica onderwijs in de lagere school het zo befaamde aclo m rapport heel wat stof opwaaien dit rapport bracht het advies uit om het op zichzelf staande systematische gebruikelijke grammatica onderwijs in de lagere school af te schaffen tevens werd er een pleidooi gehouden om het grammatica onderwijs ruimer op te zetten dan tot dan toe het geval was van grammatica naar taalbeschouwing dus aclo m 1978 onder taalbeschouwing versta ik reflectie op alle aspecten van taal onder reflectie wordt een actief onderzoek van taalverschijnselen verstaan alle aspecten van het taalsysteem en taalgebruik kunnen het onderwerp van een dergelijk onderzoek vormen van gorp 1996 in de jaren negentig lijkt het stof neergedaald te zijn en wordt de discussie over andere onderwerpen gevoerd maar we moeten ons afvragen of het onderwijs in taalbeschouwing vandaag wel van dien aard is dat het onderwerp terecht buiten de discussie wordt gelaten als we naar de huidige klaspraktijk kijken kunnen we alleen maar constateren dat er niet veel redenen zijn om de ogen ervan af te wenden tenzij met enig gevoel van schaamte in de basisschool wordt nog altijd heel wat tijd besteed aan traditionele grammatica 10 van de lestijd in nederland bijna 20 in vlaanderen gaat naar woordbenoeming en zinsontleding in vergelijking met andere taalbeschouwelijke onderwerpen 15 5 in nederland en 10 6 in vlaanderen taakgroep nederlands 1992 de kostbare tijd die aan taalbeschouwing wordt besteed levert zeker wat de traditionele grammatica betreft niet al te veel op1 wat leerstofselectie betreft hebben jacobs en van gelderen in dit nummer een aantal recente taalmethoden bekeken ook zij komen tot een aantal bedroevende bevindingen formele taalbeschouwing overheerst nog altijd en er is onvoldoende sprake van een duidelijke opbouw of een doelgerichte leerstofselectie2 de vraag naar leerstofselectie de wat vraag is onlosmakelijk verbonden met het waarom en het hoe van taalbeschouwing slechts het gecombineerd zoeken naar plausibele antwoorden op de wat waarom en hoe vraag kan leiden tot doordacht en kwalitatief goed taalbeschouwingsonderwijs waar jacobs en van gelderen het uitvoerig over de wat vraag hebben wil ik dieper ingaan op de waarom en vooral de hoe vraag3 het is opmerkelijk dat in sessies waar leerkrachten begeleiders en docenten samenzitten en actief werken rond taalbeschouwing de deelnemers telkens opnieuw uitkomen bij een taalbeschouwingsonderwijs dat in geen enkele methode teruggevonden wordt er worden schitterende motiverende lessen geconstrueerd spiegel 15 1997 nr 2 41 68 waarin alle vaardigheden geintegreerd aan bod komen waarin van natuurlijke taalgebruikssituaties vertrokken wordt waarin kinderen zelf op zoek gaan naar de regelmatigheden achter taal en waarin vooral ook weinig traditionele grammatica onderwerpen overheersen bijna het tegengestelde dus van de huidige klaspraktijk hoe komt het toch dat vernieuwende inzichten zo weinig doordringen tot de klaspraktijk het antwoord hierop heeft te maken met het blijven vasthouden aan traditie wat betreft inhoud onder meer omdat formele kenmerken van taal grijpbaarder zijn dan semantische of pragmatische aspecten wat betreft werkvormen omdat uitleg gevolgd door inoefening zo controleerbaar en duidelijk is in tegenstelling tot het zogenaamde inductieve werken dat alleen maar tijdrovend is en waarin de leerlingen als een losgeslagen schip alle kanten kunnen uitzwalken en wat betreft doelstellingen omdat kennis van allerlei talige regels nu eenmaal makkelijker is dan de leerlingen inzicht in taal bij te brengen een inzicht dat trouwens veel leerkrachten zelf ontberen en bovendien iets wat al altijd zo geweest is kan toch niet slecht zijn maar deze aanhangers van traditie vergeten dat de geschiedenis van het grammatica onderwijs niet zo eenduidig is4 de hier vrij extreem voorgestelde tweestrijd tussen traditie en vernieuwing kan alleen maar in het voordeel van vernieuwing beslecht worden als er voldoende argumenten gestaafd door onderzoek op tafel worden gelegd als er gefundeerde keuzes worden gemaakt met betrekking tot het wat waarom en hoe van taalbeschouwingsonderwijs keuzes die vastgelegd worden in eindtermen en leerplannen en die ook in taalmethoden concreet worden uitgewerkt 2 waarom taalbeschouwing5 2 1 taalbeschouwing in functie van taalvaardigheid het aclo m rapport verwierp het argument dat grammatica onderwijs de taalvaardigheid bevordert het pleitte voor een ruimer taalbeschouwingsonderwijs dat ook beter geintegreerd zou worden in het overige taalonderwijs met name om die band met taalvaardigheid wel te kunnen leggen ook recente publicaties en leerplannen stellen de relatie tussen taalbeschouwing en taalvaardigheid voorop aarnoutse e a 1995 ovsg 1997 centrale raad van het katholiek lager en kleuteronderwijs 1996 de relatie tussen taalbeschouwing en taalvaardigheid is echter niet onproblematisch laat ik deze relatie bekijken vanuit drie enigszins verschillende invalshoeken de eerste invalshoek is de rol die expliciete kennis van grammaticaregels zoals beoogd in het traditioneel grammatica onderwijs speelt op taalvaardigheid vervolgens bekijk ik de rol van een recente vorm van grammatica onderwijs het zinsbouwonderwijs tenslotte stelt zich de vraag wat de rol is van expliciete kennis zoals die beoogd wordt in taalbeschouwingsonderwijs ten opzichte van de impliciete kennis waarop taalvaardigheid een beroep doet 42 in de toegepaste taalkunde wordt meestal de rol die expliciete kennis van grammaticaregels speelt bij het opbouwen van taalvaardigheid onderzocht de relatie tussen taalbeschouwing als ruim begrip en taalvaardigheid krijgt beduidend minder aandacht wat taalverwerving betreft wordt opgemerkt dat expliciet onderwijs van grammaticaregels enkel een rol kan spelen bij de opbouw van taalvaardigheid als die regels betrekking hebben op taalverschijnselen die de leerlingen nog niet voldoende beheersen ellis 1992 bovendien wordt gesteld dat grammaticaregels hoogstens een ondersteunend effect kunnen hebben soms zelfs een negatief effect en dat dat effect zeker niet onmiddellijk te verwachten is uit dit beeld blijkt duidelijk dat we van de traditionele grammatica op de basisschool niet veel heil moeten verwachten wat betreft de verbetering van taalvaardigheid de regels die aan de leerlingen aangeboden worden zijn meestal vijgen na pasen bijna alle regels die leerlingen aangeboden krijgen in de traditionele grammatica hebben betrekking op taalverschijnselen die de leerlingen al lang beheersen appel vermeer 1994 209 formuleren het als volgt bij jonge kinderen is het geven van grammatica regels zinloos en hoe zit het met de nieuwere vormen van grammatica bijvoorbeeld het zinsbouwonderwijs die de laatste 10 jaar ontwikkeld zijn en geleidelijk ingang hebben gevonden in een aantal methoden goed zinsbouwonderwijs bakent zijn doelstellingen in ieder geval zorgvuldiger af zinsbouwonderwijs staat ten dienste van het schrijfonderwijs als het taalgedrag van de leerlingen positief beinvloed wordt door zinsbouwonderwijs zal zich zo n effect vooral in meer formele situaties naast schrijven eventueel ook spreken manifesteren waarin de leerlingen over meer tijd beschikken om weloverwogen te formuleren de leerlingen staan stil bij wat ze willen zeggen en hoe ze dat willen zeggen en gaan zo vrijer en zelfbewuster om met taal uit het proefschrift van van de gein 1991 blijkt dat zinsbouwonderwijs op alle fronten te verkiezen is boven traditionele grammatica kinderen die zinsbouwonderwijs gevolgd hebben scoren beter op het gebied van school grammaticale kennis zinsbesef en beknoptheid op het niveau van de zin dan de kinderen die traditionele grammatica kregen van de gein komt tot de conclusie dat dit onderwijs de kinderen van kennis voorziet die ze nodig hebben als ze schrijven en dat er een spontane transfer plaatsvindt van die kennis naar stelvaardigheid belangrijk is wel dat de resultaten wegebben zodra met het zinsbouwonderwijs gestopt wordt niet onbelangrijk is ook de conclusie dat de kwaliteit van de door de leerlingen geschreven teksten onveranderd bleef tijdens het experiment en dat die bevinding geldt voor alle experimentcondities traditionele grammatica zinsbouwonderwijs en direct stelonderwijs er was ook geen wezenlijk verschil wat betreft beknoptheid tussen de zinsbouwconditie en de directe stelconditie ondanks de positieve bevindingen ten opzichte van het traditionele grammatica onderwijs zijn de effecten op het gebied van schrijfvaardigheid en dus taalvaardigheid niet om een gat van in de lucht te springen dit onderzoek wijst nog eens op het feit dat we er niet te snel van mogen uitgaan dat welke vorm van taalbeschouwing dan ook een gunstig effect heeft op de taalvaardigheid van leerlingen 43 en hoe zit het nu met de relatie tussen taalbeschouwing en taalvaardigheid algemeen wordt gesteld dat kritisch kijken naar het eigen taalgebruik en dat van anderen de taalvaardigheid ten goede kan komen in lessen taalbeschouwing hier dus in zijn ruime betekenis komt men tot een bewustwording en die bewustwording leidt meestal tot een explicitering van gevonden inzichten of kenmerken van taalverschijnselen men maakt het vaak onbewuste bewust welke rol speelt die bewuste expliciete kennis nu bij het opbouwen van taalvaardigheid waarbij ik taalvaardigheid wil typeren als impliciete kennis immers de bedoeling is dat kinderen automatisch zonder erbij na te denken taal kunnen gebruiken in de literatuur over toegepaste taalkunde vind je drie posities terug met betrekking tot de verhouding tussen impliciete en expliciete kennis de non interface hypothese zegt dat er geen band is tussen expliciete en impliciete kennis beide zijn andere soorten kennis die een andere rol spelen krashen 1981 is de grote verdediger van dit standpunt expliciete kennis wordt geleerd en impliciete kennis wordt verworven expliciete kennis vervult enkel een rol in taalvaardigheid als zogenaamde monitor maar die monitor kan slechts onder bepaalde omstandigheden bijv voldoende tijd en een gerichtheid op vorm een rol spelen bijvoorbeeld bij schrijven vergelijk deze positie met de doelstellingen van zinsbouwonderwijs de sterke interface hypothese de tegenovergestelde visie o a sharwood smith 1981 stelt dat het aanbieden van expliciete regels gekoppeld aan oefenmogelijkheden die de leerder in staat stellen om bewuste gecontroleerde kennis om te zetten in automatische kennis leidt tot verwerving deze sterke interface hypothese wordt vandaag de dag niet echt meer aangehangen waar deze hypothese expliciete en impliciete kennis op een continuum legt waarbij de overgang van de ene soort kennis naar de andere plaatsvindt via oefening stellen onderzoekers meer en meer dat expliciete en impliciete kennis twee verschillende soorten kennis zijn en dat beide soorten kennis gecontroleerd of automatisch kunnen functioneren ellis 1994 zo komt ellis 1994 tot het volgende overzicht via oefening gecontroleerde geautomatiseerde expliciete kennis expliciete kennis gecontroleerde geautomatiseerde impliciete kennis impliciete kennis via communicatief gebruik figuur 1 soorten impliciete en expliciete kennis naar ellis 1994 de overgang van gecontroleerd naar automatisch verloopt volgens ellis via oefening maar waar bij expliciete kennis grammatica oefeningen een rol kunnen spelen speelt bij impliciete kennis gelegenheden tot gebruik in communicatieve contexten een rol 44 ellis wijst er trouwens nog op dat geautomatiseerde expliciete kennis wel eens voortdurende oefening nodig zou kunnen hebben iets waar van de gein 1991 ook op wijst het onderstaande incident laat duidelijk zien hoe expliciete en impliciete kennis los van elkaar staan genghis een turkse immigrant is wel in staat te verwoorden hoe het systeem van de werkwoorden in het engels in elkaar zit maar hij is niet bij machte die kennis ook in de praktijk toe te passen before i came here i was knowing all the english language tenses present tense past tense present perfect tense perfect tense future tense future in the past everything i was knowing i am knowing now i just asked er one day the boss i said to him how you knowing this tense for example go how can you use this word past tense present tense the other tense he just looked at me like that he told me i don t know genghis this is australian people i am turkish people i am knowing he doesn t know can you explain this genghis geciteerd in johnston 1987 5 is er dan geen enkele relatie tussen expliciete en impliciete kennis toch wel zegt ellis en dan komen we uit bij de zwakke interface hypothese de zwakke interface hypothese stelt dat er onder bepaalde voorwaarden een rechtstreeks verband kan zijn tussen expliciete en impliciete kennis maar dat die band meestal indirect zal zijn expliciete kennis kan onmiddellijk overgaan in impliciete kennis wanneer de leerder een ontwikkelingsstadium heeft bereikt waarin een bepaalde regel precies thuishoort de kans dat de informatie die we aan kinderen voorschotelen precies aansluit bij hun behoefte en ontwikkelingsstadium is echter bijzonder klein spontane vragen en opmerkingen van kinderen kunnen indicaties zijn van waar kinderen klaar voor zijn ze geven aan welke taalelementen of regels kinderen in het taalaanbod opmerken incidentele taalbeschouwing zou daar dus beter op kunnen inspelen dan een intentionele taalbeschouwingslijn6 een andere en meer waarschijnlijke mogelijkheid is dat expliciete kennis indirect bijdraagt tot impliciete kennis zo kan expliciete kennis van nut zijn omdat deze leerders nieuwe elementen in het taalaanbod helpt opmerken en leerders aanzet tot het vergelijken van het taalaanbod met hun eigen taalvermogen op die manier merken leerders een kloof op tussen wat van hen gevraagd wordt en wat ze kunnen het herkennen van die kloof kan een stap in de richting van taalverwerving opleveren maar wanneer die stap effectief wordt en zich dus ook toont in het taalgebruik van de leerder hangt af van de leerder zelf en van het taalgebruik waarmee hij verder nog wordt geconfronteerd het besluit dat we uit het bovenstaande overzicht kunnen trekken is dat we door onze taalbeschouwingsactiviteiten hoogstens kapstokken of invalshoeken aan de leerder aanbieden die in de toekomst nuttig kunnen zijn voor zijn taalverwerving lightbown 1985 via taalbeschouwingsactiviteiten trekken we de aandacht van de leerder op 45 bepaalde taalverschijnselen maar we mogen geen onmiddellijke en spontane integratie of verinwendiging van nieuwe taalverschijnselen verwachten expliciete kennis kan daarentegen wel een invloed hebben op taalvaardigheid wanneer die taalvaardigheid onderworpen is aan een monitor die de nodige tijd en aandacht heeft om alles wat er talig gaande is te beinvloeden we moeten het effect van taalbeschouwingsonderwijs op de taalvaardigheid van leerlingen dus niet overschatten willen we een taalbeschouwingsonderwijs dat een functie vervult in het opbouwen van de taalvaardigheid van leerlingen dan moeten we kiezen voor een vorm van taalbeschouwing die ontstaat vanuit de behoefte van leerlingen dus op een incidentele wijze met name als het nadenken over taal gekoppeld wordt aan een probleem dat de leerlingen ervaren hebben bij het uitvoeren van een taak zal de expliciete informatie die zo n taalbeschouwelijk moment oplevert als relevant en onmiddellijk toepasbaar ervaren worden en daardoor een grotere kans hebben om enig effect te hebben op het taalgebruik van de leerlingen bij alle andere vormen van taalbeschouwing moeten we niet te snel met de slogan bevordert de taalvaardigheid te koop lopen expliciete kennis speelt eerder een minimale dan een maximale rol in het opbouwen van taalvaardigheid 2 2 taalbeschouwing in functie van beschouwingsvaardigheid bij het bekijken van de vlaamse eindtermen voor het basisonderwijs departement onderwijs 1995 43 valt op dat de waarde van taalbeschouwing vooral ligt in het feit dat het kinderen alert leert zijn om in natuurlijke situaties over taal en taalgebruik na te denken te reflecteren het leren nadenken over taal is een belangrijke schoolse doelstelling die nauw aansluit bij de wijze waarop op school de wereld wordt bekeken het onderwijs heeft als belangrijkste doelstelling de kinderen iets te leren over de wereld waarin ze leven de manier waarop de school de wereld benadert verschilt echter van de wijze waarop een kind de wereld ervaart in vakken als geschiedenis en aardrijkskunde wordt er minder rekening gehouden met de ervaringen van de kinderen met de wereld dan met de systematiek die achter die wereld schuilgaat de wereld zoals het kind die ziet bijvoorbeeld een mooie rivier moet plaats ruimen voor een meer objectieve interpretatie van die werkelijkheid bijvoorbeeld de schelde verbindt gent met antwerpen en is een belangrijke verkeersader de zaakvakken leren de kinderen voornamelijk achter de dingen te kijken de wereld op een abstracte wijze te benaderen los van hun persoonlijke ervaringen deze manier om naar de werkelijkheid te kijken is iets wat een kind moet leren ze verschilt fundamenteel van het leerproces buiten de school dat veel meer een ervaringsgericht leren is het benaderen van de wereld als een objectieve werkelijkheid is typisch voor de westerse wetenschap en is in de loop van de tijd een belangrijk kenmerk van onderwijs geworden wielemans 1993 het geleidelijk introduceren van een dergelijke kijk op de wereld is dan ook geen luxe leerlingen moeten de gelegenheid krijgen een dergelijke systematische visie op de wereld te 46 ontwikkelen ze moeten hun beschouwingsvaardigheid ontwikkelen en dat is een taak van het onderwijs donaldson 1992 taal heeft in dit alles een bijzondere en complexe functie te vervullen een van de functies van taal die nauw samenhangt met het benaderen van de wereld als een objectieve werkelijkheid is de conceptualiserende functie taal stelt een mens in staat om de wereld te begrijpen taal legt als het ware een bepaalde orde op aan de wereld waar een kind dat volop zijn taal aan het verwerven is nog zijn eigen orde oplegt aan de wereld rondom hem is het de bedoeling dat op termijn zijn subjectieve indeling samenvalt met de objectieve indeling van de gemeenschap waarin het kind leeft taal heeft dan als functie de legitieme werkelijkheid af te bakenen en te identificeren deze legitieme werkelijkheid is het onderwerp van de exacte wetenschappen die gaan ervan uit dat de wereld objectiveerbaar en kenbaar is schrodinger 1967 de manier waarop wetenschap bedreven wordt stelt echter bepaalde eisen aan taal wetenschappelijke bevindingen moeten precies en op een ondubbelzinnige wijze weergeven worden er is behoefte aan onpersoonlijke verklaringen logische uiteenzettingen en precieze beschrijvingen crystal 1987 kortom wetenschap vergt een gezamenlijke objectieve taal een gezamenlijke taal houdt niet alleen kennis in van de juiste namen waarmee men de dingen benoemt zij omvat ook kennis van de juiste syntaxis waarin beweringen en vragen gesteld moeten worden zij weerspiegelt een gezamenlijke verstandhouding over wat een legitieme vraag en een zinvol antwoord is iemand wordt onmiddellijk als gekwalificeerd wetenschapper op een bepaald gebied herkend aan zijn correcte gebruik van woordenschat en syntaxis en aan zijn merkbaar begrip voor wat een goede vraag en een bevredigend antwoord mag heten keiler 1985 taal is dus niet alleen een instrument om de wereld te objectiveren taal is ook het onderwerp zelf van objectivatie zo is taal het object van wetenschappelijk onderzoek in de taalkunde ook heeft de maatschappij een diepgewortelde visie op taal als onafhankelijk bestaand object als een autonoom wezen met zijn wetmatigheden die niet door mensen worden bepaald of beinvloed blommaert verschueren 1992 die visie leidt tot een aantal misvattingen over taal die zowel in het onderwijs als in het maatschappelijk en politiek discours vaak expliciet maar meestal impliciet terug te vinden zijn zo wordt bijvoorbeeld de sociolinguistische bevinding dat variabiliteit de normale toestand is waarin talen zich bevinden vaak genegeerd of als negatief bestempeld7 op het ogenblik dat in het onderwijs begonnen wordt met de wereld vanuit een wetenschappelijk gezichtspunt te benaderen is het noodzakelijk dat de leerling ook beschikt over de nodige talige middelen om die wereld op een systematische wijze vorm te geven jaspaert 1996 leerlingen moeten definities kunnen geven moeten met formeel logische verbanden kunnen werken ze zullen met andere woorden ook taal als een systeem als een verzameling van elementen en regels moeten kunnen benaderen leerkrachten mogen van leerlingen niet verwachten dat ze taal al als een abstract systeem kunnen beschouwen de leerlingen moeten dit juist geleidelijk leren taalbeschouwing heeft daarin een belangrijke rol te vervullen taal is een stukje van 47 de wereld waar kinderen al van jongs af mee vertrouwd zijn het kijken naar wat er allemaal achter taal te ontdekken valt levert een mooie aanzet om de leerlingen te leren omgaan met dat abstracte systeem van kennisverwerving bovendien kan via taalbeschouwing aangetoond worden dat bepaalde vaak onbewuste visies op taal simplificaties van een veel complexere werkelijkheid zijn de idee dat regels niet moeten worden voorgesteld als onomstotelijke waarheden over taal maar als mogelijke manieren om te beschrijven hoe taal zich soms gedraagt en dat deze beschrijvingen bovendien voor discussie vatbaar zijn van gelderen 1988 maakt hiervan wezenlijk deel uit 3 hoe werken aan taalbeschouwing k indertn m a is heh tangshe uoord reus of ha bout er hf isejt i i 2 fa 1 1 r reus n a t u u r l i j k o x taalbeschouwing in de kleuterklas uit jaspaert 1997 48 de tekening van een kleuterklas neemt twee belangrijke tradities op de korrel enerzijds is er de wijze waarop taalbeschouwing onderwezen wordt in dit geval klassikaal en vanuit de leerkracht laat ik dit gelijk stellen aan deductief onderwijs anderzijds vertrekt de vraag van de kleuterleidster vanuit de vorm van taal wat is het langste woord terwijl de kleuters vanuit de betekenis denken voor hen is een reus een stuk groter dan een kabouter dit leren denken vanuit de vorm van taal waarbij de vorm losgekoppeld moet worden van de betekenis werkelijkheid is iets wat kinderen maar geleidelijk leren het meest natuurlijke perspectief voor kinderen en ook nog voor volwassenen is dat van de betekenis laat ik deze twee gedachten verder uitwerken 3 1 deductief presentatie en inoefening de traditionele en nog altijd wijd verspreide onderwijsvorm voor taalbeschouwing lijkt nog altijd de deductieve aanpak te zijn bekijk het onderstaande voorbeeld8 is het zo of vindt men het zo a lees deze vier zinnen 1 ons land is verdeeld in tien provincies 2 francis vindt de limburgers de vriendelijkste mensen van vlaanderen 3 ik vind de belgische kust de leukste plaats om met vakantie te gaan 4 oostende ligt aan de belgische kust b zeg nu in welke zinnen iets staat dat echt zo is zeg ook eens een zin waarin je vertelt dat iets echt zo is een feit is iets dat je hoort of leest en dat je kan controleren of het waar is c kijk terug naar a welke zinnen vertellen dat iemand iets zo vindt zeg ook een zin waarin je iets vertelt hoe je iets vindt een mening is iets dat iemand beweert en dat je niet kan controleren of het echt waar is d zeg van elke zin of hierin een feit of een mening staat 1 brussel is de hoofdstad van belgie 2 in de ardennen kun je fijn fietsen 3 het gentse gravensteen is de mooiste burcht van vlaanderen 4 antwerpen is de naam van een stad maar ook van een provincie 5 vlaams brabant ligt in het midden van ons land 6 dat dorpje heeft een draak in haar wapenschild 7 het park in onze gemeente is het best verzorgde van de provincie 8 het hoogste punt van belgie ligt in de provincie luxemburg 49 9 in de kempen zijn de rustigste fietspaden van ons land 10 onze gemeente is meer dan 1000 jaar oud e maak jij eens reclame voor jouw gemeente doe dit met twee zinnen om toeristen te lokken in de ene zin moetje een feit vermelden in de andere zin mag je een mening geven als we naar de voorbeeldles over feiten en meningen kijken merkje al snel dat hier eerder lippendienst bewezen is aan inductief onderwijs dan dat er echt werk van gemaakt is9 de leerlingen vertrekken van een beperkt gecontroleerd aanbod namelijk vier voorbeeldzinnen dat ze bekijken waarbij ze zelf niet eens een onderscheid tussen de zinnen mogen ontdekken nee ze worden met hun neus op de feiten gedrukt de gestelde vragen laten weinig aan de verbeelding van de kinderen over al snel worden feit en mening gedefinieerd waarna het geleerde ingeoefend wordt aan de hand van tien nieuwe zinnen ten slotte krijgen de leerlingen nog een communicatieve opdracht waarbij ze een reclametekst van twee slechts twee zinnen een feit en een mening mogen maken in een deductieve aanpak kun je twee fasen onderscheiden in het leren van taal in een eerste fase wordt de leerstofinhoud gepresenteerd in die presentatie is de leerkracht de echte bron van informatie hij presenteert nieuwe kennis aan de leerlingen met de bedoeling de leerlingen de nieuwe kennis te doen verwerven of oude kennis te herstructureren deze presentatie wordt meestal wel aangezwengeld door een aantal voorbeeldzinnen die de indruk moeten geven dat er vanuit de leerlingen gewerkt wordt in het beste geval is er onder invloed van het communicatief onderwijs een communicatief voorspel aan de presentatie toegevoegd maar veel meer dan een korte communicatieve intro is het meestal niet bekijk het volgende woordspel doodziek kiplekker a instap materiaal verzamelen bouw deze les op vanuit een woordspel laat de kinderen zelfstandige naamwoorden opschrijven bv pot boek doos fiets tand bloem bed schrijf er ook zelf een op het bord bijvoorbeeld pijn vraag de kinderen wie er een of misschien zijn twee opgeschreven woorden kan combineren met het bordwoord laat ze dat meedelen wijs de foute combinaties niet zomaar af bespreek uitvoerig wat mogelijk en wat onmogelijk is en waarom inventariseer de passende samenstellingen op het bord bijvoorbeeld tandpijn schrijf daarna een ander woord op het bord bijvoorbeeld bak laat ze nu weer samenstellingen vormen bakfiets bloembak 50 nu zijn er misschien combinaties mogelijk met woorden die zojuist niet in aanmerkingen kwamen ga zo door met nog andere woorden zorg voor een groeiend bordschema kinderen die hun twee woorden hebben kunnen besteden zijn de winnaars wie tot het laatste met zijn twee woorden blijft zitten mag in een volgende spelronde de bordwoorden aanbrengen b materiaal bekijken en bewerken leergesprek na de presentatie volgt de tweede fase dat is de fase van de inoefening via oefeningen wil men de nieuwe kennis activeren en komen tot automatisch en correct gebruik in dagelijkse communicatie men wil een transfer tot stand brengen van kennis van taalverschijnselen naar effectief gebruik hierbij kan vaak een opbouw in het type oefeningen herkend worden van gecontroleerd inoefenen in geisoleerde contexten gericht op de vorm van taalverschijnselen bijna drill achtige oefeningen naar meer gecontextualiseerde dus meer betekenisvolle oefeningen om uit te monden in vrije communicatieve oefeningen dit soort oefeningen neemt heel wat tijd in beslag neem gewoon een willekeurig schoolboek nederlands vast blader het rustig door en je zult zien dat je een enorme hoeveelheid invuloefeningen verbindingsoefeningen of ontleedoefeningen tegenkomt deze oefeningen zijn traditioneel erg gericht op geisoleerde contexten productie correctheid en herhaling dit type oefeningen levert echter weinig op en wordt meer en meer in vraag gesteld ellis 1992 zeker als we in weinig tijd heel wat willen bereiken moeten we ons ten gronde bezinnen over het soort oefeningen dat we in een taalbeschouwingsaanpak steken ook appel 1996 35 stelt vast dat de werkvorm voorop staat in taaloefeningen en niet de leerstof en de manier waarop die zou moeten worden verworven dus de feitelijke taaldidactiek taalmethodes staan vol met lesjes waarin woorden zijn omgedraaid samengestelde woorden verkeerd aan elkaar zijn geplakt of spaties zijn weggelaten uit allerlei losse zinnetjes zodat er een lange en onoverzichtelijke letterreeks ontstaat vaak probeert men dat soort oefeningen een beetje leuk of creatief te presenteren maar dat is alleen uiterlijk vertoon de werkvormen waar appel het over heeft tieren welig in het taalbeschouwingsonderwijs en meestal zijn ze enerzijds sterk gericht op de vorm en niet op de inhoud of de communicatie en anderzijds bedoeld om te toetsen of leerlingen iets beheersen en niet om ze bepaalde vormen of taalelementen te leren appel 1996 een mooi voorbeeld hiervan is de volgende oefening rond voltooide deelwoorden voor groep 7 uit een recente taalmethode 51 schrijf de zinnen in je schrift vul het goede voltooide deelwoord van het servies in l l ryvi r y tr 11 tv u e verteld gefietit gevtx1 i ffeko ch a ru o 1 marieke is in de boom 2 teun is uit bed 3 fatima heeft haar tanden 4 roel is naar huis 5 obed heeft een verhaal 6 leo is naar de tandarts 7 jos heeft een cd 8 cor heeft de afwas deze aanpak waarin de kinderen eerst het taalverschijnsel leren kennen vervolgens inoefenen om het ten slotte in echt communicatief gebruik met echte boodschappen te kunnen toepassen werkt onvoldoende en levert in het beste geval kennis op die leerlingen nog kunnen reproduceren in een toetssituatie maar waar verder weinig heil van te verwachten valt bekijk het onderstaande fragment uit een grammaticales in groep 5 hierin komt duidelijk naar voren dat de kinderen geen inzicht hebben in wat een zin en een werkwoord is maar dat ze direct naar trucjes grijpen trucjes die eigenlijk voor hen geen enkele betekenis hebben lk leerkracht 11 leerling lk en dan heb ik hier enkele verhaaltjes op het bord geschreven enkele leerlingen lachen wie kan het eerste zinnetje lezen juffrouw lk hafid hafid ikrame lacht de hele dag lk wat vertelt dit zinnetje als je dit zinnetje leest wat weetje touria touria lacht ikrame de hele dag 52 ik dat vraag ik niet wat weet je touria dat ikrame de hele dag lacht ik zeg het nog eens touria dat ikrame de hele dag lacht touria antwoordt onmiddellijk met een trucje dat ze geleerd heeft ze lijkt als volgt te redeneren de juf vraagt iets over een zin dus laat ik er maar onmiddellijk een vraagzin van maken het trucje dat we geleerd hebben om het doewoord te vinden nadat de leerkracht touria op haar foute antwoord heeft gewezen herhaalt ze haar vraag deze keer luistert touria wel en schudt ze het juiste trucje uit haar mouw ik ja als ik u nu vraag staat er in dit zinnetje een werkwoord een woord dat zegt dat we iets doen 11 ja juffrouw ik wat doet ikrame de hele dag ikrame ikra lachen ik lachen hoe noemen we dit woordje leerlingen geven door elkaar verschillende antwoorden een doewoord een werkwoord de noemvorm ik lachen welk trucje hadden wij gevonden om in een zin een doewoord terug te vinden h ik we maken van ons zinnetje een vraagzinnetje wie kan van dit zinnetje eens een vraagzinnetje maken zeineb ook bij de vraag naar het werkwoord of doewoord lopen de leerlingen vast zowel wat betreft de juiste naam als wat betreft het trucje dat ze moeten gebruiken de bovenstaande interactie tussen leerkracht en leerlingen toont mooi aan hoe de kennisoverdracht tijdens de vorige lessen mislukt is de kinderen hebben niets geleerd ze zijn niet tot enig inzicht over taal gekomen ze beschikken hoogstens over een aantal lege termen en uitgeholde trucjes dergelijke situaties ondersteunen het treurige beeld dat uit onderzoek naar voren komt de schools grammaticale kennistest uit het onderzoek van van de gein 1991 toont aan dat de leerlingen die zowel naar inhoud als vorm traditioneel grammatica onderwijs krijgen geen inzicht hebben gekregen in het universele onderscheid tussen zelfstandigheden zelfstandige naamwoorden activiteiten of werkingen de werkwoorden en hoedanigheden bijvoeglijke naamwoorden kortom het traditionele grammatica onderwijs leert de leerlingen niet eens wat zinnen zijn van de gein 1992 de leerkracht is dan ook gedwongen als een echte sisyphus de termen en trucjes die ze gebruikt steeds opnieuw te herhalen en het leerproces zelf voortdurend te modelleren in plaats van het in de handen van de leerlingen te leggen zei lacht ikrame de hele dag ik goed lacht ikrame de hele dag welk woordje staat er dan vooraan in ons zinnetje 53 11 lacht ik lacht en wat weten wij het eerste woordje in een vraagzin dat is altijd het 11 werkwoord ik het werkwoord lacht ikrame de hele dag dan is lacht 11 werkwoord ik het werkwoord het succes van de deductieve aanpak in het onderwijs is niet verwonderlijk een deductieve werkwijze gaat snel en is didactisch gemakkelijk de leerlingen hoeven relatief weinig inspanning te verrichten maar de leerlingen vergeten de aangeboden regel of regelmatigheid daardoor ook snel 3 2 inductief zelfontdekkend en probleemoplossend welke doelstelling taalbeschouwing ook nastreeft taalbeschouwing moet leiden tot inzicht in taal niet tot kennis over taal in de vorm van allerlei inhoudsloze trucjes en inzicht ontstaat door reflectie op taal beschouwen we leren als een actief en constructief proces de corte 1996 verhoeven aarnoutse 1996 dan zullen we de actie van reflectie ook bij de leerlingen moeten leggen en zullen we werkvormen moeten aanbieden die leerlingen in staat stellen om zelf via actief onderzoek tot inzicht te komen dit betekent dat we echt werk moeten maken van een inductieve aanpak in een inductieve werkwijze zijn de leerlingen meer actief analyserend bezig met het ontdekken van de patronen achter taal het afleiden vergt relatief veel tijd maar de gevonden regelmatigheden worden beter onthouden appel vermeer 1994 de bovenstaande voorbeeldles over feiten en meningen bleek een nep inductieve activiteit te zijn het inductieve proces is in deze les erg kort gehouden en het zoekproces wordt vanaf het begin in een bepaalde richting gestuurd deze activiteit toont de wezenlijke valkuilen bij inductief werken het zoekproces van de leerlingen wordt vaak door de leerkracht te snel afgebroken of wordt door de leerkracht te snel en te veel in een bepaalde richting gestuurd hoe kunnen we het nadenken over taal de actieve onderzoeksactiviteit toch zoveel mogelijk bij de leerlingen leggen en houden10 bekijk het volgende voorbeeld uit groep 4 de leerlingen hebben net het verhaal de vreemde wekker gelezen dat over een ochtend op de boerderij ging die ochtend liep er van alles mis maar met de ochtend van boer hans is er ook iets aan de hand de leerlingen lezen hoe de ochtend van boer hans eruit ziet de ochtend van boer hans 6 00 uur de haan leest 6 15 uur hans staat op 6 20 uur hans drinkt een rondje rond de schuur 54 6 30 uur hans werkt een boterham met spek 6 40 uur hans kraait een kopje koffie 6 45 uur hans loopt de krant 7 00 uur hans eet in de stal de leerlingen worden hier met een probleem geconfronteerd de zinnen kloppen niet de leerlingen gaan zelf op zoek naar wat er is misgelopen zo komen ze uit bij het feit dat de werkwoorden van plaats zijn verwisseld als dat eenmaal ontdekt is kunnen de leerlingen de ochtendroutine van boer hans weer zin geven aan de hand van deze taak ontdekken de leerlingen dat een zin een werkwoord of doe woord bevat en dat het werkwoord uitdrukt wat iets of iemand doet het is duidelijk dat de zeven zinnen uit de taak onvoldoende aanbod vormen om een echt inductief proces op gang te brengen dat is ook niet het doel van de taak het op gang brengen van het afleidingsproces wordt overgelaten aan de natuurlijke taalverwerving immers kinderen van 7 a 8 jaar gebruiken de hele tijd zinnen met een werkwoord omdat het gebruik van een taalverschijnsel aan beschouwing voorafgaat kun je zeggen dat de leerlingen al onbewust een inductief proces hebben doorlopen de opzet van de taak is wel dat de leerlingen zich bewust worden van het feit dat zinnen een werkwoord bevatten en hierover nadenken het is duidelijk dat de leerkracht een belangrijke rol heeft in het begeleiden van dit inductief proces voor sommige onderwerpen van taalbeschouwing zullen de leerlingen al verder staan in hun afleidingsproces dan voor andere zo zijn onderwerpen als het onderscheid tussen feiten en meningen of de kenmerken van een formele brief minder evident voor kinderen om over na te denken feiten en meningen omdat het nadenken daarover het taalgebruik op een vrij abstract niveau tilt en formele brieven omdat de meeste kinderen daar gewoonweg nog geen ervaring mee hebben voor die onderwerpen zal dus meer aanbod voorzien moeten worden wat het onderwerp van beschouwing ook is leerlingen moeten voldoende stof tot nadenken krijgen belangrijk is dat het nadenken over een bepaald onderwerp op een natuurlijke wijze uit de gegeven taak voortvloeit het type opdrachten dat zich het best leent tot zo n zelfontdekkende didactiek zijn probleemoplossende bewustzijnsverhogende in het engels spreekt men van consciousness raising of begripstaken leerlingen worden voor opdrachten gesteld die hen uitdagen en verrassen die tegenstrijdigheden bevatten of die aanleunen bij het a b normale het zo gevreesde foute op die manier worden ze geconfronteerd met een probleem dat ze willen oplossen het onderstaande voorbeeld lijkt me een uitdagende en verrassende opdracht wie van de drie in groep 6 krijgen de leerlingen een taak die het gebruik van de trappen van vergelijking uitlokt de taak is ingekaderd in een thema dat over een heksentijdschrift gaat de leerlingen hebben in het kader van een miss heks verkiezing een aantal proeven voor de verkiezing van volgend jaar bedacht nu 55 hebben zich een aantal heksen aangediend voor die verkiezing als alle kandidaten zouden meedoen zouden dat er veel te veel zijn daarom gaan de leerlingen al op voorhand een selectie maken en aan de hand van een aantal kenmerken een paar heksen uitkiezen het gaat om de volgende kenmerken lelijk zijn heel dik zijn mager zijn vies zijn weinig haar hebben veel pukkels hebben de leerlingen krijgen per kenmerk de keuze uit drie heksen die heksen hebben het genoemde kenmerk in meer of mindere mate individueel vergelijken de leerlingen de heksen met elkaar en schrijven bij elke serie op welke heks het meest en welke het minst aan het kenmerk voldoet en waarom welke heks voldoet goed aan het kenmerk welke beter en welke best bijvoorbeeld heks 1 goed want lelijk heks 2 beter want lelijker heks 3 best want lelijkst om de opdracht uit te voeren is het gebruik van de trappen van vergelijking nuttig en bijna noodzakelijk wie van de drie kiezen de leerlingen de keuzes worden klassikaal besproken en indien de leerlingen zelf de trappen van vergelijking niet gebruiken kan de leerkracht die gebruiken bij de herhaling van de antwoorden en de discussie die daarop volgt in die bespreking komen de verschillende aspecten van de trappen van vergelijking aan bod belangrijk is dat de opdracht de leerlingen motiveert in het kader van die motivatie zou ik een lans willen breken voor wat lentz herrlitz lammers 1984 al voorstelden het werken met net alsof werelden zo n net alsof wereld is geen echte wereld maar is een wereld die leuk en tegelijk functioneel is in spel wordt een wereld gecreeerd waarin kinderen kunnen communiceren en zoeken zonder dat er sancties dreigen waarin afstand wordt genomen van de directe handelingsdruk 56 waarin kinderen de ruimte hebben om uit te proberen en ook kunnen mislukken zonder directe consequenties het is een oefenterrein net zoals in het echte spel van kinderen wordt er een communicatieve praktijk gecreeerd van waaruit reflectie en metacommunicatie langzamerhand ontwikkeld worden het bovenstaande voorbeeld waarbij de leerlingen de jury van de miss heks verkiezing helpen bij het selecteren van geschikte kandidaten kan een mogelijke vorm zijn van een net alsof wereld je zou ook in plaats van na te denken over het communicatiemodel op basis van echte dagelijkse brieven evengoed tot reflectie op het communicatiemodel kunnen komen aan de hand van chantagebrieven die geschreven zijn om mevrouw appelmans af te persen en waar de leerlingen als echte detectives mevrouw appelmans helpen in het bepalen wie de afzender is wat de bedoeling is van een bepaalde brief enzovoort om het zelfontdekkend en probleemoplossend leren optimaal te garanderen en te voorkomen dat het zoekproces door de leerkracht te snel wordt afgebroken of te veel in een bepaalde richting wordt gestuurd kan het inductieve proces in vier stappen opgebouwd worden stap 1 het vertrekpunt in een dergelijke opdracht is altijd de identificatie van het probleem waarmee de leerlingen geconfronteerd worden bekijk het volgende voorbeeld opdracht bespreek de overeenkomsten en verschillen tussen de volgende woorden probeer daarbij geen gebruik te maken van termen uit de traditionele grammatica beklimmen bespreken betalen bedijken betasten beschuiten betegelen bepleiten bemannen beluisteren deze niet zo eenvoudige opdracht kan zowel bij volwassenen als bij leerlingen uit groep 6 uitgevoerd worden de taak zet leerlingen echt aan het denken en zet hen aan om hun intuitieve kennis bewust te maken en heel wat van die intuitieve kennis die naar boven komt zal te maken hebben met wat het voorvoegsel be allemaal teweeg brengt in taal stap 2 in groepen gaan de leerlingen vervolgens op zoek naar een oplossing belangrijk is dat je de bovenstaande taak niet door de kinderen individueel laat uitvoeren maar datje ze per twee laat nadenken immers samen sta je sterk en twee weten meer dan een bovendien verplicht samenwerken de leerlingen tot het expliciteren van hun ideeen indien je een dergelijke taak zelfstandig laat maken dan zal een aantal kinderen met heel wat antwoorden komen maar andere kinderen zullen niet weten wat ze moeten doen en zullen volledig vastlopen zodanig zelfs dat ze het zoeken gewoon opgeven terwijl de groepen aan het werk zijn loopt de leerkracht rond registreert wat er allemaal in de verschillende groepjes gebeurt en geeft feedback waar nodig hij gaat na of de leerlingen op het goede spoor zitten en stelt indien nodig vragen om hen in de juiste richting te sturen 57 stap 3 na het zoekproces van de leerlingen kan er een klassikaal moment volgen waarin de groepjes hun hypothesen aan de rest van de klas kunnen voorleggen die hypothesen worden getoetst bijvoorbeeld verschilt beschuiten van de negen andere be woorden omdat het een voorwerp is terwijl de andere woorden een actie aanduiden maar kun je een rivier niet beschuiten dat wil zeggen vol schuiten plaatsen de leerkracht stelt bijkomende vragen of geeft verdere opdrachten die een nieuw zoekproces op gang kunnen brengen stap 4 ten slotte worden de inzichten die de leerlingen opgebouwd hebben samengebracht en geexpliciteerd in een of andere neerslag zo n explicitering moet nieuwe inzichten aan de reeds verworven inzichten koppelen zodat de leerlingen een duidelijk beeld krijgen van de weg die ze afgelegd hebben en hoe alles met elkaar verband houdt belangrijk is dat de leerkracht de begrijpelijkheid van de explicitering voor ogen houdt de volgende explicitering uit een taalboek voor groep 7 laat heel wat te wensen over het zinsdeel datje vindt met het vraagje aan wiel of voor wiel de zinskern en het lijdend voorwerp noem je meewerkend voorwerp als je voor een zinsdeel aan of voor kunt zetten of als je voor een zinsdeel aan of voor kunt weglaten dan is het een meewerkend voorwerp en ook de onderstaande omschrijving voor groep 6 munt niet echt uit in duidelijkheid als de vorm van de persoonsvorm verandert moet je in een ander zinsdeel ook iets veranderen dit zinsdeel noemen we het onderwerp in beide expliciteringen wordt niet ingegaan op de betekenis van het taalbeschouwingsonderwerp in beide gevallen ligt de focus op het vastleggen van trucjes die volledig gericht zijn op vormelijke aspecten de gevonden regelmatigheden moeten helder en aanschouwelijk niet onnodig abstract geformuleerd worden zodat leerlingen steeds duidelijk weten waarover het gaat en dat de gevonden regelmatigheden niet tot trucjes verworden om dat te bereiken moet de relatie tussen betekenis en vorm of situatie transparant zijn bekijk het onderstaande voorbeeld uit een taalboek voor groep 5 onderwerp en gezegde we verdelen teksten in kortere stukjes een van die stukjes tekst noemen we een zin een tekst bestaat dus uit zinnen ook een zin kun je verder opdelen een zin zegt iets meer over iets of iemand bv 58 1 jan gaat naar huis 2 de soep is koud in zin 1 wordt iets gezegd over jan over jan wordt gezegd dat hij naar huis gaat in zin 2 wordt iets gezegd over de soep over de soep wordt gezegd dat ze koud is waarover de zin iets zegt wordt onderwerp genoemd dus jan is het onderwerp van zin 1 de soep is het onderwerp van zin 2 wat over dat iets of die iemand het onderwerp verder in de zin wordt gezegd noemen we het gezegde gaat naar huis is het gezegde van zin 1 is koud is het gezegde van zin 2 we kunnen de zin zo voorstellen zin onderwerp gezegde waarover iets wat er over het gezegd wordt onderwerp gezegd wordt de bovenstaande explicitering begint met het formuleren van wat de leerlingen al weten over teksten en zinnen de zogenaamde oude kennis de bedoeling is de nieuwe inzichten te verbinden met wat de leerlingen al weten vervolgens wordt tot de orde van de dag overgegaan een zin zegt iets meer over iets of iemand en dat wordt geillustreerd aan de hand van twee voorbeeldzinnen verder worden ook de termen onderwerp en gezegde verduidelijkt door in te gaan op wat die termen betekenen wat hun inhoud is geillustreerd met dezelfde voorbeelden ten slotte krijgen de leerlingen een abstracte representatie van de nieuwe inzichten een dergelijke neerslag aan het einde van een zelfontdekkend proces heeft meer kans om te beklijven de explicitering zou ook kunnen gebeuren op basis van een door de leerlingen gevonden regelmaat en niet per se op basis van een op voorhand bedachte regelmatigheid een dergelijke explicitering hoeft niet opgevat te worden als een alles of niets definitie maar als een door de leerlingen en leerkracht geformuleerde hypothese die in de toekomst waarschijnlijk bijgesteld dient te worden op die manier krijg je dus een inductief proces dat uit vier fasen bestaat het vaststellen van het probleem het zoeken naar een oplossing door de leerlingen een klassikale bespreking van de oplossingen en het komen tot een neerslag 59 3 3 inductief de rol van inoefening wat is de rol van inoefening in inductief taalbeschouwingsonderwijs hierbij moeten we ons steeds afvragen wat de doelstelling van de oefening is automatisering van expliciete kennis of het verdiepen van het al verworven inzicht indien de doelstelling het verdiepen van verworven inzichten is is het eigenlijk logisch dat we opnieuw voor probleemoplossende opdrachten kiezen bij verdieping hoort immers een nieuwe onderzoeksopdracht als de doelstelling automatisering is moeten we goed voor ogen houden of dat voor een bepaald taalverschijnsel wel van belang is het maken van een hoop oefeningen lijkt qua tijdsinvestering minder aangewezen de onderstaande oefening voor groep 6 uit een erg recente taalmethode spreekt voor zichzelf spelen met zinnen een zin is geduldig je kunt hem langer maken je kunt hem verkorten je kunt hem in stukken knippen in zinsdelen je kunt die delen verplaatsen en je kunt de delen een naam geven probeer maar de chauffeur rijdt snel langer maken korter maken in zinsdelen verdelen de chauffeur rijdt meestal snel op verlaten wegen sommige delen het onderwerp het gezegde de persoonsvorm de al vermelde bezwaren zie 3 1 gelden ook hier we moeten zoeken naar gevarieerde en uitdagende oefeningen die communicatief ingebed zijn weg van geisoleerde contexten en waar de betekenis centraal staat 3 4 kiezen voor betekenis het is ondertussen duidelijk geworden dat het probleem waarmee de leerlingen geconfronteerd worden te maken moet hebben met de boodschap van een bepaald taalverschijnsel en niet louter vormelijk moet worden bekeken vormelijke kenmerken kunnen in een later stadium aan een verschil in betekenis gekoppeld 60 worden goed taalbeschouwingsonderwijs sluit aan bij de ervaringen en intuitieve kennis of noties over taal die kinderen al hebben en bouwt dus voort op de aanwezige taalvaardigheid en kinderen maar ook heel wat volwassenen bekijken taal ook in eerste instantie vanuit de betekenis en niet vanuit de vorm of de situatie zoals het volgende mopje passend aantoont kind juf ik heeft vannacht bij papa geslapen juf nee ik heb vannacht bij papa geslapen kind ik heeft u niet gezien juf de juf reageert op de boodschap van het kind door in te gaan op de foute werkwoordsvorm en die te verbeteren ze verliest daarbij uit het oog dat haar nieuwe verbeterde zin voor het kind een nieuwe boodschap vormt het kind begrijpt niet dat de leerkracht hem wil verbeteren omdat hij met het vormelijk perspectief dat de juf hanteert niet om kan voor hem heeft de boodschap van de juf realiteitswaarde de boodschap van de juf betekent iets voor hem willen we taalbeschouwingsonderwijs op een betere leest schoeien dan moeten we radicaal kiezen voor de betekenis van taal12 zo wordt in de traditionele grammatica de relatie tussen actieve zinnen en passieve zinnen vaak louter vormelijk benaderd het lijdend voorwerp van de actieve zin wordt onderwerp van de passieve zin enzovoort terwijl er meestal niet echt op het verschil in betekenis tussen de twee zinnen wordt ingegaan bijvoorbeeld het gegeven dat passieve zinnen de lezer uitnodigen om een gebeurtenis niet te bekijken vanuit het perspectief van degene die daarvoor verantwoordelijk is de nadruk verschuift in passieve zinnen van degene die de handeling verricht naar de handeling zelf door te vertrekken van de betekenis van taal zullen we uitkomen bij meer fundamentele onderscheidingen in de taal bijv de wijze waarop informatie overgedragen wordt eerder dan te blijven steken in oppervlakkige vormverschillen die enkel en alleen thuishoren in een correctheidsperspectief het kiezen voor betekenis als uitgangspunt is niet altijd gemakkelijk want enerzijds is de traditionele grammatica meer gericht op vormkenmerken en anderzijds is de betekenis van taal vaak ook veel minder grijpbaar dan de vorm van taal en aan een gebrek aan houvast hebben leerkrachten vaak een hekel maar we moeten beseffen dat een grammatica of taalbeschouwingsmodel slechts een beschrijvingsmodel biedt van taal en dat zo n model altijd voor problemen zal komen te staan de hedendaagse taalkunde worstelt nog altijd met problemen en het ene beschrijvingsmodel levert weer andere problemen op dan het andere de ervaring dat taal niet altijd in vaste en duidelijke regels te vatten valt is een belangrijke taalbeschouwelijke ervaring taal zit vol ambiguiteiten en onduidelijkheden ook de hedendaagse taalwetenschap heeft geen antwoorden op alle vragen die taal aan de onderzoeker stelt taal is ten dele een mysterie en de confrontatie met dat mysterie alleen al levert voldoende winst op voor degene die de uitdaging aangaat 61 3 5 de rol van de leerkracht door een taalbeschouwingsactiviteit in verschillende fasen op te zetten proberen we de onderzoeksactiviteit zoveel mogelijk bij de leerling te leggen en te houden het is de leerling die moet nadenken over taal het is de leerling die zelf tot inzicht moet komen die op zoek gaat naar patronen in taal en taalgebruik de leerkracht krijgt daarbij een andere rol toebedeeld dan in het traditionele onderwijs die rol is echter niet minder belangrijk en zeker niet gemakkelijker in de verschillende fasen is de leerkracht aanwezig als ondersteuner hij geeft op een zinvolle wijze feedback op de ontdekkingen van de leerlingen hij leidt het zoekproces van de leerlingen in goede banen hij ondersteunt het zoekproces voldoende om de leerlingen op de goede weg te houden zonder die weg al te duidelijk te markeren de rol van de leerkracht bij taalbeschouwing verschilt niet wezenlijk van zijn rol in de dagelijkse taalklas13 toch moet de leerkracht bij taalbeschouwing een aantal punten goed voor ogen houden in de lessen taalbeschouwing proberen de leerlingen hun ervaringen met betrekking tot taal te systematiseren kinderen zijn voortdurend bezig met het systematiseren van ervaringen een jong voetballertje zal bijvoorbeeld voor zichzelf uitmaken waaraan een gewonnen wedstrijd te danken is dat kan op het eerste gezicht iets vrij banaals zijn zoals welk toilet hij bezocht vlak voor de match maar hij gaat dit feit zo systematiseren dat hij voor de volgende match opnieuw naar dat ene toilet zal gaan ook wat betreft taal kunnen kinderen een systematiek achter taalverschijnselen vinden bijv spotrijk naar analogie van spotgoedkoop of woordspelen als beukenootje neukebootje het enige probleem voor de leerkracht is dat de systematiek die leerlingen vinden niet altijd degene zal zijn die hij verwacht en waarmee hij iets kan doen belangrijk is dan dat de leerkracht de waarde van de systematiek die de leerlingen zelf gevonden hebben erkent en positief beoordeelt leerlingen hoeven niet altijd per se op een bepaald punt uit te komen sommige problemen zijn te complex om ineens op te lossen het belangrijkste is dat de leerlingen een stap zetten naar systematisering van verworven inzichten het feit dat leerlingen beginnen te systematiseren en keuzes maken is belangrijker dan dat ze direct uitkomen bij de juiste oplossing of regel de terminologie die nodig is om de verworven inzichten een naam te geven heeft wel een functie als metataal dat wil zeggen dat ze functioneert als een taal om over taal te praten die terminologie stelt de leerling in staat taal als een objectief systeem te benaderen afhankelijk van het onderwerp zal de taak van de leerlingen een erg open of meer gesloten karakter hebben in een open taak wordt het zoekproces van de leerlingen volledig vrijgelaten dat heeft het voordeel dat de leerlingen vele kanten uit kunnen en zelf actief elementen die voor systematisering in aanmerking komen moeten selecteren stel dat de leerlingen al tot het inzicht zijn gekomen wat zelfstandige naamwoorden zijn en dat ze in een nieuwe opdracht aan de hand van een gewoon tekstje gaan zoeken naar meer vormelijke kenmerken die zelfstandige naamwoorden van andere woordsoorten onderscheiden dit is een erg open opdracht die als gevolg kan hebben 62 dat de leerlingen de gekste dingen aandragen zoals het aantal letters waaruit een woord bestaat het nadeel bij zo n open opdracht is dat de leerlingen zich in de overvloed aan gegevens sneller verloren kunnen voelen in een meer gesloten opdracht stuur je het zoekproces van de leerlingen al in een bepaalde richting zo kun je de leerlingen bij het zoeken naar vormelijke kenmerken van zelfstandige naamwoorden al meer op weg helpen door hen twee keer hetzelfde tekstje aan te bieden het ene met en het andere zonder lidwoorden je laat de leerlingen het verschil tussen de twee versies opmerken en vraagt of ze aan de hand van dit verschil een kenmerk kunnen formuleren het is duidelijk dat de mate waarin een taak een open karakter heeft gecompenseerd dient te worden door de mate van sturing die de leerkracht tijdens het zoekproces van de leerlingen geeft hoe meer de taak een open opdracht is hoe belangrijker en gestructureerder de feedback van de leerkracht moet zijn bij een open taak moet de leerkracht als het ware zorgen voor reddingsboeien waaraan de leerlingen zich kunnen vastklampen als ze dreigen te verdrinken het gaat dan meestal om reddingsboeien in de vorm van vragen die de leerlingen ondersteunen in hun zoekproces belangrijk is dat de leerkracht de leerlingen niet meteen de goede oplossing voorhoudt maar door zijn vraagstelling beginnende van zeer open naar meer gesloten vragen de leerlingen de mogelijkheid geeft zelf hypothesen op te stellen te toetsen en bij te stellen of te verwerpen bekijk het onderstaande fragment fatiha en evelien leerlingen uit een combinatiegroep van groep 5 en 6 zijn per twee een folder aan het maken over een onbestaand land de leerkracht komt kijken hoe het in dit groepje staat ik zou dit een mooie folder zijn fa nee ev nee lk wat zou hoe zou je het ev het is klad he lk hoe ga je het dan in het net doen heb je een idee om het netter te maken fa met vetgedrukte letters ev ja lk ja dus dat ga je later dan doen nu ga je eerst alles gewoon opschrijven het eerste dat opvalt is hoe leerlingvriendelijk de interventies van de leerkracht zijn de leraar begint met een vraag die belangrijk is voor het uiteindelijke schrijfproduct zou dit een mooie folder zijn de reacties van de leerlingen laten overduidelijk zien dat ze weten dat hun schrijfproduct nog niet af is dat het nog maar een kladversie is waarin ze zich vooral met de inhoud van de folder bezighouden en dat ze dus nog volop in het schrijfproces zitten met andere woorden ze zijn zich bewust van het probleem omdat de leerkracht bij de andere groepjes heeft vastgesteld dat die al wel structuur in hun folders aanbrengen blijft hij toch nog wat langer bij deze groep staan en bevraagt hen over hoe ze van deze kladversie wel een mooie folder kunnen maken de leerkracht stelt daarbij open vragen aan de twee meisjes hoe ga 63 je het doen hij biedt zelf geen oplossingen aan maar legt de bal in het kamp van de kinderen opnieuw laten de meisjes duidelijk zien dat ze ideeen hebben over de vormgeving van hun folder met vetgedrukte letters de leerlingen hebben zelf een duidelijke oplossing voor het geidentificeerde probleem het taalbeschouwings moment dat op die manier ontstaat is incidenteel en richt zich op de wijze waarop een taalgebruiker een taak uitvoert er wordt meer gereflecteerd op het proces dan op het product feedback is dus meer dan zeggen wat juist is en wat niet hij moet denkstimulerend zijn en de leerlingen aanzetten om eventueel voor zichzelf een nieuw zoekproces op te zetten een probleem dat zich kan stellen is dat de snelle leerlingen het tempo van de les dicteren zij zullen altijd het antwoord op de gestelde vragen of de oplossing van de opdrachten sneller vinden dan de rest van de klas de andere leerlingen krijgen daardoor niet de kans om zelf een begin te maken met de systematisering van taalverschijnselen of om zelf een regelmaat te ontdekken klassikaal werken vergroot dat probleem daarom is het belangrijk dat de leerlingen individueel of in groepjes zelfs tijdens een klassikaal moment de tijd krijgen om zelf op zoek te gaan naar een antwoord iedere leerling moet even voor zichzelf de dingen op een rijtje kunnen zetten de verschillende oplossingen moeten aan bod komen en tegen elkaar afgewogen worden op iedere mogelijke oplossing moeten de leerlingen feedback krijgen als de leerkracht er rekening mee houdt dat hij de inbreng van de leerlingen moet bijsturen dat de mate van bijsturing samenhangt met het open of gesloten karakter van de taak en dat alle leerlingen de tijd moeten krijgen om zelfontdekkend bezig te zijn dat de de leerkracht dus niet te snel en te veel het zoekproces stuurt dan is de kans groot dat de taalbeschouwingsactiviteit een activiteit wordt waarin de leerlingen echt reflecteren op taal en zo inzicht verwerven in taalverschijnselen 4 besluit er is dus niet alleen een belangrijke rol weggelegd voor de leerlingen in een dergelijk taalbeschouwingsonderwijs er is ook een belangrijke rol weggelegd voor de leerkracht voor beiden zou taalbeschouwing om verwondering moeten draaien onderwijzen het wonder wijzen is de titel van een boek van jacques claes 1987 voor taalbeschouwing geldt dat zeker bij taalbeschouwing gaat het immers altijd om het ontdekken van een nieuw stukje wereld een nieuw stukje wereld dat achter taal ligt het kijken achter taal verruimt de ervaringswereld van de kinderen en hopelijk ook de ervaringswereld van de leerkracht en laten we de kinderen de kans geven om zich te verwonderen het wonder achter taal te ontdekken want kinderen kunnen tot heel wonderlijke bevindingen komen zo vertelde de elfjarige pascal naar aanleiding van een opdracht waarvoor de leerlingen het taalgebruik van kleuters gingen observeren 64 kleuters gebruiken weinig woorden maar zeggen veel hierop volgde de bedenking ze gebruiken alleen de kern van de zin ze doen ook aan zinsontleding noten 1 voor gegevens over de opbrengst van traditionele grammatica versus ander taalbeschouwelijk onderwijs in nederland zie de ppon peilingen van 1988 zwarts 1990 voor gegevens over de opbrengst van het traditionele grammatica onderwijs in vlaanderen vergeleken met nederland zie van schooten e a 1992 2 formele taalbeschouwing biedt kennis aan over de taalstructuur en is gericht op het bewustworden van regels voor de bouw van woorden zinnen of teksten jacobs van gelderen in dit nummer tegenover dit formele perspectief plaatsen jacobs en van gelderen het semantisch perspectief dat zich richt op de betekenis van woorden zinnen of teksten en het pragmatisch perspectief dat zich richt op de functies van woorden zinnen of teksten in concrete communicatieve situaties 3 dit artikel is een bewerkte versie van een openingslezing die ik heb gegeven op de studiedagen taalbeschouwing in het basisonderwijs van het platform onderwijs nederlands 23 en 24 mei 1997 te antwerpen 4 voor een uitgebreid overzicht van de geschiedenis van het grammatica onderwijs zie boersma 1960 en van dort slijper 1984 voor een beknopt overzicht verwijs ik naar dam e a 1986 en van gorp 1997 5 er kunnen verschillende redenen zijn om taalbeschouwingsonderwijs in te richten de vier meest voorkomende zijn taalbeschouwing als middel om de taalvaardigheid te vergroten om te leren spellen om aan attitude en inter culturele vorming te doen en om de beschouwingsvaardigheid op te bouwen ik sta stil bij taalbeschouwing in functie van taalvaardigheid en in functie van de beschouwingsvaardigheid 6 een intentionele taalbeschouwingslijn is een reeks doelbewust opgezette taalbeschou wingsactiviteiten zoals die meestal in taalmethoden teruggevonden wordt of door een individuele leerkracht ontwikkeld wordt incidentele taalbeschouwing bestaat uit taalbeschouwingsactiviteiten of momenten die opgezet worden omdat er zich in de klas een gelegenheid daartoe voordoet 7 via taalbeschouwing kan aangetoond worden dat bepaalde vaak onbewuste visies op taal simplificaties van een veel complexere werkelijkheid zijn taalbeschouwing draagt op die wijze bij tot inter culturele vorming en werkt aan de attitudes van de leerlingen met betrekking tot taal en dat niet alleen leerlingen daar behoefte aan hebben blijkt uit het proefschrift van van reydt 1997 uit zijn onderzoek blijkt dat leraren kinderen met een provinciaal accent onbewust dommer inschatten dan leerlingen die standaardtaal spreken de foer 1997 8 ik verwijs niet naar specifieke methodes de meeste van de getoonde voorbeelden hadden uit eender welke methode kunnen komen 9 of de auteurs van de methode kiezen voor deductief of inductief onderwijs is niet duidelijk uit de handleiding zo wordt taalbeschouwing in de handleiding gedefinieerd als de leerlingen laten nadenken over het eigen taalgebruik dat van anderen en over taalsystematiek maar geeft ze verder geen aanwijzingen over de te hanteren didactiek verder wordt er in de handleiding gekozen voor een soepel en open taalonderwijs met de bedoeling het kind zichzelf en de wereld waarin het leeft te leren ontdekken doorzien en ordenen dergelijke keuzes wijzen volgens mij eerder op een inductieve benadering dan op een deductieve aanpak 65 10 voor meer voorbeelden van en informatie over een inductieve taakgerichte aanpak zie van gorp 1996 11 loschky bley vroman 1993 onderscheiden drie manieren waarop een taalverschijnsel in een taak aan bod kan komen natuurlijk gebruik task naturalness nuttig gebruik task utility en noodzakelijk gebruik task essentialness natuurlijk gebruik een taak kan zo geconstrueerd zijn dat het gebruik van een bepaald taalverschijnsel op een natuurlijke wijze uit de uitvoering van de taak volgt maar de taak kan perfect en vaak ook zonder enig probleem uitgevoerd worden zonder het taalverschijnsel in kwestie te gebruiken nuttig gebruik een taak kan zo geconstrueerd zijn dat het gebruik van een bepaald taalverschijnsel misschien niet noodzakelijk is maar wel de uitvoering van de taak vergemakkelijkt noodzakelijk gebruik een taak kan zo geconstrueerd zijn dat het gebruik van een bepaald taalverschijnsel noodzakelijk is loschky en bley vroman merken op dat in productietaken er hoogstens gestreefd kan worden naar nuttig gebruik terwijl in receptieve taken gemakkelijker noodzakelijk gebruik nagestreefd kan worden 12 betekenis gebruik ik hier als een verzamelnaam voor alles wat naar de realiteit achter taal verwijst noem het referentie denotatie waarheidswaarde of informatiestructuur het vertrekpunt is een semantische pragmatische of meer algemeen een functionele benadering van taal het verschil met een meer formele benadering is dat de interpretatie van taalverschijnselen vertrekt van het functioneren van taal in de gemeenschap en dat de structuur van een bepaald taalverschijnsel het resultaat daarvan is in een formalistische benadering is het uitgangspunt de syntaxis men houdt zich bijvoorbeeld bezig met de structuur van de zin en legt van daaruit bepaalde verbanden met de betekenis van die zin een groene kist sinaasappels is bijvoorbeeld niet hetzelfde als een kist groene sinaasappels het bijvoeglijk naamwoord groen verwijst in het eerste geval naar kist en in het tweede geval naar sinaasappels dergelijke probleemloze gevallen vormen de basis van een formalistische benadering een woordgroep als en lekkere kist sinaasappels lijkt dan ook een onoverkomelijk probleem te vormen door taalbeschouwing te laten vertrekken van de betekenis van taalverschijnselen lost men dergelijke problemen misschien niet op maar hoeft men ze ook niet uit de weg te gaan leerlingen zullen ook sneller een mogelijke verklaring voor deze uitzondering vinden als ze gewend zijn om vanuit de betekenis van taal te redeneren de reden waarom lekker namelijk niet op kist slaat maar wel naar sinaasappels verwijst heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat een kist wel groen kan zijn maar niet lekker van oostendorp 1997 13 voor meer informatie over de verschillende rollen die een leerkracht te vervullen heeft in taalonderwijs zie van den branden kuiken 1997 voor een meer uitgebreide kijk op hoe de leerkracht in een concrete klaspraktijk zinvolle feedback geeft zie colpin van gorp 1997 bibliografie aarnoutse c k de glopper p litjens j sijtstra k vernooy 1995 probleemiden tificatie en aanzet voor een actieplan taal nijmegen vakgroep onderwijskunde aclo m 1978 advies over het grammatica onderwijs in de lagere school met het oog op de aansluiting van het voortgezet onderwijs op het lager onderwijs enschede adviescommissie voor de leerplanontwikkeling moedertaal 66 appel r 1996 zonder taal ben je nergens nederlands als tweede taal op de basisschool spiegel 14 3 27 46 appel r a vermeer 1994 tweede taalverwerving en tweede taalonderwijs bussum coutinho blommaert j j verschueren 1992 het belgische migrantendebat antwerpen interna tional pragmatics association v z w boersma u j 1960 de syntaxis in het moedertaalonderwijs op de lagere school een histo rische en experimentele terreinverkenning groningen j b wolters centrale raad van het katholiek lager en kleuteronderwijs 1996 moedertaalopvoeding in de basisschool taalbeschouwing basistekst brussel claes j 1987 onderwijzen het wonder wijzen kapellen de nederlandsche boekhandel colpin m k van gorp 1997 een folder uit palindrie taakgericht taalonderwijs in de lagere school moer 6 te verschijnen crystal d 1987 the cambridge encyclopedia of language cambridge cambridge uni versity press dam e a van gelderen r beernink 1986 wegwijzer in taalonderwijs taalbeschou wing enschede slo de corte e 1996 actief leren binnen krachtige onderwijsleeromgevingen impuls 26 4 145 155 de foer s 1997 provinciaaltjes te dom gevond n de standaard 26 september 1997 departement onderwijs 1995 basisonderwijs ontwikkelingsdoelen en eindtermen decre tale tekst en uitgangspunten ministerie van de vlaamse gemeenschap departement onderwijs centrum voor informatie en documentatie donaldson m 1992 human minds an exploration london penguin books ellis r 1992 second language acquisition language pedagogy multilingual matters 79 clevedon multilingual matters ltd ellis r 1994 a theory of instructed second language acquisition in n c ellis ed implicit and explicit learning of languages london academie press 79 114 jaspaert k 1996 nt1 en nt2 in vlaanderen en in nederland in s kroon t vallen red het verschil voorbij onderwijs nederlands als eerste en tweede taal in nederland en vlaanderen voorzetten 51 s gravenhage sdu 13 41 jaspaert k red 1997 taai centraal deurne wolters plantyn johnston m 1987 understanding learner language in d nunan ed applying second language acquisition research sydney national centre for english language teaching and research 5 44 keiler e f 1985 een wereld van verschil beschouwingen over sekse en wetenschap amsterdam meulenhoff informatief krashen s 1981 second language acquisition and second language leaming oxford pergamon lentz l w herrlitz h lammers 1984 taalbeschouwing een kinderspel in h lammers lammers l lentz h van tuijl red taalbeschouwing ter discussie enschede slo 11 23 lightbown p 1985 can language acquisition be altered by instruction in k hyltenstam m pienemann eds modelling and assessing second language acquisition multilingual matters 18 clevedon multilingual matters ltd loschky l r bley vroman 1993 grammar and task based methodology in g crookes s gass eds task and language learning integrating theory and practice multilingual matters 93 clevedon multilingual matters 67 ovsg 1997 leerplan nederlandse taal deel 6 taalbeschouwing in de basisschool brussel onderwijssecretariaat van de steden en gemeenten van de vlaamse gemeenschap v z w schrodinger e 1967 mind and matter cambridge cambridge up sharwood smith m 1981 consciousness raising and the second language learner applied linguistics 2 159 169 taakgroep nederlands 1992 van onbegrensd belang de staat van het onderwijs nederlands in nederland en vlaanderen rapport van de taakgroep nederlands s gravenhage voorzetten 37 stichting bibliographia neerlandica van de gein j 1991 the sense of sentences a study into the effects of grammar instruction upon junior writing rijksuniversiteit utrecht academisch proefschrift van de gein j 1992 de bijdrage van zinsbouwonderwijs aan stelvaardigheid analyse van een leergang spiegel 10 2 13 25 van den branden k f kuiken 1997 taakgericht taalonderwijs een nieuw geluid moer 6 te verschijnen van dort slijper m k 1984 grammatica in het basisonderwijs leiden martinus nijhoff van gelderen a 1988 taalbeschouwing wat is dat deel 1 een internationale inventari satie en systematische beschrijving van alternatieven voor het traditionele grammaticaonderwijs sco rapport 173 amsterdam stichting centrum voor onderwijsonderzoek van de universiteit van amsterdam van gorp k 1996 op zoek naar de wereld achter taal taalbeschouwing binnen een taakge richte aanpak in von werkgroep nt2 red taakgericht taalonderwijs een onmogelijke taak taaicahiers 2 deurne plantyn 147 178 van gorp k 1997 ogen vol bewondering taalbeschouwing in de basisschool in h ringnalda red taalbeschouwing in het basisonderwijs verslag van twee studiedagen nederlandse taalunie platform onderwijs nederlands te verschijnen van oostendorp m 1997 een paar is meer dan twee het proefschrift van riet vos onze taal 66 6 158 159 van reydt a 1977 dialect en onderwijs in emmen amsterdam thesis publishes van schooten e b triesscheijn k verbeeck 1992 kleine vlaamse peiling de taalvaardigheid van zesde basisschoolleerlingen in nederland en vlaanderen sco rapport 278 amsterdam stichting kohnstamm fonds voor onderwijsresearch verhoeven l c aarnoutse 1996 verbetering van het onderwijs nederlands een plan van aanpak spiegel 14 2 53 69 wielemans w 1993 voorbij het individu leuven garant zwarts m red 1990 balans van het taalonderwijs aan het einde van de basisschool uitkomsten van de eerste taaipeiling einde basisonderwijs ppon reeks nr 2 arnhem cito 68