‘Het woordenboek in je achterhoofd’ – een taalbeschouwelijke lessenserie over Nederlandse woorden en woordvorming

wim taks het woordenboe k in je achterhoofd een taalbeschouwelijke lessenserie over nederlandse woorden en taalbeschouwing woordvorming de redactie vroeg de net afgestudeerde wim taks om een artikel te schrijven over de door hem ontwikkelde vorm van taa beschouwingsonderwijs met betrekking tot woord vorming wij beschouwen die voorstellen net als de auteur overigens niet als definitieve invulling van het taa beschouwingsonderwijs nieuwe stijl het is meer een poging om in de toekomst tot zinvolle activiteiten op dit gebied met leerlingen te komen vooral de verwerping van de gedachte dat het heilige woordenboek uitmaakt of een woord tot de nederlandse taal behoort of niet lijkt de redactie zo n zinvolle activiteit resultaten van deze en andere uitprobeersels onder de noemer taalbeschouwing zal de redactie graag ontvangen voor a f niet zo lang geleden heb ik mijn studie afgerond en literatuurwetenscha p te overbruggen we pro met een scriptie over generatieve morfologie die beerden met name historische letterkunde op een tak van de taalwetenschap die zich bezighoudt zinvolle manier te integreren in een verantwoord met de beschrijving en verklaring van de systema moedertaalonderwijs tiek in de vorming van woorden maar ik was op vandaar dat ik ook in mijn afstudeer scriptie latere leeftijd na zo n tien jaar onderwijservaring een uitgewerkte lessenserie centraal stelde het in het lbo en het mavo aan de studie begonnen gaat over woorden en woordvorming in het n e en ik lette daarom sterk op de praktische bruik derlands en draagt als titel het woordenboek in baarheid voor het onderwijs bij veel wetenschap je achterhoofd 11 1 1 om vdai voor sggii l pelijke theorieen had i k v o o rtdurend oog voor de dit aiiinc r verte i in ui iaa uc toepassing wat kan ik gebruiken in de klas scho u wingsonderwijs het d aarin gaat wat volgens zo was ik een paar jaar geleden actief betrokken mij de zin en het doel ervan is voor wie het be bij de produktie van enkele lespakke tt en histori stemd is en wat erin aan bod zou kunnen ko sche le tt erkunde de poging van een aantal men men of liever wat daarvan aan bod komt in sen van het instituut voor neerlandistiek in am mijn concrete poging sterdam om de kloof tussen literatuuronderwijs 46 om w at voor soo rt taalbeschouwingsonderwijs ten ik heb dat in ieder geval niet beoogd ster gaat h et ker de lessenserie pretendee rt in eerste instantie niet praktische doelen na te streven het gaat om ik beschouw het woordenboek in je achter een intellectueel doel om taalbeschouwing als hoofd als een vorm van taalbeschouwingsonder doel in zich het kan gewoon fijn zijn met taal wijs daaronder versta ik dan met nieuwenhuij te spelen dat is eigenlijk al een reden om aan sen en met over onderwijs in taalbeschouwing taalbeschouwing te doen 4 en binnen het spelen onderwijs waarin men zich plaatst op een meta met taal is zeker voor jonge leerlingen maar niet niveau en vandaaruit reflecteert op taal dat is alleen voor hen het spelen en bezig zijn met natuurlijk een erg neutrale definitie die van toe woorden een uitermate boeiende spannende en passing is op allerlei vormen van taalbeschou aangename zaak dat althans is mijn ervaring wing tot en met het onderwijs in de traditionele anders gezegd in zoverre leerlingen de aangebo schoolgrammatica of je nu je leerlingen de meer den stof en de activiteiten die ze moeten ver duidigheid van een modern gedicht laat ontdek richten boeiend spannend leuk enz vinden acht ken de ontoegankelijkheid van ambtenaren taal ik de lessen zinnig taalbeschouwingsonderwijs laat zien de verschillen en overeenkomsten tus althans zinnig intellectueel taalbeschouwings sen talen uitlegt of dat je ze de woorden van een onderwijs zin taalkundig laat benoemen in al deze geval naar mijn idee kan onderzoek van waarom be len is er sprake van een zich plaatsen op een paalde leerlingen bepaalde leerstof en bepaalde meta niveau en vandaaruit reflecteren op taal leer activiteiten boeiend enz vinden ertoe bij het is daarom van belang te expliciteren waarom dragen dat we komen tot taalbeschouwingson een bepaalde reflectie op taal voor leerlingen nut derwijs dat vanuit een duidelijk concept met tig enz is waarom er dus in het onderwijs iets theoretische basis legitimeert waarom deze acti aan gedaan wordt viteiten wel zinnig zijn en die niet op dit mo in over onderwijs in taalbeschouwing wordt in ment kunnen we mijns inziens niet meer doen schema gezet hoe taalbeschouwingsonderwijs zo dan op grond van intuitie en eerdere ervaringen al verantwoord wordt globaal gezegd kun je eenvoudig uitproberen de praktijk zal dan uit taalbeschouwing geven als middel tot iets an maken welke onderdelen we l of niet waardevol ders beinvloeding van de taalvaardigheid logisch zijn mijn lessenserie is voor een groot deel zo n ieren denken resistentie en emancipatie taalbe uitprobeer poging schouwing kan echter ook worden gezien als doel tenslo tt e wil ik niet onvermeld laten dat die les op zich kennisverwerving over taal en taalge senserie ook een klein maar niet onbelangrijk bruik is op zich waardevol praktisch doel beoogt dat betreft wat ik zou wil het woordenboek in je achterhoofd behandelt len noemen het ontmythologiseren van het een aantal woordvormingsprocessen in het neder woordenboek een aantal keren komt de betrek lands manieren waarop nieuwe nederlandse kelijkheid van het woordenb oe k expliciet ter woorden gemaakt worden en begrepen worden sprake impliciet loopt het als thema als rode het gaat dus om de morfologische competente draad door de hele lessenserie heen net zoals van moedertaalsprekers maar hoewel er aanwij het van praktisch belang is dat leerlingen het zingen zijn voor het bestaan van lacunes in het woordenboek goed leren gebruiken zo is het lexicaal morfologische taalvermogen van in ieder naar mijn idee van even praktisch belang dat ze geval jonge leerlingen en waarschijnlijk zelfs van de betrekkelijkheid van het woordenboek leren volwassen moedertaalsprekers kan de lessenserie inzien toch niet beschouwd worden als gericht taalbe schouwingsonderwijs om die lacunes op te hef voor wie is de lessenserie bestemd fen a la nieuwenhuijsen 1978 daarvoor is er over die lacunes vooralsnog te weinig concreets zoals elke verantwoorde les afgestemd is op een en gedetailleerds bekend daarvoor is de lessen bepaalde groep leerlingen zo is ook het woor serie ook te globaal en te weinig gericht denboek in je achterhoofd ontworpen en geschre dragen de lessen dan bij om de taalvaardigheid ven met het oog op een bepaald publiek dat van de leerlingen te vergroten of om de leerlingen zijn de lagere klassen van het voortgezet onder tot logisch nadenken abstraheren enz aan te zet wijs jonge leerlingen van zo n jaar of 13 tot 14 47 15 voor de lessenserie is geen of zeer weinig spe schrijft een woord van bijvoorbeeld vier letters ciale voorkennis nodig er komt slechts een enke op de andere moet dat woord zien te raden dat le eenvoudige grammaticale term in voor de stijl probeert hij of zij door telkens een woord van is simpel vertellend als er al een enkel keertje vier letters voor te stellen waarop van de kant een moeilijk woord opduikt is dat noodgedwon van de uitdager commentaar komt helemaal gen en leg ik omstandig uit waar het om gaat ik mis een bolletje is een letter van het voorge neem met andere woorden aan dat dat in ieder stelde woord is goed maar staat op de verkeerde geval geen belemmering vormt om de lessenserie plaats een kruisje is een letter van het woord geschikt te achten voor bijvoorbeeld mavo of lbo is goed en staat bovendien op de juiste plaats of in het algemeen de stof en alle opdrachten enz door combinatie van de gegevens uit dat voor deze schoolsoorten haalbaar zijn weet ik commentaar kan de rader in een aantal beurten niet ik heb de lessen zelf niet kunnen uittesten tot de juiste oplossing komen als de leerlingen bij deze leerlingen naar ik begrepen heb zullen uitgespeeld zijn en dat kan wel eens lang duren een aantal studenten in amsterdam de lessen uit want het is een leuk spelletje en er zijn een hoop proberen in het kader van hun hospitum maar variaties mogelijk kan bijvoorbeeld de volgen dat gebeurt pas in de loop van dit schooljaar de opdracht gedaan worden ho e is de l esse n serie op gez et bespreek in klasseverband de strategieen die je toegepast hebt bij het raden van de woorden is ik heb de serie geschreven als een doorlopend hetzo datje alleen gebruik gemaakt hebt van de verhaal dat gebeurt in zo n 12 stappen paragra gegevens die je gekregen had de bol ijes en de fen de meeste paragrafen beginnen met wat vra kruisjes of had je ook nog andere gegevens gen vooraf alle paragrafen worden gevolgd door bespreek bijvoorbeeld het volgende geval in de een aantal opdrachten 80 in totaal er kan een eerste beurt geven de vaders het woord boek op keuze uit gemaakt worden hiervan is niks goed in de tweede beurt geven dat betekent dat veel opdrachten een beetje los ze berg nu krijgen ze twee bolletjes van elkaar staan en dat het absoluut niet nodig is ha roept een van de naders na een beetje na alle opdrachten door te nemen dit geeft wat fle denken ik weet nu zeker dat het woord met gr xibiliteit aan de lessenserie en maakt het mogelijk begint en de derde letter moet een i a u of de stof aan verschillende publieken aan te pas eventueel een lange ij zijn in de derde beurt sen wordt dan ook het woord grui gegeven dat is de lessen vormen een project van beperkte om helaas niet goed maar het levert wel twee kruis vang omdat er nog niet veel echte praktijk er jes op zie je wel zegt de rader tegen zijn mede varing mee opgedaan is kan ik moeilijk voorspel spe r het woord begint inderdaad met gr len hoeveel lestijd ermee gemoeid zal zijn ik nog een keertje in een schemaatje schat dat er voor de groep waarvoor het in eerste instantie bedoeld is toch wel zo n uur of tien uit 1e raad beurt b o e k niks goed getrokken moet worden maar in andere groepen 2e raad beurt b e r g 00 met een andere opzet met beperking tot een 3e raad beurt g r u t x x paar opdrachten of juist met uitbreiding of ver dieping daarvan enz zijn er talloze andere moge kun je de redenering van deze enthousiaste rader lijkheden volgen klopt de redenering wat komt er zoal in de lessenserie aan bod hierbij gaat het er natuurlijk om dat de leerlingen gebruik hebben gemaakt van de wetenschap dat een aantal woordspeiietjes vormen de start via in nederlandse woorden bepaalde combinaties opdrachten tussendoor merken de leerlingen dat van letters niet mogelijk zijn dat geldt voor de ze bij die spelletjes gebruik maken van kennis die combinatie rg aan het begin van een woord dat ze bezitten over de vorm van nederlandse woor geldt voor een heleboel andere combinaties via den andere opdrachten kan daar eventueel op inge een van de woordspelletjes die ik presenteer is gaan worden we hebben nu eenmaal heel vaste een variatie op master mind de ene leerling intuities over onmogelijke nederlandse woor 48 den bij bijvoorbeeld raad spelletjes wordt de mo hij woont een jaar in nederland werkt b ij hoog gelijkheid van woorden als knik rgin tuk s rakt ovens kent best een beetje nederlands intussen enz niet overwogen anderzijds leveren uitste maar op zijn werk hoort hij een heleboel woor kend nederlands klinkende lettercombinatiese den die hij niet snapt hij heeft thuis een goed nog niet altijd goede nederlandse woorden op nederlands turks woordenboek hij besluit daar de k prun waagbraad enz is dat toevallig zo in de woorden die hij niet begrijpt op te gaan komt dat omdat die woorden gewoon nog niks zoeken betekenen zou dat lukken denk je na deze inleiding volgt een uitleg over de bedoe ling van de lessen dat je als kind vreselijk veel sommige leerlingen zullen vinden dat dat niet woorden hebt moeten leren dat dat toen makke altijd zal lukken omdat de gastarbeider in kwes lijk spelenderwijs ging dat je nu nog elke dag tie niet weet hoe de woorden die hij hoort ge nieuwe woorden tegenkomt sommige daarvan schreven worden en hij ze dus niet vinden kan moet je echt leren maar er zijn ook woorden die wellicht worden er ook andere belemmeringen je meteen kent ook al heb je ze nooit eerder ge genoemd maar ongetwijfeld zullen de leerlingen hoord of gezien dat dat laatste een interessant ook naar voren brengen dat schuttingtaal nieu verschijnsel is en dat de lessen daar zo n beetje we woorden nieuwe onverwachte eigen sa over gaan de daarop volgende opdrachten han menstellingen groepstaal woorden enz nog delen over het leren van woorden door kinderen niet in woordenboeken staan teringfatten kut de eigenaardigheden van kindertaal e d naar aan vak kleefvingers schuimboog bodemreiniger leiding van het feit dat de leerlingen nu nog autohouder knalkoopje doe niet zo bio socu steeds woorden tegenkomen die ze moeten leren tera enz dat is een kant van de zaak de andere en dat een deel daarvan de zogenaamde moeilij kant is dat er in een nederlands woordenboek ke geleerde woorden zijn komt het volgende veel te veel woorden staan verreweg de meeste probleem aan de orde woorden zoekt niemand ooit op over de achter gronden van dit soort tegenstrijdigheden kun in deze paragraaf zijn ook m oeilijke geleerde nen de leerlingen aan de hand van wat opdrach woorden ter sprake gekomen in deze essenserie ten eventueel nog wat verder zoeken puzzelen gaan we daar niet veel op in denken waarom niet op de ee rs te plaats omdat er ge vervolgens een les over toevallige woorden noeg interessante dingen te vertellen zijn over ge vooraf heb ik dan de leerlingen de vraag gesteld wone woorden over woorden die niemand of ze ook ervaren dat sommige engelse woorden moeilijk zal noemen daar gaan deze lessen arm fooi finger ijver enz makkelijker te leren over zijn dan andere chair window sink garden op de tweede plaats is het niet zo makkelijk wat enz en of ze een idee hebben hoe dat komt een moeilijk woord is dat klinkt raadselachtig vanuit het perspectief van de taalverwerving pa maar toch is het waar wat een moe ilijk woord is pa waarom heet dat een hond nou gewoon zo dat is voor iedereen anders wat de een een moei maar zet ik uiteen dat onze woordenschat lijk woord vindt vindt de ander heel simpel voor een groot deel bestaat uit puur toevallige dat moetje maar eens bewijzen laat iedereen woorden die je gewoon moet leren ik gebruik op voor zichzelf maar eens een lijstje maken van een gegeven moment daarvoor de vakterm onge zo n 20 moeilijke woorden en daarna m oe t je motiveerde woorden de opdrachten cirkelen die lijstjes maar eens vergelijken en erover praten zo n beetje rond het thema gemotiveerd onge motiveerd in dat kader kunnen achternamen de les daarna gaat over de betrekkelijkheid van aan bod komen etymologische verklaringen voor woordenboeken vooraf moeten de leerlingen woorden kinder geheimtaal woorden in wat vragen beantwoorden over wat voor woor vreemde talen die bij ons de lachlust opwekken denboeken ze kennen wanneer je ze gebruikt of die we raar vinden het engelse bi peace wat je erin kunt vinden enz ook kan de volgen cut het spaanse pan het latijnse yuppis e d de vraag aan de orde gesteld worden enz een taal kent ook een heleboel niet toevallige stel je voor een gastarbeider van zo n jaar of 30 gemotiveerde woorden die hoef je niet zonde r 49 meer apart te leren althans het leren daarvan pen of me maar een domme doe het zelver vin kost minder naast woorden die een geluid na den dus zeg ik vastberaden ik wil vier vraagte bootsen gaat het vooral om woorden die gevormd ken haakjes zijn op basis van andere woorden tafelpoot natuurlijk weet ik best dat dat het goeie woord bloempot armband voetballer fietser enz in niet is meestal word ik dan een seconde lang een deze les wordt volstaan met deze simpele uitleg beetje raar aangekeken maar dan komen de juis bij de opdrachten ga ik in op geluidnabootsende te haakjes toch snel op de toonbank woorden in kindertaal opstellen stripverhalen vraagteken haakjes is een nieuw woord ik heb het maar in een ongetwijfeld moeilijker opdracht zelf bedacht niet omdat het om een n ieuwe uit daag ik de leerlingen ook uit te beredeneren of vinding ging maar omdat ik de ech te naam van gegeven woorden zoals strandwandeling agent het ding niet meer wist schilderij pennetje dubbeltje veranderen slag wat vind je van di t woord heb je zelf ook wel ader prijsvraag enz dan wel zelfgekozen woor eens zo iets meegemaakt den gevormd zijn op basis van andere woorden of niet het gaat er bij deze opdracht om dat de leerlin de les daarna heeft een op het eerste gezicht an gen zien dat het maken van nieuwe woorden dere ingang in september vorig jaar schreef de niet uitsluitend voorbehouden is aan handige re rubriek dag in dag uit van de volkskrant een clame jongens en dat mensen ook vaak nieuwe wedstrijdje uit om een nederlands woord te be woorden maken voor oude dingen boekjes met denken voor bioscoopfilms op de televisie waar grappige uitspraken van kinderen bijvoorbeeld voor je apart moet betalen in amerika heet dat wemelen ervan in de gewone omgangstaal ko systeem pay tv ik leg dan uit dat een deelnemer men ze ook veelvuldig voor aan zo n wedstrijd twee methodes tot zijn be deze opdrachten lopen uit op de volgende les schikking heeft om een nieuw woord te maken waarin aan de orde komt waarom iemand nieu hij kan een spiksplinter nieuw woord maken we woorden als groeiverdieping tafelverpakking pralk blangs sproms enz of hij kan een nieuw smeltjus schenkstroop duopak tweedrank enz woord maken door twee bestaande woorden te misschien wel lelijk kan vinden maar niemand combineren dat laatste is de gebruikelijke me staande kan houden dat ze geen goede neder thode als de volkskrant de uitslagen publiceert landse woorden zijn het gaat dus om de vraag zijn het inderdaad allemaal nieuwe woorden ge wie of wat uitmaakt wanneer nieuwe woorden maakt van oude bioskoop ping tv kasse kassie goed nederlands zijn dat het woordenboek dat prostiteevee betalevisie kabelfilm enz in de op niet kan zijn is duidelijk wat dan wel met uit drachten nodig ik de leerlingen uiteraard uit om sluiting van het type woordvorming dat verant nieuwe woorden te verzinnen voor nieuwe din woordelijk is voor woorden als sprongs pralk gen vraag ik ze te oordelen over nieuwe woor eventueel nozem nipt enz zoals gezegd een den en leg ik ze het volgende voor weinig voorkomende manier om nieuwe woorden te maken en met behulp van veel voorbeelden ikzelf maak wel eens het volgende mee je bent schrijf ik dan naar de volgende conclusie toe aan het klussen in huis je hebt plantebakken voor hangplanten gemaakt en je wilt die aan het conclusie plafond ophangen daar heb je van die speciale nieuwe woorden zijn alleen maar goede neder haakjes voor nodig die je in het plafond kunt landse woorden als ze schroeven maar die heb je niet in huis en dus moetje naar een doe het zelf winkel of zoiets 1 nederlands klinke n als ik dan in zo n winkel sta dan denk ik vaak 2 gemaakt zijn van woorden die we al kenden hoe heten die dingen nou er zal vast wel een 3 gemaakt zijn volgens regels woord voor zijn maar ik ken dat woord niet wat moetje dan doen je zou een heel verhaal als aan deze drie voorwaarden is voldaan dan kunnen ophangen zo van eh meneer of me krijg je nieuwe woorden die goed zijn en die vrouw ik wil een paar van die halfgesloten ijze iedereen meteen snapt ren haakjes met schroefdraad aan het einde k ben dan vaak bang dat ze me niet meteen snap 50 als nieuwe woorden gevormd zijn van of op ook kleine kinderen kennen die rege en ook basis van bestaande woorden verklaart dat wel feilloos ook als ze nog nooit de verleden tijd van licht waarom ze doorgaans meteen begrepen wor poepen plassen ballen wandelen vegen hebben den dat is het geval met de nieuwe woorden in gehoord zeggen ze zonder fout poepie plaste de volgende zinnen wandelde balde veegde geen enkel probleem ik heb nieuwe schoenen gekregen de oude ook als ze nog nooit de verleden tijd van eten le mag ik opvoenballen zen zeggen kopen of lopen hebben gehoord de vroegere staatssecretaris was een deporta zeggen ze feilloos bette leesde zegde knopte en tie driftige fouterik nopte prima volgens de regel prima volgens de op het einde van de les ontstond er een dis truc van t kofschaap cussie onder een dampkussen van pijprook ja maar ho ho tuut tuut hoor ik jullie nu roe over nasynchronisatie van films op de duitse pen dat is helemaal niet goed het moet niet televisie zijn be tte of leesde maar at en las maar punt 3 uit bovenstaande conclusie is ook daar hebben jullie natuurlijk gelijk in want at nodig woorden als peperduurte onfietser vies las zei kocht en liep zijn uitzonderingen op de loos enz klinken nederlands zijn gemaakt van regel het zijn on regelmatigheden die moetje woorden die we al kenden maar er zijn bepaalde apart leren dat weetje niet automatisch zo ver woordvormings regels overtreden daarom zijn waren die kleine kinderen nog niet dat hadden ze fout en niet zo maar te interpreteren ze nog niet gehad ze kenden de regel prima ze over die regels gaan de volgende lessen niet om dachten dat de regel altijd opging en dat was dat het nodig is ze te kennen want het aardige is hun kleine vergissing dat iedere taalgebruiker die regels automatisch mussen hebben diezelfde kinderen ons wel laten toepast in zijn achterhoofd heeft maar het is zien wat een regel is in de taal hoe zo n regel misschien interessant even bij dat meachanisme consequent wordt toegepast ook al gebeurt dat in je taalknobbel stil te staan onbewust zonder datje het zelf in de gaten hebt eerst probeer ik duidelijk te maken dat regels bij het leren in het algemeen en ook bij het leren van vervolgens presenteer ik een p aar eenvoudige re taal een grote rol spelen gels om nieuwe woorden te maken op de eerste plaats werk ik met veel omhaal van voor je bent vast op school wel eens t kofschip tegen beelden en tegenvoorbeelden toe naar gekomen en anders in ieder geval t fokschaap dat was een ezelsbruggetje een truc om te weten op basis van werkwoord tammen kun je goede of je in de verleden tijd de uitgang te of de uit nederlandse woorden maken door er de uitgang gang de moest schrijve n er achter te plakken eindigde de stam van het werkwoord op een van zo n woord betekent dan altijd iemand die t de letters uit t kofschip of t fokschaap dan in bepaalde gevallen verande rt de uitgang er in schreef je er te achter zo niet dan schreef je der de heel handig zo n truc want als je aan het schrijven bent dan raak je wel eens de kluts kwijt op de tweede plaats hetzelfde met de regel die en weetje niet meer hoe het moet zeker als je op basis van werkwoordstammen ge woorden van die rare verleden tijd oefeningen moet ma maakt gepraat gelul gebonk getimmer getoe ken ter enz toch is het gek want als je niet schrijft maar ge in de opdrachten intussen worstelen de leerlin woon praat dan hoef je er helemaal niet over na gen met een enkel ander woordvormingsregeltje te denken welke uitgang je moet gebruiken dat de vorming van verkleinwoorden en worden ze weet je automatisch je maakt er ook praktisch geconfronteerd met problemen uitzonderingen nooit een fout mee als je praat gebruik je nooit enz met betrekking tot die regels om een paar de truc van t kofschip t fokschaap je kent de voorbeelden te geven regel wanneer je te moet gebruiken en wanneer de gewoon uitje hoofd je gebruikt hem zonder als je t e bije tje je achter een zelfstandig datje erover na hoeft te denken naamwoord plakt krijgje verkleinwoorden dat is tenminste normaal het gevel een tafeltje is een 51 kleine tafel een raampje is een klein raam een wat zou je trouwens zeggen als iemand in plaats vaasje een kleine vaas enz van geneesheer het woord genezer en in plaats maar de zaken ligen toch wat ingewikkelde r kijk van timmerman het woord timmeraar had inge maar eens naar de volgende zinnen vuld in de oefening van de vorige opdracht 30 hij heeft zijn vrouwtje eugenie weer eens inde opdracht die aan deze laatste voorafgaat advies gevraagd maken de leerlingen een oefening die ik heb over 31 een heerlijke dag vandaag lekker warm het genomen uit de niveaucursus taalstructuur en zonnetje schijnt een klein beetje wind waarin allerlei uitgangen ter vorming van nomina 32 k wil vijf ijsjes de grootste die u hebt agentis op een hoop worden gegooid aar er 33 we hebben tien rondjes van 1 0 kilometer ge eur ani ik vraag de leerlingen hierop wat com fietst mentaar te leveren 34 ik heb zo n hoofdpijn ik neem een aspe rientje er zijn mensen die beweren dat ge woorden een prejoratieve bi k ank hebben dat wil zeggen kun je hier ook zeggen vrouwtje is kleine vrouw een ongunstige betekenis ik denk dat dat in het zonnetje is kleine zon ijsje is kleine ijs asperien algemeen niet waar is maar ergens hebben die tje is kleine asperine enz mensen misschien wel gelijk het is opvallend dat in het dagelijkse taalgebruik bijvoorbeeld het kijk eens naar de volgende voorbeelden woord gewet nauwelijks voorkomt gevreet komt overwinnaar iemand die overwin t wel veel voor gezuip hoor je vaker dan bedrink minnaar iemand die mint gesteel heb ik nog noo it gehoord maar gejat des leraar iemand die anderen iets leert te vaker je zegt ook niet zo gauw geknok maar zondaar iemand die zondigt wel gekokkerel geklets zeg je vaker dan ge dienaar iemand die iemand anders dient praa t het lijken woorden die volgens onze regels ge denk ook maar eens aan allerle i p latte maar vormd zijn maar dat is maar schijn want in feite veel voorkomende woorden als gelul gezeik ge zijn het uitzonderingen op de regel ouwehoe r gezanik enz hoezo zijn het uitzonderingen kun je dit met nog meer voorbeelden aanvullen ben je het met me eens dat ge woorden wel vaak bij de vorige opdracht had je bij zin 9 moeten in een ongunstige betekenis hebben maar lang niet vullen timmerman en in zin 1 0 geneesheer altijd voorbeelden tenminste dat was de bedoeling van de ma hoe zou het komen dat de meeste voorbeelden kers van deze oefening van deze opdracht wel een ongunstige betekenis over deze twee woorden zijn wel wat opmerkin hebben gen te maken op de eerste plaats zie je hier een voorbeeld van sociale discriminatie in de taal ging het bij de regels tot nu toe om woordvor een timmerman is een timmerman een dokter is ming van het type woord plus voorvoegsel of uit een geneesheer niet timmerheer en geneesman gang in de voorlaatste les gaat het uitgebreider je ziet dat wel vaker iemand die groenten ver want in het algemeen iets makkelijker en dus koopt is een groenteboer maar iemand die verze leuker over wat traditioneel samenstelling ge ke rin ge n verkoopt is een verzekeringsagent en noemd wordt ik laat zien dat er ook hier een re geen verzekeringsboer iemand die vis verkoopt gel in het spel is maar een zeer globale en dat er noemt men een visb oe r maar iemand die auto s dus meer nodig is voor het maken en begrijpen verkoopt geen auto boer nee zo iemand heet van dit soort nieuwe woorden dan je houden heel sjiek auto dealer verzekeringsagenten en aan eerder genoemde spelregels dat meer is de autodealers vinden zichzelf belangrijker dan vis context woorden als surfer gepiraat hotter ge boeren en groenteboeren dat vind je terug in de troi zijn zonder context wel te gebruiken voor taal ken je zelf nog meer voorbeelden waarde is alleen dat je het basis werkwoord kent op de tweede plaats de woorden timmerman en bij samenstellingen als bijvoorbeeld zalmroos geneesheer gaan niet volgens de regel van deze pretbloem feestkilo enz is dat niet zo ook al paragraaf ze moeten dus apart worden geleerd ken je de samenstellende woorden voor d e 52 samenstelling zelf is een context noodzakelijk de context is voor samenstellingen van hetgroot een paar voorbeelden van opdrachten die hierbij ste belang je kunt allerlei samenstellingen beden gedaan kunnen worden ka n en ze worden prima begrepen alsje ze maar voorziet van een passende context een paar lees eerst het volgend gesprekje eens door als voorbeelden je begrijpt wat het probleem is kun je dan zelf lk ben he maal niet gelovig maar toch ga ik een paar anders voorbeelden van dit soort woor af en toe naar de kerk voornamelijk vanwege den verzinnen kun je trouwens het probleem dat typische licht in kerkgebouwen netzonlicht in verband brengen met het onderwerp van deze wordt door al die gebrandschilderde ramen gefil paragraaf hoe dan terd tot kerklicht dat vind ik zo prachtig annie n de tekenkast vind je op de bovenste plank bij ons op school zijn de wiskunde lessen echte grote vellen wit tekenpapier daaronder staan de blok uren potjes verf op de onderste plank potloden jan houtskool enz hoezo krijg je dan twee keer 50 minuten achter ik had geen geld voor een boekenkast daar elkaar wiskunde dat lijkt me verve ndl om heb ik bij de groenteboer wat lege sinaasap annie pelkistjes gehaald ze op elkaar getimmerd ge nee hoor het is telkens gewoon een uur maar verfden nu heb ik een prachtige boekentore n het is we een blokuur jan hieronder staat een oefening die ik weer eens ik snap er niks van hoe kan dat nou op onze overneem uit een ander schoolboek maak die school wordt bijvoorbeeld nederlands gegeven in eerst maar eens even een blok van twee lessen achter mekaar dat he ten blok urenl maak van twee woorden een woord annie pas op de woorden in de tweede rij s taan niet 0 zit dat zo dat hebben we op onze school op de goede plaats schrijf alleen het lange woord niet bij ons bedoelen we met een blok uur een op uur waarin je hard moet blokken jan 1 regen boot 1 regen raar he ik hoorde dat die buurman van jullie 2 vlieg molen 2 vlieg een aardappelschilmachine heeft aangeschaft 3 stoom veld 3 stoom annie 4 vogel riem 4 vogel klopt 5 glij blad 5 glij jan 6 zweef bel 6 zweef maar ik dacht dat die man veeboer was wat 7 bots baan 7 bots moet die dan met zo n ding hij verbouwt toch 8 broek bui 8 broek helemaal geen aardappelen 9 fiets auto 9 fiets annie fob oem kooi 1 0 bloem jij denkt zeker dat een aardappelschilmachine een machine is om aardappelen te schillen ik neem aan datje deze oefening zonder proble jan men hebt kunnen maken ik neem ook aan datje tourlijk wat anders allemaal bekende samenstellingen hebt gemaakt annie heel keurig regenbui vliegveld stoomboot enz een machine om aardappelschillen te verwerken prima tot veevoer onze buurman haalt eens in de week maar ik daag je nu uit van die twee rijtjes eens in de buurt de aardappelschillen op stopt die in wat minder alledaagse samenstellingen te maken de machine voor zijn vee ik snap niet dat jij dat dat lukt ook uitstekend zeker als je er wat con niet snapte ik dacht dat jij zo technisch was en tex t omheen bouwt probeer maar zoveel verstand van machines had jan laat ieder op een stapeltje kleine kaartjes yewo ne woorden schrijven een op elk kaartje daar na de kaarten schudden de een laat de ander 53 twee kaarten trekken en van de woorden die er in de lijn die ik hierboven geschetst heb zal de op staan maakt de ander een samenstelling lie taalkundig geschoolde lezer ongetwijfeld de theo vergezegd hij zorgt dat hij voor de dan ontstane retische achtergrond van de generatieve gramma samenstelling een passende context ever ten tica in het bijzonder de generatieve morfologie minste als het een ongewone samenstelling is herkennen dat klopt maar ik haast me te ver affijn je kunt zelf eventueel nog wel wat varia tellen dat dit slechts waar is voor wat betreft de ties op dit spelletje bedenken algemene lijn in het feitelijke leerlingen mate het lijkt me trouwens ook heel leuk om die con riaal heb ik me aan deze taal theoretische achter text te tekenen in plaats van die met woorden te grond weinig gelegen laten liggen het gaat mij er schilderen 7 alleen om dat leerlingen met plezier denken over spelen en experimenteren met taal en woorden in de laatste les vat ik alles heel kort samen en dat is de bedoeling van de lessenserie geef ik nog een opdracht die de leerlingen kan helpen al het voorgaande in dfe zin een beetje te ten s lotte relativeren dat een taal en dus ook woordvorming nooit helemaal te vatten is in mechanische pro in dit artikel heb ik verteld over mijn poging een cedures hoe zeer die er tot gemak van de taal serie lessen taalbeschouwing te maken rond gebruiker ook wel zijn woorden als vechtjas woordvorming misschien kan het collega s inspi kletskop lamstraal enz vallen buiten de bespro reren tot navolging of tot kritiek ken woordvorming hetzelfde kan gezegd worden iemand die voor deze lessenserie meer belangstel van een woord als luisteraar inzoverre een luiste ling heeft kan het woordenboek in je achter raar niet zomaar iemand die luistert is maar hoofd eventueel bij mij bestellen iemand die bijvoorbeeld naar de radio luistert noten 1 p m nieuwenhuijsen gerichte taalbeschouwing gro j j van alphen en d rs a f j haans niveaucursus ningen 1979 p 15 taalstructuur den bosch z j 2 aclo m sectie moedertaal van de slo over on voor geinteresseerden zie bijvoorbeeld g e booij derwijs in taalbeschouwing enschede 1981 p 55 red morfologie van het nederlands amsterdam 3 idem p 56 65 1979 de inleiding of g e booij generatieve fono 4 idem p 65 logie van het nederlands utrecht antwerpen 1981 5 leo lentz slo in een brief aan mij van 16 juli aula paperback 55 hoofdstuk 7 1982 naar aanleiding van de lessenserie het boekje telt 77 pagina s a4 is voorz i en van een 6 eigenlijk gaat het natuurlijk niet om lettercombina groot aantal illustraties van de hand van sjef de heij ties maar om klankcombinaties maar hier en in het en is voor f 9 10 te verkrijgen door overmak i ng van vervolg gebruik ik bij voorkeur dezelfde niet tech dit bedrag op postgiro 1516802 t n v w i m taks nisch wetenschappelijke terminologie als in de les marnixkade 80 1 1015 zg amsterdam de portokos senserie ten zijn inbegrepenl adressen van de auteurs in dit nummer rein ten have de hennepe 233 4003 ba tie l jan gips pia slo postbus 2041 75 00 ca enschede willie van peer dr van lampenstraat 1 4811 rh breda willem spee p a slo postbus 2041 7500 ca enschede wim taks marnixkade 80 i 1015 zg amsterda m betske tans salverda p a slo postbus 2041 7500 ca enschede rob woortman prinsengracht 306 amsterda m 54