Het Zuidamerikaanse verhaal in de les

nicolien montessori het zuidamerikaanse verhaal in de les in dit artikel geef ik een uiteenzetting van de mogelijkheden die het zuidamerikaanse verhaal biedt voor de bovenbouw ik formuleerenkele glo bale ideeen voor het belang van het zuidamerikaanse verhaal in het nieuwe vak culturele en kunstzinnige vorming en binnen het vakoverschrijdend li teratuuronderwijs vervolgens bied ik een uitgewerkt lesplan aan voor het verhaal el guero van jose donoso binnen de spaanse literatuurles met in achtneming van de nieuwe eisen die aan dit onderwijs gesteld worden in het kader van het vakoverschrijdend literatuuronderwijs kunnen deze principes worden toegepast op zuidamerikaanse teksten die in het nederlands vertaald zijn bijvoorbeeld de verhalen van garcia marquez 1 achtergrond culturele en kunstzinnige vorming zuidamerikaanse verhalen en romans lenen zich om diverse redenen buiten gewoon goed voor het nieuwe vak culturele en kunstzinnige vorming de meeste verhalen leveren veel materiaal op voor cultuuroverdracht en voor een zinvolle combinatie met andere kunstvormen zoals film muziek schilder en beeldhouwkunst toneel en dans zonder de pretentie te hebben een volle dig beeld te schetsen draag ik enkele ideeen aan in de hoop hiermee een eer ste aanzet te geven om de zuidamerikaanse cultuur de belangrijke rol te laten spelen in dit nieuwe vak die zij mijns inziens verdient veel zuidamerikaanse verhalen zijn verfilmd dit geldt voor veel verhalen van garda marquez vargas llosa fuentes en ook voor de korte roman como aguapara chocolate van de mexicaanse schrijfster e n filmregisseur laura esquivel dit boek is in het nederlands verschenen onder de titel rode rozen en tortillas andere boeken hebben film of muziek als thema zoals el beso de la mujer araua oftewel de kus van de spinnevrouw van manuel ping en het verhaal el perseguidor van julio cortazar de achtervolger dat over een jazz musicus gaat verfilmingen zijn nuttig om de leerling zich bewust te laten worden van het verschil russen schrijf en beeldtaal de stemming die door tekst en beeld wordt opgeroepen het verschil tussen de uitbeelding in de film en het beeld dat de leerling zich eerder had gevormd op grond van de tekst film s zij n een belangrijk hulpmiddel om de magische en mytische wereld die kenmer kend is voor veel zuidamerikaanse verhalen voor de leerling herkenbaar te maken zeer interessant is de combinatie met schilder en beeldhouwkunst en litera tuur het werk van de colombiaanse kunstenaar botero die vorige zomer zijn beelden tentoonstelde in de straten van madrid wordt vaak in verband gebracht met de magische beelden uit de verhalen van garcia marquez het werk van de mexicaanse muralist diego rivera is de illustratie bij uitstek voor het werk van schrijvers als carlos fuentes en juan rulfo doordat al deze kunstwerken tonen dat de mexicaanse geschiedenis bestaat uit vele his torische lagen die geen van allen aan actualiteit hebben ingeboet hiermee 59 montessori het zuidamerikaanse verhaal in de les wordt de werkelijkheid in al zijn latente en manifeste facetten getoond een ideale gelegenheid om de leerling vertrouwd te maken met het verschijnse l dat kunst en cultuur produkten opleveren die zich niet in een eenduidige in terpretatie laten vangen het is belangrijk dat leerlingen vanaf het begin oog krijgen voor deze veelheid aan facetten en dimensies waaruit een kunstwerk een literaire tekst een toneelstuk bestaat en de veelheid aan interpretaties gevoelens en reacties die deze te weeg kunnen brengen bij het publiek vakoverschrijdend literatuuronderwij s de meeste zuidamerikaanse auteurs hebben genoeg aansluiting gevonden bij de europese literatuur en cultuur om voor ons herkenbare teksten te produce ren terwijl de variaties in verteltechnieken en thema s exotische elementen bieden die vergelijking met literatuur uit andere taalgebieden interessant ma ken veel teksten zijn in nederlandse vertaling beschikbaar en in 19 zal de boekenweek gewijd zijn aan zuidamerikaanse literatuur met el dorado als thema het zuidamerikaanse verhaal sluit ook aan op andere vakken als geschiedenis en aardrijkskunde veel verhalen hebben een historisch karakter zoals bijv si me permite hablar va n domitil a changarr a over d e mijnwerker s i n bolivia la campana de campagne van carlos fuentes gaat over de onaf hankelijkheidsoorlog in argentinie en chili in het begin van de negentiende eeuw en is doorweve n met een romantisch verhaal el canto general de canto general van pablo neruda is een gedicht dat de hele geschiedenis van zuid amerika verhaalt en el laberinto de la soledad he t labyrinth der een zaamheid van octavio paz biedt een diepgaande visie op de geschiedenis van mexico d e verhale n va n d e mexicaans e schrijve r carlos fuentes late n veelal zien hoe de azteekse geschiedenis en cultuur een rol blijven spelen in het mexico van de twintigste eeuw zijn eerste en zeer korte verhaal chac mooi laat dit al op intrigrerende wijze zien en later werkt hij dit thema uit in romans als cambio de piel terra nostra ea la region mos transparente deze romans zijn te complex om in de les te behandelen maar het feit dat ze verfilmd zijn heeft het grote voordeel dat de essentie van deze lijvige teksten nu wel toegankelijk wordt door film en tekstfragmenten gecombineerd aan te bieden fuentes korte roman la zona sagrada verwijst herhaaldelijk terug naar de odyssee en levert in dit opzicht interessant materiaal op voo r vak overschrijdend onderwijs multicultureel het multiculturele karakter van de zuidamerikaanse maatschappij manifes teert zic h nergens z o duidelij k al s i n de literatuu r va n dit continent d e magie en de realiteit van de negercultuur komen tot leven in verhalen van alejo carpentie r al s el reino de este mundo e n va n miguel barnett historia de un cimarron de indiaanse wereld krijgt gestalte in de verhalen van onder andere arguedas en jorge icaza in combinatie met film muziek dans en religie vormt dit ook een aankno pingspunt om de nederlandse multiculturele samenleving ter sprake te bren 60 montessori het zuidamerikaanse verhaal in de les gen en te bekijken me t welk e elemente n onz e cultuu r is verrijk t doo r d e aanwezigheid van de diverse buitenlandse groeperingen 2 het korte verhaa l i n de les el guero va n jose donos o na deze algemene bespiegelingen volgt nu een concreet lesplan dat is geba seerd op het verhaal el guero van de chileense schrijver jose donoso n a een korte beschrijving va n de auteur en de samenvattin g va n he t verhaa l draag ik concrete lessuggesties aan voor de behandeling van dit verhaal in de les met inachtneming van de nieuwe eisen die aan het literatuuronderwij s worden gesteld ik baseer me hierbij op de vier invalshoeken die zijn gefor muleerd door de commissie vernieuwing eindexamenprogramma s moderne vreemde talen 2 ik beper k mi j to t d e invalshoeke n dri e e n vie r di e gerich t zij n o p he t persoonsgericht leze n en het ontwikkelen van de persoonlijke leessmaak uitgaande van de gedachte dat de eerste twee invalshoeken literair historisch en literair theoretisch bekender zijn en minder problemen zullen opleveren voor de didaktisering bij het geven van deze suggesties ga ik uit van de situatie dat een havo 4 klas of een vwo 5 klas minstens een halfjaar bezig is met een projekt over zuidamerikaanse literatuur na el guero worden andere verhalen gelezen die hierbij aansluiten ik maximaliseer de mogelijkheden en lessuggesties opdat de docent een keuz e kan maken die het best bij d e praktijksituatie past daarbij vermeld ik bronmateriaal waarui t de docent ideeen kan putten voor variaties op onderstaande lessuggesties de auteur de chileense auteur jose donoso geboren in 1925 wordt door literatuurwe tenschappers meestal tot de vaste kern gerekend van de zogenaamde boom samen met mario vargas llosa juan carlo s onett i e n gabrie l garci a marquez donoso heeft onder andere de volgende teksten op zijn naam staan el jardin de al lado este domingo el lugar sin limites el obsceno pajaro de la noche casa de campo coronation en tres novelitas burguesas tevens heeft hij zeer lezenswaardige memoires gepubliceerd onder de titel historia personal del boom met inside informatie ove r deze schrijvers e n hun houding ten opzichte van elkaar hun land en hun werk een frekwent thema in zijn werk is het verval van de hogere middenklasse dat vaak wordt afgezet tegen de relatief grotere kans voor personages afkomstig uit het pro letariaat op een zinvol en vooral minder hypocriet bestaan verteltechnisch kenmerkt hij zich door een haarscherp en effectief gebrui k van monologos interiores en de vrije indirecte rede waardoor de lezer zich zonder tussenkomst van een verteller in de veelal wanhopige gemoedstoestand van de persona ges bevindt het verhaal el guero het verhaal speel t zich af in mexico wat de titel betreft guero beteken t blond maar wordt vooral gebruikt als naam voor mensen die duidelijk geen 61 montessori het zuidamerikaanse verhaal in de les inheems bloed hebben ongeacht hun precieze haarkleur verteltechnisch zit het verhaal eenvoudig in elkaar het begint met een ik verhaal van de reiziger die aankomt in vera cruz eenmaal op de boot met de vrouw is het verhaal een monoloog van de amerikaanse vrouw een en kele keer onderbroken door observaties van de haar volstrekt onbekende me dereiziger zi j vertel t het verhaal chronologisc h e n met een spanning op bouwende snelheid voo r uw orientati e op de inhoud vat ik het hieronder nogal uitgebreid samen samenvatting van het verhaal een reiziger komt aan in vera cruz in mexico en na enige zaken te hebben geregeld in zijn hotel gaat hij wat drinken in het bekende cafe la parroquia aan d e haven aa n he t tafeltj e naas t he m zitte n dri e gr inga s noordamerikaanse dames die hij eerst afdoet als oude taarten om vervolgens geboeid te raken door de vrouw die het woord voert en druk zit te breien en haar vriendinnen met grote kennis van zaken vertelt over flora en fauna van mexico hij luistert nu bewust en hoort dat deze vrouw de volgende ochtend vroeg ee n boot za l neme n naar het gehucht tlacotlalpan gelege n i n he t oerwoud van de deelstaat vera cruz zijn plan is gemaakt en de volgend e ochtend neem t hi j dezelfd e boot gedurend e d e rei s zi t hi j naas t d e amerikaanse vrou w e n z e heef t gee n aanmoediging nodi g o m haa r hel e levensverhaal al breiende aan hem te vertellen waarvan een belangrijk deel zich heeft afgespeel d i n tlacotlalpan waar ze nu voor het eerst naar terug gaat zij had haar man bob leren kennen tijdens haar studie aan een vooraan staande universiteit in de vs beiden ontwikkelden zich to t uitmuntend e wetenschappers en na een succesvolle tijd in new york kreeg hij een baan aangeboden in mexico stad hun huwelijk was niet goed meer maar werd bijeen gehouden door de geboorte van hun zoon mike al bij zijn geboorte stond voor haar vast dat deze jongen minstens zo succesvol zo u worden als zijn ouders toen deze nege n jaar oud was trok het gezi n zic h teru g i n tlacotlalpan opdat bob zijn levenswerk kon schrijven bij aankomst werd mike onthaald met de woorden el guero el guero de familie na m z n intrek bi j amada vasquez een indiaanse vrouw me t ogen waari n ee n uitdrukkin g la g va n magi e e n ee n mengelin g va n godsdiensten mrs howland von d da t mike gewoon me t d e indiaans e kinderen naa r schoo l moest z e lie t d e ju f wete n da t z e he m gee n voorkeursbehandeling moch t geven anderzijd s von d z e he m superieu r afsteken bij andere kinderen en kon zij het niet verkroppen dat hij zonder schoenen naar school ging zoals de kinderen uit het dorp thuis zocht de jongen steeds meer het gezelschap op van amada die hem magische e n mysterieuze verhale n verteld e va n blonde goden die aan de oorsprong van de rivier woonden steeds meer kwam de jongen in de ban van deze verhalen die hem s nachts overvielen in de vorm van nachtmerries en waardoor hij zich overdag verloor in dagdromen zijn moede r werd ge alarmeerd door een bezoek van de schooljuf die haar verlegen kwam vertellen dat mike onhandelbaar was en een slechte invloed had op andere kinderen 62 montessori het zuidamerikaanse verhaal in de les zij schrok hier zeer van en spoedig besefte zij dat zich in de jongen een di mensie had ontwikkeld waarop zij geen vat meer had de jongen wist zijn schoolkameraadjes achter zich te krijgen organiseerde spelletjes met hen en werd hun leider op een avond aten mike s ouders bij de geestelijke en terwijl e r buiten een zware storm woedde werden ze opgeschrikt doordat er op de deur werd geklopt het was een klasgenootje van mike die bij mike in ongenade was gevallen en daarmee als enige de dans was ontsprongen die avond had mike een excursie georganiseerd naar het rijk van de blonde goden in roeiboten waren de kinderen het water opgegaan en met zijn allen zijn ze verongelukt in de storm spoedi g daarna hebben de ouders het dorp verlaten en pas na de dood van bob keert mrs howland terug om amada vasquez op te zoeken het verhaa l i s verteld en de boot kom t aan d e reiziger word t doo r d e dorpskinderen onthaald met de woorden el gttero el guero cultuuroverdracht dit verhaal zal extra gaan leven voor leerlingen naarmate er meer informatie wordt verschaft ove r mexico en leerlingen meer gestimuleerd worden om veel te weten te komen over dit land hier kunnen de docenten aardrijkskunde en of geschiedenis bij worden ingeschakeld om iets te vertellen over mexico en om materiaal samen te stellen ter ondersteuning van de zelfstudie in de vorm van leessuggesties en orienterende aandachtspunten leerlingen schrij ven zich in om in groepjes of individueel bepaalde deelonderwerpen zoals ge schiedenis aardrijkskunde steden in mexico de mexicaanse keuken film en muziek verder te onderzoeken bij dit onderdeel staat de actieve deelname van de leerling centraal zowel bij het vaststellen van de te onderzoeken onder werpen als bij de wijze waarop aan dit onderzoek uiteindelijk vor m wordt gegeven het is van belang dat het resultaat onder de aandacht komt van de hele klas bijv door er een tentoonstelling van te maken met foto s schrifte lijke informatie en geluids en videocasettes dit kan uitmonden in een klasseavond die opengesteld wordt voor leerlingen uit andere klassen ouders en andere belangstellenden in de periode dat d e klas bezig is met dit verhaa l krijg t he t lokaa l ee n mexicaans tintje dat mede door de leerlingen verzorgd wordt er wordt een ta fel ingericht met mexicaanse voorwerpen er wordt fotomateriaal gezoch t via de ambassade en reisbureaus het materiaal dat voortkomt uit het onder zoek van de leerlingen over mexico wordt verzameld in een map die ter in zage voor iedereen in de klas ligt reader response nadat de leerlingen het verhaal hebben gelezen is een eerste klassegesprek zinvol hierin bekijkt de docent of de leerlingen het verhaal hebben begrepen en er wordt aandacht besteed aan de indruk die het verhaal op de leerlingen heeft gemaakt dit laatste gebeurt schriftelijk o f mondeling in groepjes of individueel als zij eerst iets over hun indruk hebben geschreven verkleint dit de kans dat de leerling zijn mening direct teniet laat doen door de mening 63 mon tesson het zuidamerikaanse verhaal in de les van anderen de semantische schaal3 is een uitstekend hulpmiddel voor leer lingen om hun mening vas t te stellen over diverse aspekte n va n de tekst hetzelfde geld t voor vragen ter ondersteuning in de trant van vind je het verhaal herkenbaar met welk personage identificeer je je het meest minst welke gebeurtenis vind je het mooist beschreven vervolgens beargumen teert iedereen zijn mening geef hierbij de opdracht dat leerlingen hun me ning moeten onderbouwen met fragmenten uit de tekst dit bevordert niet al leen de helderheid van de discussie maar brengt de leerling er ook toe om nauwkeurig t e lezen en uit te leggen waaro m hij iet s vindt hetgeen he m helpt om kritischer te gaan lezen schriftelijke verslagen over leesindrukken van leerlingen worden in bovengenoemde map op de expositietaf el opgeno men leerlingen met een uitgesproken positieve of negatieve mening mogen deze ventileren in een advertentie of kort bericht dat wordt opgenomen in de klassemuurkrant om anderen ervan te overtuigen dit verhaal vooral wel o f vooral nooit te lezen persoonlijke belevingswereld in deze fase wordt ook aandacht besteed aan de relatie tussen de tekst en de persoonlijke belevingswereld van de leerling 4 hier volgen enkele voorbeelden van punten die heel herkenbaar kunnen zijn het fenomeen van het leiderschap dat mike uitdraagt binnen zijn klas hoe wordt groepsvorming en leiderschap binnen de klas ervaren de dubbele moraal van de moeder enerzijds mag mike zich nie t onder scheiden van zijn klasgenoten anderzijds moet hij per se schoenen dragen de integratie in een andere culturele leefwereld deze fase wordt eventueel in overleg met de klassementor voorbereid de be spreking gebeurt in een klassegesprek plenair of in groepjes en vervolgens maken de leerlingen een persoonlijk geschreven verslag dat wordt opgeno men in het persoonlijke leesdossier schrijfopdrachten zodra de tekst goed is begrepen wordt het tijd voor vervolgopdrachten d e docent formuleert ee n aantal schrijfopdrachten e n de leerlingen kiezen een opdracht uit om individueel of met andere leerlingen uit te voeren hier vol gen enkele voorbeelden schrijf eens precies het verhaal wat amada volgens jou aan mike heeft ver teld geef een beeldende beschrijving of maak een tekening van het land van de blonde goden zoals jij dat voor je ziet dezelfde opdracht kan gelden voor het dorp tlacotlalpan hoe gaat het verhaal verder ontmoet de amerikaanse vrouw amada weer hoe zou volgens jou de dialoog tussen de twee vrouwen luiden waar zit de gringa zo verwoed aan te breien geef een beschrijving van de reizende man wat gebeurt er met hem nadat hij onthaald wordt met de woorden el guero guero is hij gelijk terugge reisd met de amerikaanse vrouw of is hij zelf langer gebleven 64 montessori het zuidamerikaanse verhaal in de les stel je voor dat mike een brief schrijf t aa n zijn grootouders in amerika schrijf deze brief tijdens een plenaire sessie wisselen leerlingen de resultaten van dit werk uit en vervolgens worden de resultaten opgenomen in de map die ter inzage op tafel ligt klassemuurkrant in een iets andere vorm leveren bovengenoemde schrijfopdrachten materiaa l voor een klassemuurkrant die gedurende de hele periode aan de muur hangt en steeds verder ingevuld en uitgebreid wordt een leerling houdt een denkbeeldig interview met jose donoso waarin hij hem vragen stelt over bovengenoemde gaten in de tekst of hij probeert in een interview me t het reizende personage erachter te komen hoe het hem verging nadat voor de lezer het verhaal is afgelopen deze opdracht is tevens een goede voorbereiding op het rollenspel als de antwoorden bedacht worden door andere leerlingen die zich in de rol van jose donoso en het reizende per sonage plaatsen en vanuit die positie antwoorden verzinnen de klassemuurkrant biedt ruimte voor onder meer de volgende kopij positieve en negatieve advertenties over het verhaal een informatieve tekst over jose donoso een of meerdere recensies van het verhaal mexicaanse recepten kruiswoordpuzzels en rebussen met mexico als thema illustraties bij het verhaal de docent kan hier natuurlijk ook een bijdrage leveren en bijvoorbeeld in formatie over andere chileense en of mexicaanse schrijvers en verhalen ver schaffen om verdere exploratie van de leerlingen te stimuleren rollenspel het verhaal leent zich ook prima voor een rollenspel hetgeen de leerling er toe brengt zich te identificeren met een bepaald personage de vrouw de rei ziger mike de leerlingen in het clubje de verstoten leerling amada etc ter voorbereiding wordt aan de leerlingen gevraagd het verhaal te vertellen vanuit het perspectief van een bepaald personage dan volgt een fase waarin iedere leerling bedenkt hoe hij zijn of haar rol als personage wi l invullen biedt de tekst genoeg materiaal of moeten er aanvullende dialogen gemaakt worden daarna volgt de interactiefase tussen de personages als dit goed gaat kan er tenslotte zelfs een toneelstuk van gemaakt worden het voordeel hiervan is dat alle klasgenoten actief betrokken kunnen worden bij het maken van het skript kostuums muziek etc het nadeel is dat dit zeer veel tijd en organisatievermogen verg t van de docent makkelijker t e realiseren is een voordracht door enkele leerlingen die daar plezier in heb ben 5 65 montessori het zuidamerikaanse verhaal in de les reflectie als de klas echt een zekere periode intensief me t dit verhaa l bezi g i s ge weest is het goed om stil te staan bij het leerproces wat hebben ze van dit verhaal geleerd wat hebben ze overgehouden aan de diverse activiteiten wat hebben ze over mexico geleerd hebben ze nog dezelfde mening over het verhaal als in het begin is er belangstelling in de klas om nog meer zuidamerikaanse verhalen te le zen zo ja uit een specifiek lan d of va n een specifieke auteur dit proces wordt opgebouwd door leerlingen bier eerst spontaan over te laten praten met el kaar daarna vullen ze een vragenlijst in die de docent heeft voorberei d en waarin de leerdoelen worden getoetst de antwoorden komen in het persoon lijke leesdossier van de leerling en worden later in een individueel gespre k met de docent besproken ter afronding va n dit mexicaanse intermezzo in de les is het natuurlijk erg leuk o m me t zij n alle n ee n mexicaans e fil m t e gaa n zie n en o f i n ee n mexicaans restaurant te gaan eten of de recepten die inmiddels in de klasse muurkrant staan met zijn allen uit te proberen nicolien montessor i i s docente literatuur en cultuur van sftaans amerika bi j de vakgroep spaans van de hogeschool va n utrecht noten 1 el giiero is opgenomen in dominguez l ed los mejores cuenlos de jose donoso zig zag santiago 1966 2 voor ee n beschrijvin g va n dez e vie r invalshoeke n zie staatsen f literatuur in levende talen 471 juli augustus 1992 p 268 270 en schalkwijk e nieuw e eindexamen eisen voor het literatuuronderwijs in de mo derne vreemde talen m tsjip 2 2 juni 1992 p 13 20 3 g j lubbers semantische schalen ten dienste van poezie literatuur onderwijs in levende talen 292 1972 4 l dasberg het kinderboek als opvoeder assen 1981 5 voor een uitgebreid overzicht van lessuggesties in de literatuurles zie geljon c literatuur en leerling een praktische didactiek voor het literatuuronderwijs coutinho bussum 1994 66