Historische teksten in het literatuuronderwijs; verslag van een symposium

birgit durlinger historische teksten in het literatuuronderwijs verslag van een symposium i 4 1 inleiding 1 1 de context in juni 1983 werd door de afdeling literatuurdidactiek van de nijmeegse universiteit een symposium georganiseerd over tekst ervaringsmethoden in het literatuuronderwijs zie de moor 1984c in de visie van de organiserende afdeling was en is leerlinggerichtheid een belangrijke voorwaarde voor goed lite ratuuronderwijs hoe verhouden leerlinggerichtheid en leerstofge richtheid zich tot elkaar dat onderwerp werd op het eerste sym posium aan de orde gesteld door tekstbestudering en tekstervaring tegenover elkaar te plaatsen sedertdien heeft deze oppositie zich in beschouwingen over het literatuuronderwijs nadrukkelijker gemanifesteerd flippo 1984 de moor 1984a te riele 1984 en 1985 scheltinga 1983 van der veur 1983 de bevindingen van dat eerste syposium bezocht door docenten uit het voortgezet onder wijs vakdidactici en literatuurwetenschappers vormden het uit gangspunt voor een symposium over het gebruik van historische teksten in het literatuuronderwijs dat van woensdag avond 12 juni tot vrijdagmiddag 14 juni 1985 plaatsvond in berg en dal 1 2 het probleem de plaats die niet contemporaine literatuur in het programma van middelbare scholen inneemt staat de laatste jaren steeds meer ter discussie niet alleen lijkt historische letterkunde niet langer te voldoen in de ogen van hen die maatschappelijke bewust making en leesplezier als primaire doelstellingen zien maar tevens lijkt zich vooral het laatste decennium bij de leerlingen een afnemende belangstelling voor zo niet een groeiende weerzin tegen de leeslijst te manifesteren en dan vooral tegen de oudere werken daarop zie kuijer 1972 hawinkels 1978 bernards 1979 joppen 1978 barend 1982 dit terwijl recent allerwege juist 69 spiegel 4 1986 nr 1 69 80 sprake is van een gestaag groeiende interesse voor het verleden in allerlei lagen van de maatschappij welke plaats historische teksten in het voortgezet onderwijs in zouden moeten nemen hoe de leerlingen hierbij te betrekken welke doelstellingen daarbij te hanteren gedurende twee dagen werd geprobeerd op die vragen een antwoord te formuleren 1 3 het symposium twee dagen van intensieve en sfeervolle samenwerking intensief en sfeervol ondanks het teleurstellend lage aantal deelnemers met name wat de docenten uit het middelbaar onderwijs betreft vaak overbelast blijken veel leraren geen ruimte meer te kunnen vinden voor dergelijke bijeenkomsten hoe belangrijk hun inbreng juist daar ook is wat teleurstellend dus zeker gezien het enthousiasme van juist die leraren twee jaar geleden desalniet temin bleek de inzet van 40 deelnemers afkomstig uit het voort gezet en hoger onderwijs te leiden tot een vruchtbaar en afwis selend symposium de opzet was in grote lijnen hetzelfde gehouden als op het eerste symposium vijf inleiders uit binnen en buitenland leverden hun visie op de plaats die historische letterkunde volgens hen zou moeten of kunnen innemen binnen het literatuuronderwijs en droe gen voorstellen aan over middelen en methoden waarna de theorie aan de praktijk getoetst werd door middel van workshops in drie groepen waarvan een internationale met engels als voertaal werd gewerkt met de voorgestelde methoden en gekeken in hoeverre deze daadwerkelijk toepasbaa waren 2 de bijdragen 2 1 nederlanders over oudere letterkunde dat oudere letterkunde een duidelijke plaats dient te hebben in het onderwijs bleek woensdagavond uit het betoog van herman pleij universiteit van amsterdam waarin deze pleitte voor een werkelijk historische benadering van oudere literatuur een puur esthetische benadering die zich alleen met de canon van klassieken bezighoudt waarvan de keuze voornamelijk gebaseerd is op selectiecriteria uit de negentiende eeuw doet volgens pleij niet genoeg recht aan de historische ontwikkelingslijnen van vroeger naar nu noch aan de huidige belangstellingssferen een historische benadering waarbij het hele literaire leven van auteur tot publiek in de verschillende tijdvakken als uitgangs punt geldt is niet gediend met het gebruik van geisoleerde tek sten maar vraagt veeleer een thematische aanpak die aanknoopt bij de herkenbaarheid van het verleden of de verbijstering over het andere door tekstervarend te beginnen en de reacties van de leerlingen te problematiseren kan inzicht in dat historisch 70 veranderingsproces ontstaan waardoor men de eigen tijd beter leert begrijpen daarbij is een literair historisch referentieka der een literatuurgeschiedenis in uiterst eenvoudige vorm onontbeerlijk een dergelijke aanpak vraagt om aangepaste leer middelen een soort werkboek waaruit de klas en de docent naar eigen keuze kunnen putten en daarnaast eenvoudige overzichtsboek jes het verschaffen van die leermiddelen zou volgens pleij ook onder de taken van de universiteit moeten vallen in aansluiting op de ideeen van pleij bood marijke barend universiteit van amsterdam mede namens jacques vos nlo ubbo emmius groningen een voorbeeld van dergelijke middelen aan deel uitmakend van de literatuurmethode literatuur in katernen die zij redigeren grootes 1984 kaper 1984 en 1985 keijser 1985 nieuweboer 1984 pleij 1984 stouten 1984 in de workshop werden het informatieve en het opdrachtengedeelte rond een aantal teksten over de slavernij in de achttiende eeuw beproefd op hun bruikbaarheid de meningen waren nogal verdeeld men vroeg zich af in hoeverre een leraar nederlands of vreemde talen zich met geschiedenis moet bezighouden de methode vraagt namelijk veel historisch werk en was volgens velen te diepgaand ook over de tekstkeuze bestonden twijfels met name wat de lite raire kwaliteit betreft in hoeverre mag die ondergeschikt zijn aan cultuurhistorie moet zeker ook gezien de geringe hoeveel heid tijd die aan historische letterkunde besteed kan worden niet de voorkeur worden gegeven aan bekende literaire histo rische teksten die ook in de moderne literatuur nog invloed heb ben men was het er wel over eens dat de methode een originele aanpak biedt een goed beeld geeft van de realiteit en leerlingen leert verbanden te leggen maar liever zou men slechts een selec tie uit de teksten gebruiken ter afwisseling en aanvulling van literair betere historische teksten 2 2 buitenlanders over oudere letterkunde een heel andere ingang bood donderdag de operative literatur theorie van gunter waldmann padagogische hochschule reutlingen deze hield een pleidooi voor een operationele omgang met teksten weil man intensiver und leichter lernt wenn man uber den gegenstand nicht nur abstraktes fremdwissen aufnimmt sondern wenn man selbst mit ihm umgeht wenn man eigene aktive erfahrung mit ihm sammelt learning by doing wenn man die im text vorhandenen unbestimmtheitsstellen und leer stellen ausfullt und erganzt produktionsorientierter literatur unterricht orientiert sich am ursprunglichen lesevorgang und versucht dessen aktive und produktive elemente zu bewahren waldmann 1984 43 volgens waldmann leent literatuur zich wezenlijk voor ervarings methoden en zelfwerkzaamheid omdat een literair werk pas volle dig is nadat de lezer de tekst voor zichzelf heeft geconcreti 71 seerd der leser ist aktiver koproduzent des literarischen werkes waldmann 1984 43 zo onderscheidt poetisch taalgebruik zich volgens waldmann van het dagelijks taalgebruik door over structurering metrum rijm alliteraties metaforen etc die overstructurering werkt vervreemdend wordt als anders ervaren en de mate waarin dat verschil door de individuele lezer ervaren wordt bepaalt de poetische kwaliteit es gibt die poetische differenzqualitat daher konkret nur so dasz sie im unterschied zur alltagssprache erfahren wird als differenzecfahrung des lesers waldmann 1986 het is dus de lezer die voor zichzelf de werkelijke literaire kwaliteiten van een werk bepaalt het literatuuronderwijs zou daarop in moeten springen door leer lingen op produktieve wijze met teksten om te laten gaan opdat die individuele leeservaringen optimaal tot hun recht komen uber die texte wird nicht nur theoretisch reflektiert sondern ihre strukturen werden selbst literarisch angewandt werden mittel der phantasie der schiller waldmann 1984 43 door bijvoorbeeld leerlingen specifieke structurele aspecten als metrum metaforen en dergelijke te laten veranderen binnen een tekst of gedicht worden deze ook als geheel duidelijker toon zetting inhoud strekking en dergelijke kunnen een volledig andere betekenis krijgen indien andere accenten gelegd worden metaforen door andere beelden worden vervangen etc 1 leer lingen worden zich daarvan bewust wanneer zij zelf produktief op die manier met teksten omgaan het zelf ervaren hoe structuren in elkaar zitten vergemakkelijkt dan niet alleen de interpretatie maar tevens krijgen leerlingen meer oog voor een literaire tekst als een mogelijke tekst ervaren zij hoe een dichter of schrij ver werkt en dringen zij door tot de essentie van de literatuur aan de hand van enkele concrete voorbeelden werd met de methode waldmann gewerkt hoewel enkele van zijn studenten deze methode al met veel succes hebben toegepast werden veel vraagtekens geplaatst bij de bruikbaarheid in de klas men was vooral bang voor een te grote belasting van de leraar de produktieve methode van waldmann vraagt een gedegen voorbereiding van de docent en een uitvoerige didactische analyse van de mogelijkheden die bepaalde teksten binnen dit kader zouden kunnen bieden is het rendement van de methode daar wel hoog genoeg voor vroeg men zich af verder vreesde men dat de leerlingen over onvoldoende voorkennis beschikken vooral wat betreft de gebruikte vormen van beeldspraak in de verschillende tijdvakken unaniem werd gecon cludeerd dat de methode zeker leerlinggericht is doordat leerlin gen direct bij de tekst betrokken worden waarschijnlijk zal dat meer enthousiasme en affiniteit bij de leerlingen teweeg brengen wel zag men nauwelijks een relatie tussen waldmanns betoog en het gebruik van historische teksten ook jon cook university of east anglia norwich legde de nadruk op subjectieve ervaring en produktieve zelfwerkzaamheid maar vanuit een totaal ander gezichtspunt dan waldmann in zijn 72 betoog zette cook zich af tegen de traditionele manier waarop historische literaire teksten vaak behandeld worden en die voor bij gaat aan de manier waarop leerlingen zelf de tekst ervaren daardoor worden leerlingen in hun interpretatie passief afhanke lijk van de docent cook wil af van het beeld van een tekst als a privileged incarnation of a tradition whose value is the students duty to receive and reproduce hij wil de leerlingen een actieve rol toekennen in het bepalen van de betekenissen van een tekst die nooit vooraf vaststaan maar afhangen van de con text van waaruit de tekst gelezen wordt en van de verwachtingen die de lezer op de tekst projecteert ook leerlingen ontwikkelen bepaalde verwachtingen ten aanzien van het verleden en van oudere teksten de bevestiging van dat ver wachtingspatroon hangt af van de mate waarin een tekst deel uit maakt van een herkenbare traditie familiarity of juist veel onbekende aspecten bevat strangeness die vervreemding opwek ken de confrontatie tussen het herkenbare en het vreemde biedt een uitstekend aanknopingspunt voor verdere interpretatie een historische tekst wordt altijd vanuit de hedendaagse tijd geinterpreteerd dat schept vooroordelen veronderstellingen om de leerlingen zich daarvan bewust te laten worden moet een historische achtergrond geschapen worden dit stelt de leerlingen in staat hun plaats ten opzichte van het verleden te bepalen waardoor ze ook de tekst beter leren begrijpen het verkrijgen van historisch inzicht is echter niet zozeer gebaat bij het aan gereikt krijgen van een overzicht van ontwikkelingslijnen maar veeleer bij het zelf leggen van verbanden bij het zelf construe ren van een dialoog tussen heden veronderstellingen en verle den historische realiteit cook stelt voor de leerlingen primair met de tekst te laten wer ken zonder de historische dimensie en ze dan pas achteraf in samenwerking met de leraar en niet opgelegd de historische context te laten bepalen dat moet volgens cook een produktieve activiteit zijn in navolging van roland barthes stelt hij dat een lezer tijdens het leesproces geen passieve ontvanger maar veeleer actief producent van betekenissen is waardoor de tekst wordt opengebroken en gezien kan worden als an invitation to the creation of a new text the product of the interpretative activity of teachers and students alike slechts door het literaire werk achter zich te laten en zelf te produceren door betekenissen te vormen maar ook door zelf nieuwe teksten te schrijven kan men weer terugkeren naar de tekst indien leer lingen geen gelegenheid geboden wordt teksten te exploiteren blijven die teksten vreemd afstandelijk vijandig en ontstaat het gebrek aan interesse dat we aan leerlingen toeschrijven tijdens de workshops bleek de praktische toepassing van cooks theorieen veel reserves te wekken de gehanteerde methode was erop gericht door middel van beperkte structurele analyse 73 technische benadering de leerlingen dichter bij de tekst keats ode to a nightingale te brengen en een basis te scheppen voor discussie en interpretatie inhoudelijke benadering aan de hand van woordparen gebaseerd op de criteria repetitie variatie oppositie werd met associaties en connotaties gewerkt daarbij werd een groot beroep gedaan op zelfwerkzaam heid zij het wel gestuurd door strakke richtlijnen geevalueerd werd slechts achteraf enerzijds om het tempo hoog te houden en leerlingen daardoor tot meer actie te dwingen anderzijds om hen pas achteraf met divergente en convergente betekenistoekenning te confronteren wat tot interessante discussies kan leiden bood de methode zeker een bruikbaar houvast voor het toegankelijk maken van moeilijke gedichten in handen van een sturend docent zou ze waarschijnlijk een middel tot manipulatie kunnen worden in de richting van een interpretatie wel zou de auteurstekst er mee achterhaald kunnen worden of de methode ook uitzicht biedt op het concretiseren van lezers leerling teksten het werd alleen geloofd in de door cook zelf geleide groep twijfels over het leerlinggerichte karakter bestonden overal men vond vooral het ophangen aan woordparen een vrij gekunstelde aanpak die het risico in zich draagt leerlingen van hun eigen ontdekkingen te beroven doordat aan de opdrachten in feite een interprstatie van de docent ten grondslag lag 3 stemmen uit de praktijk tijdens de avondsessie op donderdag vertelden enkele docenten over hun ervaringen met literatuuronderwijs zo hield koos hawinkels sol utrecht een hartstochtelijk pleidooi voor het vertellen van verhalen in de klas illustreerde elianne huiler havo vwo arnhem hoe zij erin geslaagd was haar letterkunde onderwijs te combineren met beeldende kunst en muziek legde jan uijttendaele lerarenopleiding turnhout uit hoe hij tot de opzet was gekomen van een werkboekje bij de reinaert en gaf arie van den akker universiteit van nijmegen een voorbeeld van een ongebruikelijke maar interessante manier om creatief met literatuur en taal om te gaan volgens de op queneau frankrijk geinspireerde methode oulipo in de tra ditie van hugo brand corstius cf opperlandse taal en letter kunde ziekte van paul wackers universiteit van nijmegen verhinderde deze om zijn pleidooi voor historisch literatuuronderwijs als een mogelijkheid om kritiek te leveren op de eigen tijd af te ste ken in zijn plaats sprak nu frans bernards docent nederlands en internationaal literatuuronderwijs rivendell college uden op het rivendell college is tien jaar geleden gekozen voor een nieuwe methode met als doel te komen tot een leerlinggericht en sectie overstijgend literatuuronderwijs binnen een democratische structuur hiermee wilde men bereiken dat zich geen overlappingen 74 meer voor zouden doen bij de verschillende vakken tevens wilde men leerlingen aanzetten om op eigen initiatief uit eigen belangstelling en voor eigen plezier verder in de literatuur door te dringen en zich een beeld te vormen van zichzelf en anderen deze doelstellingen golden oorspronkelijk voor de moderne litera tuur maar werden ook doorgetrokken naar het historisch litera tuuronderwijs leerlingen zelf een beeld te laten vormen van een periode al dan niet in vergelijking met de hedendaagse opvattin gen en zo proberen interesse te wekken voor oudere letterkunde die historische letterkunde werd ondergebracht bij een experiment met internationaal literatuuronderwijs in drie reeksen van twaalf lessen werden door docenten van verschillende secties gedurende een uur per week middeleeuwen renaissance en romantiek belicht doordat het vak op school nog geen status had te vrij blijvend van karakter was heeft het experiment in veel opzichten teleurstellend uitgepakt toch acht men betere resultaten moge lijk mits het vak een verplicht onderdeel wordt van de vier talen er een soort toetsing wordt ontworpen die recht doet aan het verwerkend karakter van de lessen en de reeks aansluit bij het moderne literatuuronderwijs 4 drie workshops als laatste onderdeel van het symposium konden de deelnemers kie zen uit een drietal workshops geleid door medewerkers van de vakgroep vakdidactiek en onderwijskunde ten behoeve van de lera renopleiding letterenfaculteit van de k u n 4 1 de barok in het schoolboek de groep van martin thijssen boog zich over de vraag hoe in een van de meest gebruikte literatuurschoolboeken de periode van de barok behandel wordt en of daarin recht wordt gedaan aan de stel ling dat elke tekst een context heeft in hoeverre komen essen tiele zaken aan de orde en worden verbanden gelegd de conclusie luidde dat er veel feiten worden opgesomd maar dat men de ver banden weglaat alleen door plaatjes naast de teksten zouden die verbanden gelegd kunnen of moeten worden ook de teksten zelf zijn zonder samenhang opgenomen en de vragen en opdrachten zijn nauwelijks leerlinggericht er wordt voornamelijk naar tekstbe grip en kenmerken van perioden gevraagd daar valt waarlijk nog veel te verbeteren concludeerde men 4 2 spelen met de lanseloet onder leiding van jacques de vroomen werden spelvormen toege past op een tekstfragment uit de lanseloet van denemarken in deze workshop is gepoogd de deelnemers zicht te bieden op een zekere opklimming in moeilijkheidsgraad bij het gebruik van dra 75 matische werkvormen in de klas dus welke werkvormen zijn geschikt voor beginners welke zijn wat moeilijker en voor welke vormen is een langere ervaring nodig betrekkelijk gemakkelijk werden de vormen genoemd waarin vooral een idee een abstractie tot uitdrukking komt bijvoorbeeld een standbeeld van lanseloet en zijn moeder in de de vorm van een tableau waarin op vrij abstracte wijze hun onderlinge relatie wordt helder gemaakt zo n beeld kan niet gevormd worden zonder enige inleving maar in de opdracht schuilt toch ook een heel nadrukkelijke cognitieve uit daging spelvormen worden moeilijker naarmate er meer echte mensen van vlees en bloed onherhaalbare individuen en dus ook emoties uit gebeeld moeten worden in deze opvatting is concreet spel moei lijker dan abstract spel concreet staat dan voor emotioneel doorleefd en abstract voor emotioneel kaal vanuit de hier geschetste dualiteit werd er een relatie gelegd met de begrippen tekstbeleving en tekstbestudering zeer in het algemeen gesproken kan men zeggen dat concreet emotioneel spel de beste kansen biedt voor tekstbeleving 4 3 beeldende kunst en literatuur wam de moor ging in op de mogelijkheden die de beeldende kunst het literatuuronderwijs biedt en op de vraag hoe leerlingen door gesanctioneerd hineininterpretieren kunnen leren meer gediffe rentieerd aan te kijken tegen de betekenis van de context de deelnemers kregen de opdracht om aan de hand van het naamloos gepresenteerde gedicht de boer van judith herzberg vrij te associeren omtrent de interpretatie en de parafrase dit dan van uit de beperkende context van voor groepjes deelnemers verschil lende tijdvakken te weten de 20e eeuw romantiek middeleeu wen dit werd als een boeiende aanpak beschouwd daar alle deel nemers zich bewust werden van de invloed die de context op hun beleving en begrip van de tekst had uitgeoefend de mate waarin interpretaties persoonlijk en contextgebonden zijn werd nogmaals duidelijk bij de vertoning van het schilderij naar aanleiding waarvan herzbergs gedicht geschreven was de val van icarus van brueghel en bij de korte vergelijking met andere door ditzelfde schilderij geinspireerde gedichten van auden verwey kal hawinkels en spillebeen in de klas zou dit verder uitgediept kunnen worden door ook ovidius versie van het verhaal van daedalus en icarus aan de orde te stellen 5 conclusies historische letterkunde verdient een duidelijke plaats in het literatuuronderwijs luidde de conclusie tijdens de evaluatie waar het symposium als zeer geslaagd werd betiteld maar waar ook nog veel vraagtekens geplaatst werden bij vooral de praktische 76 toepasbaarheid van enige geboden theorieen hoewel men zich bewust was van het belang van de historische dimensie in oudere teksten bleef men het antwoord schuldig op de vraag in hoeverre geschiedenis in het literatuuronderwijs aan bod moet komen het accent dreigt dan misschien te verschuiven van de tekst en haar literaire kwaliteit naar die historische dimensie en naar het aankweken van historisch inzicht bij de leerlingen de manier waarop historisch besef bijgebracht kan worden bleef ook een onopgeloste kwestie zijn de leerlingen meer gebaat bij een overzicht van ontwikkelingslijnen zoals door pleij werd getoogd of moeten zij naar het voorstel van cook zelf de geschiedenis construeren of moeten oudere teksten naar de werke lijkheid van de lezer vertaald worden zoals waldmann en de moor voorstonden of waar zij althans mogelijkheden van lieten zien het bleven vragen wel werd evenals bij het vorige symposium eenstemmigheid bereikt over de onontbeerlijkheid van tekstervaringsmethoden naast tekstbestuderingsmethoden om de belangstelling voor histo rische teksten te wekken en leerlingen hun leesplezier te laten behouden produktieve omgang met teksten zoals door cook de moor en waldmann bepleit werd daarbij algemeen gezien als de meest leerlinggerichte en daardoor perspectiefrijke aanpak wel constateerde men dat hoewel hier duidelijk een brug was geslagen tussen wetenschap en praktijk de praktische invulling en dus het rendement van de diverse theorieen nog te wensen overlaat en er verder gezocht moet worden naar aangepaste leerwegen de vele vragen die nog bleven leidden tot de uitgesproken ver wachting dat over twee jaar in 1987 opnieuw een symposium zal worden georganiseerd mogelijke onderwerpen daarvoor zijn poezie en tekstervaring tekstbestudering en evaluatie en triadisch lite ratuuronderwijs imelman 1984 het verslagboek van dit symposium met daarin ook de afgelaste lezing van wackers zal op het moment dat deze bijdrage in spiegel verschijnt gereed zijn het is te bestellen bij de dicta tencentrale van de k u a faculteiten thomas van aguinostraat 2 nijmegen onder vermelding van ver slagboek symposium literatuurdidactiek 1985 nijmegen januari 1986 77 noot 1 voor concrete voorbeelden verwijs ik naar het verslagboek van het symposium de moor durlinger red 1986 daar zij te veel ruimte in beslag zouden nemen en moeilijk van de volledi ge lezing zijn los te maken bibliografie barend m historische teksten in de klas in levende talen 1982 372 385 394 bernards f literatuur is iemand die je moet leren kennen vijf jaar literatuuronderwijs op een nieuwe school uden 1979 interne publikatie flippo k f lessen in literatuur een onderzoek naar leerling gericht literatuuronderwijs moderne vreemde talen in het bijzonder in het duits leiden van mantgem en de does spruijt b v 1984 grootes e k het literaire leven in de zeventiende eeuw leiden nijhoff 1984 literatuur hawinkels k literatuurdidactiek in nederland een overzicht in verslag van het zevende colloquium van docenten in de neerlandistiek aan buitenlandse universiteiten te amsterdam op 27 31 augustus 1979 s gravenhage hasselt 1980 77 87 imelman j d tekstervaring bestudering als pedagogisch begrip een pedagogische fundering van literatuurdidactiek in de moor 1984c 28 37 joppen r het literatuuronderwijs op het boschveldcollege ervaringen van docenten hun leerlingen en oud leerlingen een vakdidactische analyse nijmegen k u n 1978 docto raal scriptie kaper r liever geen bloemen brieven en gedichten rondom de zeventiende eeuw leiden nijhoff 1984 literatuur kaper r over helse heksen en onnozele halzen over bijgeloof in middeleeuwse teksten leiden nijhoff 1985 literatuur keijser p suikerriet suikerverdriet slavernij in enkele achttiende eeuwse teksten leiden nijhoff 1985 literatuur 78 kuijer p literatuuronderwijs een soms onvriendelijk verhaal om u te dienen in afeermoer 3 1972 13 19 moor w a m de aspecten van literatuuronderwijs 2 over tekst bestudering en tekstervaring van lubbers tot waldmann in levende talen 1984a 390 161 173 moor w a m de alwat vanzelve wast behoeft men niet te zaaien over de ontwikkeling van tekstervaringsmethoden in forum der letteren 25 1984b 4 259 274 moor w a m de red alwat vanzelve wast behoeft men niet te zaaien verslag van het symposium tekstervaringsmethode in het literatuuronderwijs te berg en dal op 15 17 juni 1983 nijmegen k u 1984c interne publikatie nieuweboer a schuitje varen theetje drinken reizen en ver tellen in achttiende eeuws nederland leiden nijhoff 1984 literatuur pleij h het literaire leven in de zeventiende eeuw leiden nijhoff 1984 literatuur riele d te poemas en la clase studiedag over het literatuur onderwijs met enkele voorbeelden voor het spaans in levende talen 390 1984 138 141 riele d te het leerlingdossier in het literatuuronderwijs verslag studiedag 27 oktober 1984 onder leiding van lily coenen in levende talen 402 1985 343 346 scheltinga h de methode koch in het literatuuronderwijs spaans in levende talen 384 1983 398 401 stouten j verlichting in de letteren leiden nijhoff 1984 veur w van der schrijvers zijn van die professoren in levende talen 385 1983 476 482 waldmann g literatur zur unterhaltung 1 unterrichtsmodelle zur analyse und eigenproduktion von trivialliteratur hamburg rowolt 1980 waldmann g produktionsorientierter literaturunterricht traditioneller und alternativer umgang mit texten im lite raturunterricht der bundesrepublik deutschland in de moor 1984c 79 m f o 80