Hoe moeilijk is de spelling der werkwoordsvormen?

hoe moeilijk is de spelling der werkwoordsvormen gegevens uit 6 jaar schooltoets h wesdorp inleiding in de discussies rond de voorstellen tot spellingswijziging wordt telkenmale ge wezen op de ingewikkeldheid van de spellingsvoorschriften t a v de werk woordsvormen iedere moedertaaldocent weet hoeveel tijd en moeite het kost de leerling de vaardigheid in het spellen van de werkwoordsvormen bij te brengen er worden vele uren aan besteed en toch zijn de resultaten vaak te leurstellend hoe teleurstellend deze resultaten zijn kan onder meer blijken uit de resultaten van zes jaar schooltoetsafname in het volgende wil ik wat nader ingaan op de resultaten van het spellingsonderwijs in de bassisschool zo als gemeten in de subtoets spelling van de schooltoets de gegevens hebben betrekking op grote aantallen leerlingen ze kunnen de discussies over de moeilijkheid der werkwoordsspelling een steviger fundament geven de schooltoets basisonderwij s sinds 1966 wordt de schooltoets afgenomen aan het eind van de zesde klas oorspronkelijk was de toets een amsterdamse aangelegenheid de verantwoor ding voor de inhoud en de organisatie lag bij het nutsseminarium nu kohn stamminstituut en het research instituut voor de toegepaste psychologie later vooral toen de toets werd overgenomen door het centraal i nstituut voor toetsontwikkeling c i t o te arnhem kwamen er steeds meer deelnemers over het hele land verspreid in 1 966 waren dat er 6000 in 1967 11000 in 1 968 f 16000 in 1969 30000 in 1 970 44000 in 1971 60000 en voor 1972 wordt het aantal deelnemers op minstens 85000 geschat ter vergelij king het totaal aantal zesdeklassers bedroeg in 1 969 221709 in de schooltoets worden de volgende subtoetsen opgenomen hoofdrekenen i en ii rekenvraagstukken spelling gemengde taalopgaven i en 14 stillezen groot stuk en stillezen kleine stukken grammatica facultatief en alge mene kennis de subtoetsen bestaan tegenwoordig alle uit 30 items de toetsen worden geconstrueerd door teams waarin een viertal onderwijzers zitten die de doelstellingen van het basisonderw ijs goed kenn en de toets is in 1966 o a als evaluatie instrument geintroduceerd waarmee de onderwijzer de stand van zaken kon bepalen en na kon gaan aan welke gebieden hij eventueel een volge n d j aar wat meer aandacht zou moeten schenken de toets had en heeft echter ook de functie van een selectie instru ment 1 waarmee de onderwijzer na kan gaan voor welke vorm van voortgezet onderwijs de leerling in aanmerking komt oorspronkelijk trachtte men de minimumdoelstellingen van het basisonderwijs in de toets te verwerken wat tot een gemakkelijke toets zou moeten leiden later bleef dit uitgangspunt gehandhaafd maar toch werden soms misschien onbewust moelijker vrage n 93 ingevoer d die niet door 80 a 90 der leerl i ngen goed hoefden te worden be antwoord dit tweesl achtige karakter van de schooltoets is een probleem van de kant van het c i t o wordt geprobeerd de toets zoveel mogelijk bruikbaar te ma ken als evaluat i emiddel daartoe is bijvoor beeld voor de toets 1 97 1 extra ma teriaal vervaardigd 2 dat aan alle gebruikers wordt toegezonden van de kant van het onder wij s wordt geprobeerd de toets als hulpmiddel bij de selectie voor h et voortgezet onderwijs te gebruiken in diverse rayons zijn toelatingsregelin gen van kracht waarbij schooltoetsscores een belangrijke rol kunnen spelen h et spellingsgedeelte van de schooltoets samenstelling ieder jaar worden ongeveer dertig items opgenomen fr zijn verschillende itemtypen in gebruik die ik hier niet verder wil beschrijven3 bij het meest gebruikte itemtype moet de leerling aangeven welk woord van drie onderstreep te woorden in een zin fout gespeld is hij mag ook zeggen dat er geen fout i n de zi n voorkomt de spellingsitems zijn heterogeen van karakter d w z e r bes t aan veel items di e en de werkwoordsspelling en de spelling van nor male nederla n dse woorden aan de orde stellen zoals ook veel dicteezinnetjes verschillende problemen bevatten het is niet zonder meer nauwkeurig te be p alen hoe de moei l ijkheden die i n de toets verwerkt zijn zijn verdeeld me n kan grofweg zeggen dat het aantal onderstreepte woorden de sterkte waar mee een moeilijkheidscategorie is vertegenwoordigd aangeeft in het volgende overzicht treft men de verdeling der spellingsmoeilijkheden in de toetsen aan er is geen poging gedaan de diverse moeilijkheden in de nor male nederlandse woorden en bastaardwoorden uit te splitsen het ging mij voornamelijk om de werkwoordsspelling verdeling van spellingsmoeilijkheden in 6 jaren schooltoets4 mo eilijkhei dscat e g orie j aar 1 966 11967 11968 1 1 969 11970 1197 1 lviormale nederlandse woorden 74 64 93 66 37 30 bastaardwoorden 9 12 10 13 14 6 bijv naames als afgebrande 4 1 1 2 2 5 o t t enkele en meere 10 8 7 9 13 9 o v t enkele en meere 7 2 17 6 7 12 gebiedende wijs 1 1 infinitief 9 4 5 4 1 4 voltooid deelwoord 6 8 6 6 9 5 interpunctie 2 3 totaal aantal getoetste plaatsen 119 i 99 1 139 1 106 i 86 i 7 5 94 zoals u ziet schommelt de verdeling over de verschillende moeilijkheidscate gorieen nogal de laatste jaren is bewust gestreefd naar een sterker vertegen woordiging van de werkwoordsspellingsproblemen in de toets het constructie team vond dat dit gebied eerder tot de minimumdoelstellingen behoorde dan b v het spellen van bastaardwoorden en normale nederlandse woorden als dreumesen en koninkje in de opvatting van de toetsconstructeurs zouden de leerlingen van het basisonderwijs de spelling van de werkwoordsvormen onder de knie moeten kunnen krijgen vooral omdat het om een systeem gaat dat leerbaar is ook verschillende leerplannen omschrijven het beheersen van de werkwoordsspelling als doelstelling van het basisonderwijs in de eerste jaren werd 20 30 van de toets aan werkwoordsspellingsproblemen besteed in de laatste twee jaren 40 50 bij de berekening van deze percen tages is het schrijven van bijvoeglijke naamwoorden als afgebrande ook als werkwoordsspellingsprobleem beschouwd uit de sterkte waarmee de verschil lende moeilijkheden zijn vertegenwoordigd kunt u afleiden hoe belangrijk het constructie team de verschillende probleemgebieden vond5 moeilijkheid van de spellingsitem s hoe moeilijk zijn nu de werkwoordsitems in de schooltoets zoals hierboven gesteld werd zijn veel items van het type dat drie onderstreepte woorden be vat soms zijn alle onderstreepte woorden werkwoordsvormen soms zijn het er maar een of twee als drie of twee getoetste plaatsen een werkwoords vorm bevatten en als alleen de fout gespelde vorm een werkwoordsvorm was noemde ik het item een werkwoordsitem in het volgende overzicht staat ver meld wat de gemiddelde moeilijkheidsgraad van werkwoord en niet werk woordsitems per jaar was bovendien andere informatie die de interpretatie van deze gegevens beter mogelijk maakt gemiddelde moeilijkheidsgraad van vtv en niet ivrv item s aantal gemiddelde moeilijkheidsgraad va n items aantal gehele niet w v s jaar spellingtoets ww items toets items ww item 1966 30 9 75 78 69 1967 25 5 79 82 66 1968 35 9 84 85 8 1 1969 35 12 65 70 56 1970 30 14 60 61 59 1971 30 16 68 77 59 uit bovenstaande gegevens komen naar mijn mening de volgende punten naar voren 95 men is er eigenlijk slechts in 1968 in geslaagd een toets te con str ueren die de minimu m doe l stellingen bevat een toets met vragen die gemiddeld door 84 der leerl i ngen goed worden beantwoord mikt redel ijk op haalbare doel stellingen in andere j aren is men minder geslaagd in het construeren van een minimumdoelste llingentoets vooral de laatste drie jaren waarin het aandeel der werkwoordsitems steeds groter werd is de toets geen toets meer die voor de meerderheid der leerlingen haalbare doelstellingen bevat kennelijk is het beheersen van de spelling zoals vervat in de toetsen van de laatste jaren geen minimumdoelstelling bij de huidige stand van het onderwijs sommige items zijn haalbaar voor de happy few vele items zijn in elk geval na zes jaar onderwijs niet haalbaar voor grote groepen leerlingen wat vooral opvalt is dat in elk jaar de werkwoordsitems moeilijker zijn dan de niet werkwoordsitems dit betekent dat de werkivoordsitems het moei lijkste deel van de toets vormen de werkw oordsitems zijn nog minder dan de items in het algemeen voorbeelden van bij de huidige stand v an het onderwijs haalbare doelstellingen te l kenjare blijken de onderwijzers die de toets construeren items te maken die te moeilijk zijn als we haalbare doelstellingen wensen als ze werk woordsitems construeren lopen ze een nog grotere kans dat de items te moei lijk zijn kennelijk is het moeilijk om gemakkelijke werkwoordsitems te ma k en ter verontschuldiging van de constructeurs zij gezegd dat zij slechts in 1 97 1 in de gelegenheid zijn geweest hun spellingtoets te pretesten zodat een even tuele correctie van de gemiddelde moeilijkheidsgraad mogelijk werd daar staat tegenover dat voor andere gebieden bijvoorbeeld gemengde taalopga ven 1971 het zeer wel mogelijk bleek voor de meerderheid haalbare doel stellingen in de toets te verwerken gemiddelde moeilijkheidsgraad 87 in dat jaar was deze subtoets niet gepretest concrete voorbeelden het beste bewij s het beste bewijs van de moeilijkheid van de werkwoordspellingsitems wordt geleverd door concrete voorbeelden in het voorafgaande heb ik laten zien dat de wericwoordspellingsitems in het licht der minimumdoelstellingen te moeilijk zijn en dat ze moeilijker zijn dan de andere items hier volgen voorbeelden u kunt zelf uitrekenen hoeveel duizenden zesde klassers het betreffende item niet juist beantwoordden het percentage achter elk item geeft aan het per centage der leerlingen dat het goede alternatief koos 1969 30000 deelnemers in een russisch museum bevindt zich een groot mazaiek dat de pioniers van de rui mtevaart voorsteld geen fout 21 omdat er een dijk naar marken gel egt is stelde vader voor daarhee n een fietstocht te maken geen fout 64 96 als het in londen mist bran d de straatverlichti ng ook over d ag ook in de winkels en de woonhuizen branden dan al l e lampen geen fout 55 toen zij trachtten te landden sloegen de boten door de brandi n g tegen de rotsen geen fout 53 het volkomen uitgebrandde schip werd door de sleepboot naar de dichtstbijzijnde haven gebracht geen fout 39 1970 44000 deelnemers de chauffeur trachtte een aanrij ding te voorkomen maar slaagde n hierin niet geen fout 76 verbaasd het je niet dat die verplante roos groeit geen fout 51 japan wordt van alle landen op de wereld het meest door aard bevingen geteisterd geen fout 70 piet pas op zo meteen brand brandt branden brandden je je vingers 57 laatst overnachte overnachten overnachtte overnachtten wij in een klein hotel aan zee 65 na de wandeltocht moet je je meteen melde meldde meldden geen van drieen 56 zo n buitenkansje versmaadt ik niet al vindt ik het vreemd dat men het mij aanbiedt 45 hoeveel onderstreepte woorden zijn fout 1971 60000 deelnemers toen de leraar de zool van zijn schoen schopte proestte saski a het uit geen fout 70 het straalvliegtuig heeft een paar dagen geleden geprobeerd o p het drassige vliegveld te landden geen fout 68 in welke zin kan je word invullen a hij binnenkort weggestuurd b niet zo gauw boos jan c je broer meteen ontslagen d in geen van deze drie zinnen 40 in welke zin kan je vind invulle n a hoe u die nieuwe fiets b ik hoop dat j e j e boek c wat doe je als je een portemon n ee d in geen van deze drie zinnen 38 in welke zin kan je veranderd invullen a be n j e a l van g e da chte b de vlieg er va n koe r s 97 omdat de motor hapert c ik geloof dat het weer d in geen van deze drie zinnen 44 in welke zin kan je verhuurt invullen a de moderne villa werd voor een jaar b mij n vader zijn zeilboot nooit c piet je een gedeelte van je huis d in geen van deze drie zinnen 66 slotopmerkinge n bovenstaande voorbeelden laten zien dat steeds opnieuw belangrijk geachte minimumdoelstellingen door grote groepen leerlingen niet gehaald worden het c i t o streeft ernaar de toets veel gemakkelijker te maken de toets 1 973 zal wederom worden gepretest het optimisme van de itemconstructeurs kan dan tijdig worden ontdekt en gecorrigeerd de mening van het onderwijs over de spellingtoets blijkt uit een in 1970 gehouden enquete 6 onder gebruikers van de toets van de 230 respondenten op de enquete vonden 54 spelling zeer belangrijk vonden 167 spelling belang rijk en vonden 9 spelling onbelangrijk toen een rangorde werd bepaald op grond van de beoordeling der getoetste onderdelen bleek dat de volgorde xverd 1 begrijpend lezen korte teksten d 2 gemengde taalopgaven 3 begrijpend lezen lange tekst 4 algemene kennis 5 rekenen 6 spelling en 7 gra mm a tica ev e neens wer d een steekproef uit de deelnemers aan de schooltoets gevraagd uitspraken te doen over de wenselijkheid en de mogelijkheid van de in de toets voorkomende items dit had de volgende resultaten gemiddeld werden de 14 werkwoordspellingsitems 1970 door 88 der deelne mers wenselijk en mogelijk geacht de percentages varieren tussen 78 en 96 gemiddeld werden de 16 niet werkwoordspellingsitems 1970 door 90 der deelnemers wenselijk en mogelijk geacht de percentages bij deze items varieren tussen 69 en 98 hieruit blijkt dat niet alleen de leden van het constructieteam maar ook hun collega s de wenselijkheid van alle items hoog aanslaan maar de mogelijkheid van de items bij de huidige stand van onderwijs te hoog aanslaan het spellen van werkwoordsvormen is kennelijk moeilijker dan bijna iedereen denkt ik verzoek ieder die kritiek heeft op de inhoud van de toets en suggesties wil doen zich in verbinding te stellen met het c i t o noten 1 dit blijkt o a uit de resultaten van een onderzoek naar het gebruik van d e schooltoets gepubliceerd in een r l t p rapport de functie van een toetsprogramma de amsterdamse schooltoets in 1969 en 1970 2 c i t o publicatie no 9 gebruik van de scores van de schooltoetsen ba sisonderwijs 1971 c i t 0 arnhem 1971 3 men vindt ze in de ieder jaar verschijnende brochure verantwoording inhoud schooltoetsen basisonderwijs c l t 0 arnhem 98 4 geteld is het aantal onderstreepte plaatsen aan een bepaalde moeilijkheids categorie gewijd het totaal aantal getoetste plaatsen is niet elk jaar het zelfde geweest aantal items en vorm van de items zijn van jaar tot jaar gewijzigd 5 misschien vindt u deze verdeling onjuist laat ons dat dan weten uit de resultaten van de ieder jaar onder de gebruikers van de toets gehouden enquete blijkt niets van ontevredenheid over de inhoud van de spelling toets 6 m w h peters bips verslag van de enquete inhoud schooltoets 1970 c i t o memo 5 c i t 0 arnhem 1970 de doelstelling die in de leidraad derde hoofdinspectie wordt gegeven nl dat het schriftelijk weergeven van gedachten op de lagere school een juist beheer sen der schriftbeelden vereist en dus een betrekke lijk feilloos hanteren der spel lingsvoorschriften deze doelstelling heeft samen met de rodestreepmanie van de onderwijzer voor iedere zonde tegen de spelling geleid tot het feit dat het taalonderwijs op de basisschool slecht zo niet zeer slecht genoemd kan worden dat het taalonderwijs ontaard is in spell ingsonderwijs blijkt b v uit het vol gende overigens goed bedoelde advies het taalonderwijs bevat niet alleen spellingsonderwijs maar omvat een veelheid van taalactiviteiten lezen voorlezen vertellen opnemen van gedachten weergeven spreken dramatiseren schrijven s stellen taalschat verrijking taalinzicht interpunctie spelling en grammatica 1 zo n advies hoeft niet te worden gegeven als velen het taalonderwijs niet als spellingsonderwijs zouden beschouwen de schrijvers kennen het onderzoek van van der velde en aarzelen niet zijn conclusies over te n emen het leren zuiver schrijven van de werkwoordsvormen neemt een zeer groot deel van het spellingsonderwijs en ook van gehele taalonderwijs van de ho gere leerjaren in beslag de resultaten van dit onderwijs zijn bij vele kin deren niet evenredig met de bestede tijd en moeite zeker 50 pct van de 1 2 jarigen brengt het niet tot een voldoende beheersing van de werkwoor delijke spelling 2 ze concluderen dan dat een efficienter methode dringend nodig is en stell en de methode van de analogie voor alsof die nog niet geprobeer d zou zij n door wanhopige onderwijzers ik hoor ik brand m e hij hoort h ij brandt zic h snappen de kinderen dit regeltj e meestal wel en kunnen ze het toepassen meestal n iet s dan schrijven ze ook al spoedig hij zett de brandt brak uit enz bewij zen dat deze zgn andere meliode betere resultaten zou opleveren worden niet geleverd de cij fers van wesdorp geven wel duidelijk aan dat e r geen cent voor uitgang in de resultaten te bespeur en is we men en dat all een radicale sanering van de spel ling der werkwoordsvormen de mogelijkheid opent om het taalonderwijs op de basisschoo l te verbeteren 99 het c i t o zou het taalonderwijs een grote dienst bewijzen als het voort aan geen werkwoordsspellingsitems meer opneemt een dienst kan ieder zich zelf en anderen bewijzen als er eindelijk eens wat minder waarde gehecht wordt aan juiste spelling als men mensen niet meer beoordeelt op grond van hun vermogen om een t achter een d te zetten overigens hoeveel juristen structureren hun zinnen niet net zoals jordaanjon getjes de laatste worden afgekraakt op grond van hun onafgemaakte zinnetjes maar de jurist gaat vrijuit of maakt hoogstens een vergissing p q 1 f evers en l van gelders nederlandse taal groningen 1969 bl 10 2 idem bl 1 4 nieuwe taalkundige inzichten en het ontleden jan h j lui f ontleden is nog steeds voor heel wat mensen in het onderwijs een bezigheid waar ze niet goed raad mee weten dat geldt voor hen die in de klas zitten n et zo goed als voor dege n e die ervoor staat diepgaande studie van doe l stellingen en didactiek van deze vorm van moedertaalonderwijs is allerminst overbodig nieuwe inzichten in de taalwetenscha p ook van de kant van de taalwetenschap is er alle reden de school spraakkunst grondig onder de loep te nemen in deze wetenschap zijn de laatste jaren fundamenteel nieuwe inzichten uitgewerkt die op allerlei gebied verstrekken de gevolgen kunnen hebben die nieuwe inzichten kwamen van de amerikaan noam chomsky die in 1957 het boekje syntactic structuren publiceerde in nederland was het proefschrift van dr kraak negatieve zinnen 1966 de eerste belangrijke publicatie die uitging van de door chomsky ontwikkelde methoden nieuw was chomsky s voorstel in de taalwetenschap gebruik te maken van het algoritme een pro cede uit de wiskunde daarmee werd het in beginsel mogelijk een taal d w een oneindige verzameling zinnen te karakteriseren te beschrijven of zoals de technische term luidt te genereren een grammatica die van zo n proce de gebruik maakt noemt men generatief het voordeel van deze exacte be schrijvingsmethode is dat men gedwongen is expliciet te beschrijven zonder vaagheden en onuitgesproken veronderstellingen de pluspunten van deze ma nier van werken zijn zo overduidelijk dat er in de taalwetenschap nauwelijks nog discussie over is heel anders ligt het met chomsky s andere belangrijke voorstel hij kwam tot de conclusie dat een werkelijk verhelderende beschrijving van een taal onmogelijk is als men bli j ft staan bij de zinnen zoals zij zich op het eerste 1 00