Hoe worden leerlingen kritische én redelijke lezers?

francisca snoeck henkemans hoe worden leerlingen kritische en redelijke argumentati e lezers een van de doelstellingen van het moedertaalonderwijs is leerlingen te leren kritisch om te gaan met teksten dit vereist een reflectieve houding leerlingen moeten leren om teksten als object te beschouwen ze moeten bij hun beoor deling ook letten op de functie van de tekst afhankelijk van die functie mogen er eisen gesteld worden aan opbouw publieksgerichtheid en argumentatie zo zal bij betogende teksten de kwaliteit van de argumentatie een belangrijke rol in de beoordeling moeten spelen inzichten uit de argumentatieleer zouden dan ook van pas kunnen komen bij het onderwijs in kritisch lezen in het volgende artikel belicht francisca snoeck henkemans wat argumentatie leer zou kunnen inhouden en schetst zij hoe de argumentatieleer ten dienste kan staan van het moedertaalonderwijs inleiding v en van een in g e zonden brief z ijn argumenta tieve vaardi g he d en van b elang argumentatie is een verschijnsel waar iedereen om o p een adequate manier aan het m aat dagelijks mee te maken heeft in gewone schap pelijk leven deel te nemen moet men de gesprekken discussieprogramma s op radio en argumentatie van anderen k unnen analyseren televisie en in kranten en tijdschriften wordt en op zijn w aarde schatten en liefst moet er geargumenteerd niet alleen wordt iedereen ook een z involl e r ea ctie op d ie arg ument atie steeds weer met argumentatie geconfronteerd v olgen iets k l a k keloos overnemen w ordt door in veel situaties zijn ook argumentatieve vaar g aans niet erg g e w a a rd eer d er w ordt v e r digheden nodig van studenten aan universitei w acht d at men zich op een k ritische manier ten en hbo opleidingen wordt verwacht dat ze opstelt te g enover de argumentatie van ande in staat zijn het betoog van een ander op een ren maar daarbij toch ook weer niet de re d e objectieve manier weer te geven en vervol lijkheid ui t het oo g verlies t gens op een kritische manier te beoordelen voor een d eel g aat he t h ier om vaard ig heden maar ook bij het deelnemen aan vergaderin d ie mensen in de loo p van hun leven vanzelf gen bij het beoordelen van informatie die door verw erven toch w ijst de p raktijk uit d at er de overheid verstrekt wordt of bij het schrij aan die argumentatievaardighei d nogal een s 30 wat schort en verder is het nie t alt ijd zo d ui ge n op een manie r d ie he t a n de ren m ogelij k d elij k w elke normen er gehan teer d moeten m aa kt na te g aa n hoe h ij t o t d ie analyse gek o worden wa t hou d t re d elijk hei d precies in e n men is w anneer ben je eig enlij k k ritisch k ritisc h l ezen zonder de sp r eke r o f sc h rij ver b ij het begelei d en van scripties van eerstejaars onr e cht te d oen is d an o o k niet mo gelij k zon studenten ne d erlands viel het mij op dat het der j e te bez innen o p de norm e n di e j e bij het d e stu d enten aan een aa n tal elemen taire in analyser e n en b eoord elen hant e e rt en zon der zichten en va a rdig heden d ie no d i g z ijn o m een in z ich t in de pro b le men d i e zich b ij he t a n al y betoog op een verant w oorde manier op t e zet seren en b e o ordelen van e en betoog k u nnen ten ontbrak d e op dracht w as een k ritische voo r d oen o n d er w ijs in a rgumentati e vaardi g bespreking te geven van een aantal pu bli k a hei d z al d aaro m in belan g rijke ma te beschou ties n adruk k elijk w erd de stud enten verteld we lijk ond er wijs moete n z ijn dat ze niet mochten volstaa n met het samen om on d erw ijs in ar g umentatieleer te k unn e n vatten van opvattingen van an d eren maa r dat geven op een m a ni e r d i e l eerlin g en aa nzet t ot ze ook zelf stelling moesten nemen in d e dis refl e c tie z al de lera ar n e d erl a n ds ove r e e n rui cussie toch w aren de meeste scri pties nau me t heoretische en pra ktische kennis van ar w elijks betog end te noemen veelal werd gumen ta t ie moet e n beschik ken e n juist dat is volstaan met een weergave van de standpun p ro b lematisch om dat e r in de o p lei d in g van le ten en argumenten van anderen g evol g d d oor raren vaa k we inig aan d acht best eed is aan a r een onbeargumenteerd eigen standpunt a ls er g umentatietheorie en al hele m a a l niet aan de wel argumenten gegeven w erden w aren het vraa g hoe je het beste d e v a ar d igheid v a n leer vaa k argumenten die niets meer te maken ling en in he t arg umenteren k unt ver g rot e n bo hadden met de argumenten van de besproken vendien ont b re k en de leer m i dd elen die no d i g auteurs zijn om a r g umenta tieve va a rdig hed e n te doce bij de nabespre k ing b leek dat velen zich geen ren goe dd eels in d e meeste sc h ool bo e k en precieze voorstelling kond en maken van w at w ordt slechts incidenteel en v a a k op een no g een betoog nu p recies is ook vonden ze het al onsystema tische w ijze aandacht a a n arg u lastig om uit te maken wat de punten van on mentatie besteed enigheid waren tussen de verschillende au een uitz onderin g hierop is b raets leer g an g teurs wat de belangrijkste argumenten waren taaldaden 1 9 7 9b in taaldaden geeft b ra et en hoe die argumenten gewogen moesten bij het onderd eel kritisch lezen aan wij zin g en worden om de gegrondheid van m eningen en de deu g delij k hei d van arg umentatie te beoord elen n u er kan bij het analyseren en beoordelen van komen d erg elij ke onder werpen ook in andere een betoog dus van alles misgaan en dat is school b oeken w el aan bod maar braets bena wel begrijpelijk want betogen zitten vaak in dering is het meest serieus te noemen d e me gewikkeld in elkaar om de structuur van een thode taaldaden is voor een deel ontsta an uit betoog te doorzien is inzicht nodig in het ver ergernis over de tot dan toe verschenen leer schijnsel argumentatie en kennis van de ver gangen die volgens b raet w ille keurig en on schillende vormen van complexiteit die zich bij systematisch w aren en w aarin het ont bra k betogen kunnen voordoen wie een betoog aan een analytisch apparaat voor het analyse analyseert wordt bovendien geconfronteerd ren en beoordelen van teksten m et taaldaden met interpretatieproblemen die ook bij andere beoogt bra e t op een system a tische en wet e n soorten teksten kunnen voorkomen zoals scha pp elijk verantwoorde manier oplossin g en wat bedoelt de schrijver hier precies moet ik aan te dragen voor taalbeheersin g sproblemen wat hij zegt letterlijk opvatten hoe moet ik die zich in de schoolpra ktij k kunnen voordoen ontbrekende informatie aanvullen het lijkt me daarom zinvol om na te gaan in dergelijke problemen zijn niet op te lossen hoeverre de benadering van b raet leerlingen de door het volgen van vaste procedures of re mogelij k hei d bie d t om hun va ard igheid in het cepten wie een betoog analyseert moet arg umenteren te vergroten voortdurend keuzes maken uit verschillende analysemogelijkheden definitieve oplossingen zijn meestal niet te geven maar de analysant kan wel proberen zijn analyse te rechtvaardi 31 taaldaden waa r op sc h rijvers b ij ee n bep aal d p u b liek h un een re torische benad ering van argumentatie doelen will en berei ken d an op het ontw i kke l e n van normen voor w at een aanvaardbare ma ee n bena d erin g die ero p ge ric ht is inzic ht te nier van a r g u m enter en is er wor d t de l e erlin geven in wat een k ritisc h e en teg elij kertij d re gen ge en du i delij k kader geboden va n waar ui t de lij k e benad erin g van ar g u m entati e inhoudt ze de aa nvaa rdbaa r he i d va n arg um e ntat ie k un zal volgens m ij tenm in st e aa n ee n aa nta l voo r ne n beoord e l e n het blij ft b i j een e n ke le waar wa a rd en moet e n vol do en wil d it re sult aat oo k sc hu w ing zo als b ijvoor bee l d voor d e g evaren berei kt k unnen w orden v an al t e g rote pu bli ekge ric hthei d zo zullen e r in d e eerst e plaats dui d elij k e nor in d e ve rantw oor d i ng van z ijn leergang ta a lda me n g egeven moet e n word e n voor w at a ls re d en 1979 a geeft b raet aa n voor een funct io d elij ke en krit ische opstelling g el dt w at is een neel perspect ief t e k iezen z ijn methode is rede lij ke in ter p r eta tie en hoe ko m j e tot een dee ls ont st a an uit e rgernis ov e r de to t da n t oe we l overw ogen o ordeel op d e rgelij ke vr agen verschene n metho de s waarin vol gens b raet mo eten leerlingen ant w oord k rijg en verder d e te kst uit de oorsp ronkelij ke communicati eve moeten de con text w aarin argu m enta t ie voor cont e x t w erd g e h a a l d en d a a rmee uit het k omt en de functie d ie argumentatie in d e o o rsp ron ke lijke f unctio ne l e v e r ba n d sc h rijve r co m municatie met an d ere taal g e b ruik ers ver m edium i n de actu a li te it in gebe d o n de r vult b i j de an a lys e bet rokken w orden en werp beoogd p ub lie k p 192 in taal tenslotte mo et de a nalys e van arg ume n t ati e daden blij kt d i t funct ionele pe rspe c tief b ijvoor een veran twoor d e beoor d eling mo g elijk m a k en beel d uit d e indelin g in tek s t soorten af h a n ke a nde r s on t aardt de analyse al gau w in een lij k van de d o e len die d e sch r ij ver bij zijn pu analyse om d e analyse bli ek wil be rei ke n am us e re n informe r e n ove r in de verantwoor d ing van zijn leergang taalda tui ge n ove rred en en de rge lij ke k unnen ver den 1 9 7 9 a p 1 98 geeft b raet aan m e t z ijn schill en d e te ks tsoorten onder schei d en worden m e th o de de vol g en d e d oelstelling en na te toch b lij kt b rae t d it func t ion e l e pe rs pe ct i ef streven niet consequent te ha n teren d it blij kt m et na me uit d e behand elin g van he t onderschei d mijn leerdoel i s bij zonder s i mpel leerl i ngen beter le tussen f e i te n en mening en en uit zijn benade ren l ezen en sch rijven van feitel ijke teksten speci ring van verz weg en a rg u me n ten fieker sne l ler en beter begr ijpen wat een tekst in houdt en wat een schr ijver ermee wil beter leren feiten en meninge n beoordelen of de vorm en i nhoud van een tekst aan vaa rdbaar is bete r leren schrijven op een aanvaard braet besteedt ruime aandacht aan het on bare doel en publi ekge ri chte wijze derscheid tussen feiten en meningen dit on derscheid is dan ook wezenlijk binnen zijn be deze doelstellin g lij kt voor een belan g rijk deel nadering omdat kritisch lezen bij hem bestaat aan te sluiten b ij de hierb oven g enoemde uit het beoordelen van de gegrondheid van doelstelling leer lingen een redelij ke en kriti meningen volgens braet staan feiten objectief sche benadering van argumentatie bij te vast en staan ze n i et ter discussie meningen brengen daarentegen zijn persoonlijke opvatt i ngen waar in taaldaden kiest b raet voor een retorische wel discussie over mogelijk is braet realisee rt invalshoek het gaat hem ero m leerlingen in zich echter dat d i t ondersche i d niet altijd zo zich t t e verschaff en in retorisc he stra tegi een precies te maken is omdat ook over feiten o o rdeelsvorm ing te stimuleren over d e a a n discussie mogelijk is dit brengt hem e rtoe b i n vaar dba arheid van deze strategieen nen de categorie feiten een onderscheid te 1 9 7 9 b p 199 b innen d e retorische benade maken tussen zekere feiten en onzekere fe ite ring van argumentatie is effectiviteit de lijke opvattingen van het laatste type uitspra hoogste norm argumentatie is deugdelij k als ken staat de waarheid nog niet vast er is nog de s p re k er of schrijve r da armee zijn pu bl ie k di scussie over mogelijk w ee t te over tui gen v a n de a anvaardbaarheid mijns inziens is het weinig zinvol om uitspra van zijn stan d punt braets retorische ui t ken los van de context waarin ze optreden als g angspunt brengt met zich mee dat het accent feit of als mening te typeren braet z iet dan in taaldaden meer ligt o p het beschrijven en over het hoofd dat het ondersche i d tussen feit inventariseren van de uiteenlopende manieren en men i ng i n belangrijke mate een functionee l 32 ondersc he i d is op het mo m ent da t i e m a n d sc hede a ls af lei d ingsrege l moet h i e rbij a a n ge een be paal d e uit spraa k m e t argu ment en on vuld w orden a ls iemand in enschede w oont d erste unt is di e uitspraa k d a a rmee t ot meni ng dan za l hij we l ee n vo orkeu r voo r f c tw en te o f s tandp unt g e word en de schrijve r of spre hebben brast 1 979b p 98 k er neemt d an kennelij k aan d at aan d e w a ar b rast geeft e chte r geen v erk l a ring voor het feit h ei d of aanvaard b aarhei d van die ui tspraa k dat derge lijke verbin de n de uits p r ak en vaa k ver getw ij feld k an w or d en dat het s t andp un t be zwegen wor de n h ij l egt geen verba n d t u ss e n t re kkin g ka n hebben o p een f eit e lij ke of niet d eze vorm van indirectheid en andere vormen f e itelijke uit s p raak is in ze k ere zin b ijz a ak het v a n ind ire ct h e i d d i e b ij co mm unic atie k unn en g aat om de functie die die uits p raa k vervult in optrede n bove n d i e n w ijs t h ij er niet o p da t er een discussie met een reele o f veronderstelde v aak v e rschillende man i e r e n zijn o m e e n ver tegenstander zwege n arg um e n t aan te vull e n en dat d e a an de hand v a n een twee tal voor b eel d en z al keuze v oor een bepa alde a a nvullin g voor ee n i k d it d ui d elijk p ro b eren te ma ken deel afhan ke lij k is va n de context waa rin de arg u m entatie naar voren w ordt g e b ra ch t en 1 marja volgens mij i s piet nu negenti en van d e a chterg ron d kennis van de lezer of kare l nee piet is nu tw i nt ig want h ij i s i n 1966 luisteraar geboren d i t alles heeft tot gevolg dat de lez er een nog al g esimplificeerd beeld krij g t van het aanvul 2 marja pi et is in 1965 geboren karel nee piet i s i n 1966 geboren want hi j i s l e n van verz weg en argu ment en e n dat lij kt nu twint i g me niet w enselijk vooral niet o mdat h et aan g evulde verz w eg en ar g ument in braets p roce z o w el in voorbeeld 1 als in voorbeeld 2 doet dure vervol g ens een beslissende rol speelt bij karel twee feitelijke uitspra k en h et verschil is het beoordelen van de gegrondheid van menin ech ter d at in voorbeeld 1 de leeftijd v a n p iet g en de k ri tisc he lezer m o et de a anvaar d b aa r ter discussie st aat terw ijl in voor b eeld 2 het heid van de afleidingsregel vaststellen om tot g eboortejaar van de jongeman ter discussie een oordeel over d e deugd elij kheid van d e ar staat in voorbeel d 1 is piet is nu t wintig de g umentatie te komen wil de kritische le z er mening of het standpunt terwijl dezel fd e uit ook een redelij ke beoordelaar zijn d an zal hem spraak in voorbeeld 2 als argument fungeert d ui d elij k ge maa k t moeten w orden hoe hij tot en volgens braets definitie tot de cat eg orie fei een red elij ke inte r p ret a tie van verz weg en argu ten gerekend zou moeten w or d en m et andere menten k an k omen woor d en wat feiten of onzekere f eitelij ke o p vattingen en dus meningen zijn is niet los n iet alleen bij het aanvullen van verz weg en ar van de discussiecontext vast te stellen gumenten staat b raets w ijze van analyseren een verantwoor d e beoord elin g in de w e g in verzwegen argumente n het al g emeen kan g ezeg d w orden dat brast o ok bij de be h andeling van ver zw egen argu w eini g aandacht best eedt aan identificatie en menten laat b rast ten onrechte de communic a interpretatiepro b lemen d ie zich b ij het analyse tieve context buiten beschouwing a an de ren van een betoog kunnen voordoen dit hand van een vereenvoudigde versie van het b lij kt bijvoorbeel d uit z ijn b e han d eling van de toulmin model2 maa kt hij duidelij k dat er tus s t ructuur van beto g en b ra st wijst ero p dat sen argument en standpunt een ver b and ge betogen vaa k een complexe structuur hebben legd moet worden dat in de praktijk vaa k niet en d at het zaa k is die structuur goed te analy expliciet geleg d wordt het verz w egen argu seren voordat men het betoo g gaat beoorde ment of in b raets terminologie de afleidings len m aar hij geeft de leerling weinig concrete re g el die gevonden k an w orden d oor het wel aan w ijz in g en om tot een d ergelij k e a nalyse te exp liciet gef ormuleerde arg ument en het k omen3 standpunt met behulp van een als da in de eerste plaats ond erscheid t hij alleen on nuitspra kmet lka rteverbinden wa rbijn a d erschi kk ende argumentatie argumentatie als het argument wordt ingevul d en na dan voor argumentatie op andere vormen van het standpunt b rast geeft in dit verband het complexiteit gaat hij niet in dat argumentatie volgen d e voorbeeld zijn favoriete clu b zal ook uit een aantal ar g umen t en na a st el kaa r w el f c twente zijn w ant hij w oont in en kan bestaan en dat er soms door verschillen 33 de partijen beto g en w or d en g e houden voor zeker bruikbaar in het voo rtgezet onderwijs een bepaald standpunt blijft buiten beschou in de benadering van van eenveren grooten w ing b oven d ien maakt hij niet duidelij k hoe dorst en kruiger wordt argumentatie be de analysant kan herkennen d at er van een be schouwd als een poging een ander te ove rtui paal d e argumentatiestructuur s p rake is en gen van de aanvaardbaarheid van een bepaald tenslotte gee ft hij niet aan wat voor conse standpunt dergelijke overt uigingsprocessen quen ties de st ructuur v a n de arg u me nta tie vinden a ltijd plaats in de context van een ex hee ft voor d e beoordeling wat bijvoor beeld d e pliciete of impliciete discussie d i e tot doel consequent ies zijn voor de aanv a ardbaarhei d heeft een verschil van mening op te lossen ie van het standpunt wanneer iemand een be mand die een standpunt verdedigt zal trachten paald subargument onhou d baar acht w ordt op een rationele manier de twijfel van een kr i niet behandeld tische tegenstander aan de aanvaardbaarheid van dat standpunt weg te nemen het verschil e e n dial ectische benaderin g van a rgumentati e van mening is opgelost als de een zijn stand punt intrekt of de ander zijn twijfel opgeeft een u itsluitend retorische benader i ng van argu een dergelijke benadering waarbij argumenta mentatie maakt onvoldoende duidel ijk hoe men tie opgevat wordt als onderdeel van een kriti op een verantwoorde manier kan argumente sche discussie om een verschil van mening op ren en reageren op argumentatie zonder dui te lossen wordt wel een dialectische benade del i jk normenkader is het immers niet mogelijk ring genoemd om de aanvaardbaarheid van retorische strate wanneer argumentatie op een dergelijke ma gieen te beoorde l en binnen de argumentatie nier benaderd wordt i s het mogel ijk om een theor i e is er naast de retorische benadering aantal normen en regels te ontwikkelen voor een dialect i sche benadering te onderscheiden de manier waarop de d i scussie idealiter moet terw ij l de retorische benadering vooral tracht verlopen voor de discussiehouding die van de te beschrijven op wat voor uiteenlopende ma discussianten verwacht wordt en voor de ei nieren mensen elkaar proberen te ove rt uigen sen die aan deugdelijke argumentatie gesteld is de dialect i sche benadering primair ger i cht op moeten worden het ontwikkelen van redelijkheidsnormen uit wil een d iscussie ook werkelijk tot de oplos eindelijk vullen beide benaderingen elkaar aan sing van een verschil van mening lei den dan het dialectische normenkader maakt een afge moet namelijk aan een aantal voorwaarden wogen oordeel over de aanvaardbaarheid van voldaan zijn in de eerste plaats zal duidel ijk verschi l lende retorische strategieen mogelijk moeten zijn wat precies het verschil van me ve rtegenwoordigers van de dialectische stro ning i s het heeft tenslotte weinig zi n een dis ming zijn van eenveren grootendorst en krui cussie te beginnen a l s niet duidel ijk is welk ger deze auteurs hebben hun theoretische in verschil van mening er precies opgelost moet zichten verwerkt in een tweetal prakt i sche worden bovendien zullen de d i scussianten leerboeken argumentatieleer 1 het analyse zich aan bepaalde regels moeten houden zo ren van een betoog deel 2 en 3 zullen nog zullen ze onder meer elkaar de vrijheid moeten ve rschijnen en argumenteren in beide leer geven om standpunten en argumenten naar boeken wordt ruime aandacht besteed aan het voren te brengen en bi jvoorbeeld niet proberen op een verantwoorde manier analyseren van de ander buiten spel te zett en door hem be l a een betoog terwijl in argumenteren bovend i en chelijk te maken of onder druk te zetten ook het beoordelen en opzetten van een betoog zullen ze bereid moeten zijn om desgevraagd aan de orde komen de dialectische benade hun uitspraken te verdedigen dergelijke af ring d i e ten grondslag ligt aan deze leerboeken spraken over rechten en plichten moeten er kan volgens mij een zinnig uitgangspunt zijn voor zorgen dat alles wat relevant kan zijn voor een leermethode die bestemd is voor het voor de oplossing van het verschil van mening voo rtgezet onderwijs hoewel de leerboeken in naar voren gebracht kan worden verder zullen hun hu i dige vorm niet direct gebruikt kunnen de discussianten ernaar moeten streven el worden op middelbare scholen ze zijn kaars woorden niet te verdraaien of elkaar niet bestemd voor studenten aan universiteiten en bewust verkeerd te begrijpen zowel wanneer hbo opleidingen zi jn de inzi chten die gebo men argumentatie naar voren brengt a l s wan den worden en het analyse instrumentarium neer men reagee rt op argumentatie moet me n 34 de ander zoveel mogelijk krediet geven wie recta bedoeling over te brengen argumenteert rekent erop een redelijke beoor wie een verantwoorde analyse van een betoog deling te krijgen hij zal dus niet proberen zijn wil geven zal met dergelijke vormen van on standpunten zo te formuleren dat ze niet te duidelijkheid implicietheid of indirectheid reke beoordelen zijn of met oneigenlijke discussie ning moeten houden het gaat er tenslotte om middelen de ander trachten te overreden om tot een interpretatie te komen die enerzijds gekeerd wordt er bij het reageren op argumen recht doet aan wat er staat of gezegd is en tatie in principe vanuit gegaan dat de ander die anderzijds de spreker of schrijver geen on een aanvaardbare overtuigingspoging onder recht doet door een al te letterlijke neemt er zal dus naar gestreefd moeten wor interpretatie den de ander zo welwillend mogelijk te inter het analyse instrumentarium van van eeme preteren en pas als er duidelijke aanwijzingen ren grootendorst en kruiger maakt het moge zijn dat dit niet terecht is mag deze welwillen lijk veel complicaties die zich tijdens het analy de houding opgegeven worden seren en beoordelen voor kunnen doen als zo aan dergelijke regels voor redelijke discussies danig te onderkennen en op te lossen of aan moet voldaan zijn wil de discussie op een re te geven wat denkbare oplossingen zijn bij delijke manier verlopen en wil het uiteindelijke het analyseren van een betoog wordt ingegaan doel de oplossing van het verschil van me op identificatieproblemen als wat is precies ning bereikt worden maar deze regels zijn het verschil van mening van wat voor type is ook van belang voor iemand die een betoog op het hoe herken je dat er van argumentatie een verantwoorde manier wil analyseren en sprake is en wat moet je doen als je twijfelt beoordelen van de analysant en beoordelaar of dat wel het geval is verder wordt aan wordt eenzelfde redelijke opstelling verwacht dacht besteed aan interpretatieproblemen als als van de deelnemers aan de discussie hoe kom je tot een redelijke interpretatie van in de benadering van van eenveren grooten de uitspraken in een betoog hoe vul je op dorst en kruiger worden de normen voor een een correcte wijze verzwegen argumenten en verantwoorde analyse en beoordeling van ar standpunten aan en bovendien komen ontie gumentatie daarom voor een belangrijk deel dingsproblemen aan de orde als wat voor vor ontleend aan de gedragscode voor redelijke men van complexiteit kunnen er in betogen discussianten voor een ander deel baseren de voorkomen hoe beslis je in twijfelgevallen auteurs zich op inzichten uit de pragmatiek wat de meest redelijke ontleding is hoe kun dit geldt met name voor de normen die gehan je de structuur van een betoog het beste teerd moeten worden om tot een redelijke in weergeven terpretatie te komen binnen de pragmatiek bij het beoordelen van een betoog wordt in de bestudeert men onder meer de voorwaarden eerste plaats aandacht besteed aan het her waaraan taalhandelingen als een belofte een kennen van drogredenen er wordt duidelijk verzoek of een bevel moeten voldoen om be gemaakt waarom drogredenen ondeugdelijk grepen te worden en de gewenste reactie bij zijn het zijn overtredingen van de regels voor een luisteraar of lezer teweeg te brengen een redelijke discussies daarnaast wordt ingegaan voorbeeld van zo n voorwaarde voor een be op tegenstrijdigheden die in betogen kunnen lofte is dat hetgeen beloofd wordt prettig voorkomen en tenslotte wordt een aantal veel moet zijn voor de persoon aan wie het beloofd voorkomende typen argumentatie argumenta wordt daarom is daar zul je meer van ho tieschema s besproken en wordt van elk type ren dat beloof ik je geen echte belofte aangegeven aan welke voorwaarden het moet maar een dreigement ook argumentatie kan voldoen wil het de toets van de kritiek kunnen als een taalhandeling worden opgevat en zal doorstaan net als andere taalhandelingen aan bepaalde bij deze vrij globale schets van de benadering voorwaarden moeten voldoen om begrepen en van van eenveren grootendorst en kruiger wil aanvaard te worden overtredingen van derge ik het hier laten 4 om enig zicht te geven op lijke voorwaarden kunnen uiteenlopende con het soort problemen dat zich bij het analyseren sequenties hebben soms kan een overtreding kan voordoen en het soort oplossingen dat de ertoe leiden dat men argumentatie niet meer auteurs hiervoor bieden zal ik een paar korte als zodanig herkent ook worden de geslaagd tekstjes analyseren waarin interpretatie en heidsvoorwaarden wel overtreden om een indi ontledingsproblemen voorkomen 35 voorbeelden van probleme n tieve i nt e r p retatie wel tere ch t lijkt te z ijn ve r bij het analyseren van een betoog dien t het aan beve ling te kieze n voor een arg u m enta tieve inte rp re tati e dan is d e k ans dat er het interpre teren van een be toog ui t s prak en die voor d e op lossin g van e en g e b ij het inter p reteren van een betoo g kunnen schil va n bel ang zij n in de a nal ys e buite n be zich allerlei problemen voordoen in de eerste sch o u w in g b lijve n z o klei n moge lijk p laats is het v a a k l a st i g om v ast t e s tellen o f er w el van argu men tati e sp r ake is d i kwijls het ontleden van de argumenta ties tructuur ontbreken dui d elijke indicatoren van argumen o o k b ij het ontle d en v a n d e a r g umenta tatie zoals aangezien immers dan ook daar tiestructuur moeten er so ms keuzes g emaak t om vandaar w ant en d erg elij ke de analysant wor de n uit v erschill e n de mogelij k h ed en wan zal dan een beroep op ande re h ulpmidd e l en ne e r e r meer dan een ar g um e n t w or d t gege moeten doen zoals bijvoor bee l d d e c ont e xt of ven voor een bep aald sta nd p un t kan d i t o p de situatie w aarin uits p ra k en naar voren w or t w ee manieren g e b euren so ms is el k arg u den gebracht ment op zich een zelfstandige en afdoende een extra complicatie bij het herkennen v an verd edig ing van het stan dp u n t en in and ere argumentatie is dat argumentatie soms be w ust g eval le n zijn d e ar g umenten a ll e en sam en een als een ander soort taalh a ndeling gepresen vol d oend e ver d e d i g ing in het eerst e geval is teerd w ordt zo k o mt het voor da t ar g u m enta e r s p ra ke van m ee rvoudige a rg umentat i e in tie als toelicht in g o f uitleg gepresent eer d het tw e ed e van neve nschikkende a rg u m en ta wordt d e spre k er of sch r ijver pro b eert zo de tie s oms blij k t niet d ui d el ij k ui t d e p res e ntatie indruk te wekken dat zijn standpunt geen ver of de arg umentatie nevenschik k end of meer dediging behoeft maar alleen enige toelich vou d ig moet zijn zo n tw ij fe l geval is ting dit lijkt in het volgende voorbeeld het ge bijvoorbeeld val te zijn m i eke i s een slechte huisvrouw ze legt geen voor hoe pijnl ij k het ook is het mes moet i n de soc iale raden aan en stri j kt nooit voorz ien in gen ik zal dat p r oberen uit te l eggen we leven a l ja r en boven onze stand en het hoge verzor of het hier nu om t w ee zelf s tandi g e ar g um en g i ng sni veau remt de produkt i vite it ten gaat of da t d e ar g um enten a lleen sa men voldoende zijn om het standpunt te rec htvaar een ander probleem bij het herkennen van ar dig e n dat m ie ke een slechte huisvrou w is is gumentatie is dat argumentatie soms op een op grond van de verb a le presentatie niet m et indirecte manier wordt overgebracht bijvoor ze kerheid te zegg en in zo n geval verdient het beeld door een vraag te stellen die in feite een de voork eur om d e strategie van de maximaal mededeling is argumenta tieve ontleding toe te passen d it hou d t in dat de argumentatie als meervou d ig je moet nu echt morgen die telefoonrekening beta ontleed wor d t op d ie m anier w ord t aan elk len of wou je soms weer afgesloten worden onde rdeel van het betoog een maximaal arg u mentatieve krach t toegek e n d w anneer name de vraag of wou je soms weer afgesloten lijk bij de beoordeling een van de t wee argu worden is letterlijk geinterpreteerd nogal on menten onhoudbaar blij kt is het an d ere argu zinnig de meeste mensen zullen het niet pret ment no g intact en dat is bij een nevenschik tig vinden als hun telefoon wordt afgesloten ken d e ontle d ing niet het geval het lijkt in zo n geval dan ook rechtvaardiger de st rategie van d e maximaal arg umentatieve tegenover de spreker om de vraag niet letter ontleding moet echter niet toege past worden lijk te nemen maar hem op te vatten als een als een dergelij k e ontle d ing de spre k er of indirecte mededeling bijvoorbeeld dan kun je schrijver onrecht doet d at is het geval als de voorkomen dat je telefoon weer afgesloten g ene die het betoog beoor dee lt el k van de wordt deze mededeling fungeert als argu rechtvaar d i g ing en op zic hzelf onvol d oen de ment bij het standpunt je moet nu echt mor vindt terw ijl hij ze s a men w el a ls een vol doen gen die telefoonrekening betalen de verded iging zou beschou w en d eze situatie bij twijfel of er wel echt van argumentatie doet zich voor in het vol g end e voorbeeld sprake is en in gevallen waar een letterlijke in waarin beatrijs r itsema over het boek tintin terpretatie onzinnig is terwijl een argumenta chez le psychanaliste v a n tisseron het volgen 36 de o pm er kt over de behandeling van de stof liepen de me nin g en nog al ui teen so m mi gen w il d en een om m i sverstanden te voorkomen tisserons boek is less e nse rie aan a rg u me ntati e w ij de n e n d aar b ij volstrekt seri eus bedoe l d behalve op het omslag de cursusopb ou w in a rgumen teren g roten staat er geen enkel plaatje i n het jargon l iegt er a l dee ls vol gen ande r e n w ilde n bep aalde onder evenmin om en de du id i ngen gaan heel ver vrij ne werpen uit h e t b oek a an de or de laten komen de rla nd 19 4 1986 bij onderdelen als tekstbegrip of schrijfvaardig hei d we er a nde ren wa re n v a n plan om een d at er in een boek g een plaa tjes voor kom en te kst als uitga ngsp unt te nemen en aan de lij kt opzichzelf nau w elij k s een voldoende ver h a n d da arv a n de st o f t e be handelen veel dedig in g voor het standpunt dat het boek volstrekt serieus is m aar samen met de t w ee voorbeelden die bij de behandeling van de stof in arg umen teren g e g even worden kon m e n d i andere arg u menten is d it m isschi e n wel zo rec t geb ru i ken in h et on d erw ijs d e oefenin g en von d m en echt e r soms te moeilij k voor mid del toepassingsmogelijkheden bare scholi e ren van een dialectische argumentatieleer in het onderwij s wie zich ee n concretere voors tellin g w il vor m e n van d e m a nier w aa ro p arg umentatieleer zoals hiervoor is aan g e geven zijn de le e r b oe op school be handel d k an w o rden ver w ijs ik k en het analyseren van een be toog en a rgu n aa r het arti kel wat h ebben w e ook alweer menteren niet sp eciaal voor het voort g eze t on a rg umen tat iele e rl van va n e enveren en g roo d er w ijs geschreven d e vraag is dan ook ge tend orst 1984 in d it arti k el w ijden de au rechtvaardig d wat de leraar n ederlands die teurs een a p arte paragraaf aan het ond er w ijs volgens deze methode zou w illen werken er op in a r gu mentatieleer t evens g even zij een d it moment aa n heeft voor beeld van ee n analyse o p dracht die o p d eze vraag is natuurlijk het b este d oor leraren school gegeven zou k unnen w orden en zetten zelf te b eantw oorden het afg elopen jaar is er zij uite en hoe ee n d er g elijke o pdracht behan aan de universiteit van a msterd am door me del d kan wor d en de werk ers van de va kg roep taalbeheersing een aantal nascholingscursussen a rgumenta zoals al uit de e rvarin g en met de nascholings t ieleer gegeven voor leraren n ederlands a ls cursussen a r g umentatieleer naar voren kwam cursus b oek w erd argumenteren van van ee k unnen d e inzic ht e n d ie in het analyseren van meren grootendorst en k ruiger gebruikt ter een betoog en a rgumenteren geboden worden afsluiting van de cursus w er d de leraren ge ook van pas komen bij andere vaardigheden vraa gd welke onderw erpen uit a rgumenteren dan alleen argumenteren te denken valt bij zij bruikbaar achtten voor het voortgezet on voorbeeld aan discussieren tekstverklaren en derw ijs en hoe zij d achten de stof aan te samenvatten in d e argumentatieleer van van eenveren bieden grootendorst en kruiger komen verschillende de meeste leraren waren van menin g dat vrij onder w erpen aan bod die rechtstreeks verband w el alle onderw er p en die in a rgumenteren aan bod komen bruikbaar waren in het voortgezet houden met discussievaardigheden in de eerste plaats wordt behandeld welke fases in onder w ijs d e vol ge nde onder werpen zoud en een discussie doorlo pen moeten w orden om ze in ieder g eval w illen behan d elen een verschil van mening op te kunnen lossen het herkennen en typeren van versch il len van n a de confrontatiefase wa arin w ordt vast men in g gestel d dat er een verschil van mening het herkennen van argumente n en s tandpunten bestaat volgt de openingsfase w aarin de gang het aanvullen van verzwegen a r gumenten en van za ken tijdens d e d iscussie en d e discussie standpunte n regels w ordt afgesp roken dan k omt de argu de fases die i n het i deale geva l in een argumen mentatiefase waarin argumenta tie naar voren tat ieve d i scuss i e doorlopen worde n w ordt gebracht en de discussie eindig t met de spe l regels van commu nicat i e en ove rt red i ngen een afsluitingsfase waarin w ordt vastgesteld daarva n wat het resultaat is van de discussie verder het ontl eden van de argumentat iestructuur w or d en d e regels waar men z ich in het ideale het herkennen van drogredenen geval bij een d iscussie aan zou moeten houde n 37 besproken wie die regels overtreedt begaat p as te m a ken valt als de l ez e r inzich t heeft in een drogreden als iemand bijvoorbeeld pro de opbouw van de tekst m aar de richtlijnen beert de ander buiten spel te zetten door een d ie d oorgaans g eg even w or d en voor het sa aanval op diens persoon overtreedt hij de re menvatten zijn vooral geschi kt voor niet gel dat alle deelnemers aan de discussie onge betogende te k sten voordat men de samenvat hinderd alles wat ze willen naar voren moeten ting uit k an schrijven moe t e r een over z ich t kunnen brengen door dergelijke inzichten krij van d e inhou delij ke structuur van d e te k st g e gen leerlingen een beter beeld van het verloop maa kt w orden d it bete k ent dat er een over van argumentatieve discussies en kunnen ze zicht gemaakt w ord t van hoofdonder werpen preciezer aangeven wat er misging en hoe dit en subonderwerp en voor betogend e teksten te verklaren valt is een dergelij ke m ethode niet zo handig om in de argumentatieleer van van eenveren dat d e functie van de verschillende tek stele grootendorst en kruiger wordt veel aandacht menten argument stand punt toelic h ting besteed aan allerlei soorten interpretatieproble voorbeeld en derg elijke buiten beschouwing men die ook bij het tekstverklaren een rol spe blijft b ij betogende teksten verdient het de len de leerling wordt attent gemaakt op tekst voorkeur om uit te gaan van het hoofdstand signalen en krijgt zicht op de rol van de con punt daar de bel a n g rijkste arg umenten b ij te text bij het achterhalen van de bedoelingen zoeken en eventueel ook de subargumenten van de schrijver omdat de interpretatieproble b ij het samenvatten van betogende teksten matiek in een algemeen communicatief kader kan dus gebruik gemaakt worden van de argu wordt geplaatst zijn de inzichten ook bij niet mentatiestructuur van de tekst omdat in de betogende teksten van nut argumentatieleer van van eenveren grooten voor het samenvatten is vooral het ontleden dorst en k rui g er uit g e b reid aandacht besteed van de argumentatiestructuur van belang ver w ordt aan het achterhalen van d ie structuur schillende auteurs van schoolboeken hebben kan hun methode direct van nut zijn bij het sa er al op gewezen dat een goede samenvatting menvatten van betogende teksten 38 note n literatuu r 1 andere school boeken waarin argumentatievaar braet a taaldaden een retori sch pragmatische digheden aandacht krijgen zi j n bij voorbeeld taal leergang schrifte lijke taalbeheers i ng voor de boven met effect van ten brinke en drop opbouw van bouw een verantwoord i ng in levende talen 340 buit en riemens feter is en taa l vandaag van 1 979 p 19 1 20 2 vos en van der laan braet a taaldaden een leergang schri ftelijke taal 2 het model van tou l m in i s een schematische beheersing voor de bovenbouw havo vwo gron i n weergave van de verschi ll ende elementen die i n gen wolters noordhoff 197 9 de argumentatie een rol spe len b ij het rechtvaa r br inks j s ten w drop taal met effect lee r d igen van een men i ng het model i s u iteengezet gang taa lbeheersing voor onderbouw havo vwo g r o in tou l mi n 1969 besp rekingen van het model ningen wolters noordhoff 198 0 z ijn te vinden i n van eenveren grootendorst bult e h e s f riemens feter is opbouw amster k ru ig er 1 98 1 e n in o ostda m 198 5 dam meulenhoff 197 9 3 b lij ken s de recente herz iening van z ijn leergang eenveren f h van r grootendo rst t kru i ger ar taaldaden i s brast i nmiddels ook tot het inz icht gumentatietheorie 2e herzi ene druk utrecht het gekomen dat een gedegen ana lyse van de argu spectrum 1981 aul a 613 1 mentat i estr uctuur pas tot stand kan komen als eenve r en f h van r g rootendorst t kru i ger a r l eerli ngen geri chte aanwij z ingen kr ijgen om die gumentati e leer 1 het analyseren van een be toog structuur te achterha l en in d it a rtike l baseer i k groningen wo lters noordhoff 1983 mij op de editie van taaldaden u i t 1979 d ie tot eenveren f h van r grootendorst t kru i ger ar nu toe i n het middelbaar onderwij s gebru i kt is gumenteren groningen wolters noordhoff 1984 4 voor uitgebreidere i nformatie over de argumenta eenveren f h van r grootendor s t wat hebben ti eleer van van eenve ren grootendorst en krui we ook alweer argumentat ielee rl i n taal bes chou ger verwi js ik naar een tweeta l publi kat i es van w ing voor gevorderden dcn cahier 15 1984 p eenveren grootendorst 1984 en oostdam 112 13 0 1985 oostdam r een bruikbaar i nstrumentari um voor 5 zie b ijvoorbeeld brast 1979b taaldaden 1 het ana lyseren van argumentatie in levende ta len p 137 en vos van de r laan 1977 taal van 403 1985 p 406 4 1 0 daag 4 p 149 toulm in s e the uses of argument 2nd ad cam br idge cambridge unive rsity press 1969 vos j h van der laan taal vandaag meppel ten bri nk 1977 39