Homerus, Hartman en de Held. Het verhaal van de cycloop in de lessen Nederlands en moderne vreemde talen.

caroline fisser en cor geljon homerus hartman en de held het verhaal vande cycloop in de lessen nederlands en moderne vreemde talen de odyssee behoort al sinds mensenheugenis tot het terrein van de docent klassieke talen toch voelen veel leraren nederlands en moderne vreemde ta len in toenemende mate de behoefte om klassieke verhalen als deze een plaats te geven in hun literatuurlessen het is dan ook niet zo verwonderlijk dat in het kader van het zeeuwse leesbevorderingsproject sirene een vakoverstijgend lespakket is ontwikkeld dat de odyssee centraal stelt het lespakket bestemd voor havo en vwo bevat de boeken 1 t m 9 in de vereenvoudigde versie die imme dros eerder schreef voor het jongerenblad primeur behalve het verhaal zelf vinden de leerlingen in het lespakket veel infonnatie over de helden en goden uit het verhaal over denken en leven in odysseus tijd en de visies op het verhaal door de eeuwen heen talrijke illustraties vi sualiseren de context de bedoeling is dat de docenten nederlands moderne vreemde talen en klassieke talen het liefst in een gezamenujke aanpak gedu rende enkele weken de odyssee centraal stellen in hun lessen voor de niet klassieke talen betekent dit onder meer dat ze de thema s uit het verhaal door trekken naar de hedendaagse literatuur opdat de leerlingen oog krijgen voor in tertextualiteit en verbanden ontdekken tussen literatuur en cultuur van heden en verieden daarnaast geldt voor alle vakken dat ze een bijzonder accent leg gen op de persoonlijke relatie van de lezer tot de tekst wat heeft de tekst mij nu nog te zeggen 1 het pakket is te uitgebreid om hier te behandelen om de tsjiplezer toch een indruk te geven van de manier waarop een klassiek verhaal in een literatuurles kan functioneren zonde r dat de leerlingen de indruk hebben een verdwaalde vreemdeling te ontmoeten presenteren wij bier twee lesopzetten bij het ver haal van de cycloop 2 de eerste lesopzet homerus en hartman wil de leerlingen bewust maken van de verschillen in literair niveau tussen verschillende versies van hetzelfde verhaal de les is bedoeld voor de middenklassen de geschatte ajdsduur i s tweemaal een dubbeluur de tweede lesopzet de held verzint een list heeft als doel de leerlingen een persoonlijk standpunt te laten bepalen ten opzichte van de held van het verhaal odysseus deze les kan zowel in boven als on derbouw uitgevoerd worden en de tijdsduur is afhankelijk va n de uitbreiding die men aan de basisles wil geven het verhaal is bekend odysseus komt op zijn zwerftocht met zijn mannen op het eiland der cyclopen nieuwsgierig dringen ze een grot binnen en eten van het voedsel als de eenogige cycloop thuiskomt gebruikt bij twee van de makkers als maaltijd en weigert een vrije aftocht odysseus verzint echter een list hij voert de cycloop dronken en steekt hem een oog uit als de reus de 71 fisser geljon homerus hartman en de held volgende morgen zijn rammen uit de grot laat hebben de mannen zich onder aan de beesten gebonden en weten op die manier te ontsnappen lesopzet 1 homerus en hartman inleiding homerus odyssee i s de neerslag van een eeuwenlange mondelinge traditie zangers reisden de vorstenhoven langs en vertelden de avonturen van odys seus aan een publiek bestaande uit volwassenen en kinderen deze verha len werde n omstreeks achthonderd jaar voor christus opgeschreven ever t hartman is een kinderboekenschrijver die dat verhaal bijna drieduizend jaar la ter op schrift navertelt voor een publiek va n kinderen welke verschille n kunnen we bij deze hedendaagse verteller van dat oude verhaal van de cy cloop ten opzichte van zijn voorbeeld constateren punten die dan direct bij een vergelijking opvallen zijn het veranderd vertel perspectief en het veelvuldig gebruik van de directe rede in dialogen bij hart man hartman heeft de flash backbij homerus weggelaten en vertelt odys seus avonturen in chronologische volgorde odysseus is dus niet zoals bij homerus de verteller van het avontuur bij de cycloop dat stelt de schrijver in de gelegenheid de personages van de makkers een grotere rol te laten spe len voora l dialoge n tusse n de makkers en odysseus heeft hartma n toege voegd het gebruik van de directe rede werkt levendigheid en identificatie van de lezer in de hand beide afwijkingen van homerus hebben te maken met een afstemming o p zijn lezerspubliek de jeugd maar het meest opvallende ver schil tussen hartman en homerus is bij nadere bestudering het appelleren aan de emoties van de lezer door het exploreren van de emoties van de personages veel vake r dan homerus beschrijf t hartma n uitingen van emoties bi j zij n personages en hij kent hun ook vaker emoties toe het andere vertelperspec tief biedt hem de mogelijkheid de emotionele reacties van de cycloop die bij homerus nauwelijks aan bod komen en die van de makkers van odysseus op het cyclopenavontuur uit te buiten het is zee r aannemelijk dat dit emotio neel commentaar van de makkers op de avonturen overeenstemt met dat van de lezer en zo betrokkenheid en identificatie van de lezer in de hand werkt dat het exploreren van emoties een belangrijke rol speelt bij hartman blijkt ook uit de volgende toevoegingen van hem odysseus en zijn makkers zitten na gegeten en gedronken te hebben in de grot van de cycloop op hem te wach ten homerus vervolgt dan toen gingen we binnen zitten wachten tot hij eraan kwam met zijn kudde hij droeg een vracht brandhout dorre droge takken om zijn maal op te koken en die smeet hij met oorverdovend geraas de grot in dros p 150 hartman last op dat punt een angst opwekkende beschrijving van het uiterlijk van de cycloop in 72 fisser geljon homerus hattman en de held het vuur was allang gedoofd toen pas verscheen de bewoner van de grot hij was groter dan odysseus verwacht had ongelooflijk vee l groter bo vendien za g hi j e r buitengewoo n gevaarlij k uit zij n reusachtig e lij f steunde op benen als zuilen zijn armen leken op boomstammen en zijn hoofd odysseus moes t zic h to t he t uiterst e beheerse n o m he t nie t ui t t e schreeuwen van ontzetting zijn hoofd was voor het grootste deel bedekt met ruige haren zijn gezicht bestond uit een wrede kwijlende mond een platte neus met wijde gaten en 66a oog dat midden in zijn voorhoofd zat hij stampt e zijn hoi in smakte een bundel hou t neer en dreef zij n ve e naar binnen hartma n p 33 een toevoeging van hartman en deze keer niet een invulling van persona ges maar een duidelijke afwijking va n homerus die de lezer in spannin g houdt is de volgende de nacht voor ze naar het cyclopeneiland zuilen gaan krijgt odysseus een ook voor hem onduidelijk droom geestenfluisteren hem in in de hole n schuilen reuzen de godenwijn is bedwelmend schapen zij n schilden hartma n p 30 deze droom preludeert natuurlijk op de oplossing die odysseus moet vinden om uit de grot van de cycloop te geraken de lezer die niet op de hoogte is van het verhaal kan evenmin als odysseus de betekenis van de droom duiden er wordt zo verwachting en spanning bij hem opgewekt ook bij het weglaten of transformer s va n thema s houdt hartman rekening met zijn lezers en wekt een spanningsvolle verwachtin g op z6 gebeurt het dronken voere n va n d e cycloo p me t zee r sterk e wij n di e odysseu s va n maron priester van apollo gekregen had homerus beschrijft dez e wijn en zijn schenke r en wat hij verde r van maron kreeg etc uitvoerig da t laat hartman weg maar hij voegt toe dat er ruzie ontstaat over deze wijn omdat de makkers hem willen opdrinken odysseus verbiedt dat nijdig zonder dat hij eigelijk weet waarom fas als we verder lezen bemerken we de zin daarvan hartman schrijft jeugdliteratuur het is een kenmerk van jeugdliteratuur dat ze meer dan de gewone literatuur sterk appelleert aan de emoties van de lezer en zo een sterke betrokkenheid van de lezer bereikt homerus die zijn literair werk meer dan tweeduizend jaar geleden schreef en in een andere cultuur dan onze hedendaagse hield meer distantie bij hem zijn er bovendien ook meer leerstellen plaatsen waar de fantasie van de lezer zijn eigen gang kan gaan aan te wijzen het verschil in stijl en literair niveau is onmiskenbaar de leerlingen zuilen nu aan de hand van opdrachten en vragen deze verschillen die voor het verschil in literair niveau zorgen zelf ontdekken hieronder volgt de lesopzet 1 de docent deelt een kopie van de vertaling van dros en van de versie van hartman uit aan de leerlingen hij heeft he t verhaal va n de cycloop in de 73 fisser geljon homerus hartman en de held tekst van homerus dros in passages ingedeeld en deze in de kanuijn van een kort trefwoord voorzien de docent neemt enkele trefwoorden met de leerlin gen door en bespreekt op welke sleutelwoorden ze kunnen letten bij het inde len van de passages zoals de volgende dag grot gebruik van directe rede etc de indeling in passages is als volgt a d e aankomst en nacht op het eiland b d e eerste dag op het eiland verkenning c tweed e dag op het eiland tocht naar het eiland van de cycloop d i n de grot van de cycloop e entre e van de cycloop f dialoo g odysseus cycloop g d e cycloop eet twee makkers op de nacht h d e volgende dag in de grot i d e volgende avond de cycloop eet opnieuw twee makkers op het dron kenvoeren van de cycloop j he t blindmaken van de cycloop k reacti e van de cycloop l he t ontsnappingplan van odysseus m d e volgende dag ontsnapping uit de grot n odysseu s tart de cycloop tijdens de vlucht per schip o terugkee r op het eiland 2 de leerlingen lezen eerst een passage homerus dros en bakenen deze ver volgen af in de tekst van hartman 3 per passage noteren ze in de tekst van hartman dingen die hun opvallen in het algemeen daarnaast moeten ze ook letten op toevoegingen weglatingen en verkortingen de docent kan wellicht passage a als voorbeeld zelf behandelen 3 vervolgen s noteert de docent per passage wat de leerlingen opgevallen is voor toevoegingen wordt in ieder geval een aparte kolom gereserveerd 4 de docent vraagt de leerlingen een parallelle passage bij homerus dros en hartman door te nemen en te noteren wat hun opvalt ook moeten de leerlin gen aangeven welke tekst hen het meest bevalt en waarom een groepje kan dat bijv doen bij het slot van passage m odysseus komt na zijn ontsnap ping bij zijn makkers op het eiland terug wat een welkom kregen we van de mannen wij die maar net aan de dood ontkomen waren over de doden wilden ze meteen al klagen maar ik stopte die tranenvloed door mijn voorhoofd te fronsen en gaf bevel de dieren met hun mooie vachten als de bliksem in te laden en zee te kiezen zij kwamen snel aan boord ze zochten hun plaatsen bij de dollen dros p 157 74 fisser geljon homerus hartman en de held odysseus schip lag nog op dezelfde plaat s en toen zijn mannen he n met de kudde zagen aankomen schreeuwden ze opgetogen bij zeus waar bleven jullie wij hebben de kyklopen gezien eenogige mon sters en toen ze stopten abrupt en vroegen verbaasd zij n jullie maar met z n zevenen waar zijn de anderen opgegeten door een kykloop antwoordde odysseus kort opgegeten hun monden vielen ope n van verbijstering toe n staken z e hun handen omhoog en barstten uit in gejammer koppen dicht snauwde odysseus hen toe wil je dat dat monster ons hoort en vertrapt breng die schapen aan boord vlug ze gehoorzaamden angstig en nerveus hartman p 44 4 een ander groepje kan bijvoorbeeld passage h doornemen 5 dit is een open opdracht de leerlingen zal in de tekst van hartman het gebruik van de directe rede zeker opvallen misschien ook het accent op de emoties anders word t dat in de bespreking door de docent vermeld 5 de groepjes brengen verslag uit in beide groepen worden nu vervolgens de emoties onderstreept dan probeert de docent samen met de leerlingen te ko men tot een antwoord op de vraag wat de functie zo u kunnen zij n va n het veelvuldig gebruik van directe rede en het nadrukkelijk beschrijven van emo ties 6 vervolgens wordt de leerlingen gevraagd een duidelijke toevoeging van hartman aan het verhaal te bekijken bijv de passages in de inleiding be sproken de droom van odysseus hartman 30 en de beschrij ving van de cy cloop hartman 33 welke functie hebben deze toegevoegde passages 7 tot slot komt aan de orde welke tekst de leerlingen het beste beviel ho merus dros of hartman en waarom de docent inventariseert de motiveringen voor de voorkeur op het bord de lessen worden afgerond met een gezamen lijke conclusie over de verscbillen tussen jeugdliteratuur en literatuur lesopzet 2 de held verzint een list in toenemende mate wordt in het literatuuronderwijs het belang ingezien van een sterker accent op de persoonlijke verhouding van de leerling met de litera tuur en de wereld daarachter in het leven van middelbare scholieren spelen helden vaak een grote rol ze spiegelen zich aan sporthelden popidolen of onverschrokken rambo s en als ze lezen of tv kijken zien ze graag een held in de hoofdrol een lezer is meestal snel geneigd blindelings met de hoofdfi guur van het verhaal mee te gaan daarom is het goed om leerlingen te laten nadenken over het soort heldendom dat in teksten aan de orde komt de lesopzet valt uiteen in drie delen in het eerste deel gaat het om het beeld van de held in het algemeen wanneer noem je iemand een held en hoe ziet de heldenfiguur in fictie er uit vervolgens wordt de aandacht op de held odys 75 fisser geljon homerus hartman en de held seus in het bijzonder gericht tenslotte gaan we na op welke manier de held in de moderne literatuur optreedt lesopzet wat is een held 1 de leerlingen geven ieder voor zich antwoord op de vraag wanneer is ie mand volgens jou een held ze noteren alle eigenschappen van een held en bedenken twee situaties waarin duidelijk sprake is van een heldendaad 2 vervolgens stellen ze in kleine groepen een lijst op van de genoemde hel dendaden iedere heldendaad wordt besproken en beoordeeld daama probeert de groep te komen tot een top drie en een voor ieder acceptabele definitie van een held 3 de resultaten worden op het bord geinventariseerd de klas beoordeelt de heldendaden op hun merites en stelt een lijst op van soorten helden sterke slimme onbaatzuchtige sport film e n oorlogshelden etc tenslotte pro beert de docent met de klas een voorlopige definitie t e formuleren va n een echte held vervolgens wordt stilgestaan bij het verschil tussen helden uit het dagelijkse leven en de verhaalhelden die ze kennen uit jeugdliteratuur strips avonturenromans tv producties en films waarom lezen of bekijken mensen graag verhale n over helden de leerlinge n proberen t e komen tot een be schrijving van de held in fictie een figuur die vaak het onmogelijke pres teert conclusie een sluitende definitie is moeilijk te vinden er zijn helden die uitsluiten d worde n bewonder d o m hun uitzonderlijke kwaliteiten li chaamskracht intelligentie artistieke vermogens of sportiev e prestaties in andere gevalle n gaa t het juist o m wat de held voor anderen doet de mate waarin bij zich opoffert o f wegcijfert we leggen bij de beoordeling va n de held dus steeds verschillende maatstaven aan wie vandaag als held wordt bin nengehaald is morgen vergeten heldendom is bovendien vergankelijk het lijkt erop dat papieren helden nog het langste leven beschoren is de held in de odyssee 4 in het verhaal van de cyclopen is polyphemus de boze vijand die als wei nig hoogstaand wordt afgeschilderd maar hoe staat het met zijn opponent herkent de lezer van deze tijd in odysseus nog steeds de grote held met be hulp van een semantische schaal geven de leerlingen aan in hoeverre de vol gende eigenschappen volgen s hen van toepassing zijn op odysseus aardig betrouwbaar intelligent zelfvertrouwen gevoelig sympathiek brutaal ge welddadig leugenachtig eerlijk optimistisch onbeschoft origineel egoi s tisch kinderachtig onzeker heldhaftig edel onbaatzuchtig creatief superi eur meedogenloos wreed n b zet de woorden onder elkaar en laat de leer lingen met een cijfer hun indruk aangeven l totaa l niet 2 in zeer geringe mate van toepassing 3 ik wee t het niet 4 van toepassing 5 dn hoge mate van toepassing 76 fisser geljon homerus hartman en de held 5 d e leerlingen vergelijken en verantwoorden hun scores in een groepsge sprek z e proberen in d e discussi e to t overeenstemmin g t e komen dez e werkvonn i s uitstekend gescbikt o m de discussie op gang t e brengen en te houden 6 daarna bekijken ze nogmaals enkele aspecten van odysseus gedrag hij is slim want hij bedenkt een list hij is onbaatzuchtig want hij redt zijn makkers en hij is moedig maar er zijn ook andere kanten hij brengt het leven van zijn makkers in gevaar omdat hij nieuwsgierig is hij gaat onuttgenodigd de grot van polyphemus binnen en eet van zijn kazen hij liegt en geeft een andere naam op hij steekt de cycloop in zijn slaap zijn ene oog uit hij neemt de rammen als buit mee op het schip al s hij van de cyclopen wegzeilt hoont hij zijn vijand en brengt daardoor het leven van zijn makkers in gevaar de leerlingen geven hun oordeel over dit gedrag door per geval ee n cijfer te plaatsen l ik veroordeel dat gedrag 2 ik zou dat ook gedaan hebben 3 dit gedrag past niet bij een held 4 dit gedrag past goed in het verhaal 5 het stoort mij niet 7 de rapporteurs van de groepen brengen verslag uit daarna volgt een klas segesprek over de vraag of me n odysseus nu nog een held zo u noemen in welke opzichte n voldoe t hi j wel o f nie t aan de eerder gevonden omschrij ving valt hij onder te brengen in een of meer van de categorieen die op het bord gemaakt zijn iedere tijd en plaats kent zijn eigen heldtype 8 de les word t afgeslote n me t ee n gespre k ove r d e homerische held bi j homerus behoren de helden allemaal to t de upper class ze zijn vrij en aan elkaar gelijk ze zijn uit op eer time dat begrip houdt in het hebben van bezit en sociaal prestige dat ze bereiken door te leven volgens hun erecode gezichtsverlies moe t to t elke prijs vermede n worden daarom bijv hoon t odysseus de cycloop als hij weggaat ondanks dat hij daardoor het leven van hemzelf en van zijn makkers in gevaar brengt iets wat in onze cultuur afkeu renswaardig zou zijn 9 de les kan worden afgesloten met een creatieve opdracht enkele voorbeel den een ander perspectief in navolging van tournier die robinson crusoe her schreef vanuit het perspectief va n vrijdag kunnen de leerlingen dit verhaal herschrijven vanuit het perspectief van de cycloop of van een van de eiland bewoners tribunaai twee groepen bereiden zich voor op een tribunaal over het gedrag van odysseus bij de cyclopen is odysseus de eretitel held thans nog we l waardig een groep bereidt de aanklacht voor de andere de verdediging een of meer vertegenwoordigers van elke groep nemen zitting in het tribunaal interview een van de leerlingen identificeert zich met odysseus de anderen stellen harde vragen op en interviewen de held een ander slot voor een aantal leerlingen zal een held die bij het wegzeilen zijn verslagen vijand hoont aan waardigheid ingeboet hebben de leerlingen voorzien het verhaal van een ander slot maar ze moeten zich wel aan dezelfde stijl houden 77 fisser geljon homerus hartman en de held de held in de moderne literatuur waar zij n ze d e helden va n d e tegenwoordig i n china i n ruanda i n bosnie op het voetbalveld de minst waarschijnlijke plaats is in elk geval de literatuur waar helden alleen nog in figuurlijke zi n bestaan bij wijz e va n spreken in werkelijkheid komen we op papier slechts antihelden tegen die zich hooguit spiegelen aan de helden van het verleden waardoor hun eigen gebrek aan heroiek des te scherper tot uiting komt arnold heumakers in de volkskrant in een bespreking van heldenjaren van p f thomese in de moderne literatuur is de echte held inderdaad met een kaarsje te zoeken toch is het daarom juist interessant om bij de verschillende tale n literatuur over helden aan de orde te stellen de klas wordt verdeeld in groepen ieder groep leest een romanfragment of verhaal waarin een anti held beschreven wordt de leerlingen gaan na in hoeverre je de hoofdpersoon ee n held kunt noemen en om welk soort heldendom het dan gaat is bijvoorbeeld de hoofd figuur uit publiek geheim van j bernlef een held als hij weigert zijn televi siedocumentaire aan te passen aan de eisen van het regime hoewel hi j kan vermoeden dat de consequenties voor hem ingrijpend zullen zijn de groepen brengen verslag uit over de korte inhoud van het verhaal ze tekenen een ka rakteristiek van het centrale conflict de hoofdpersonen en hun onderlinge ver houding en de verwerking van het thema en geven het groeps oordeel over het verhaal en de behandeling van het thema in de jeugdliteratuur zijn de hel den vaak nog wel aanwezig een klassegesprek in de brugklas over de helden uit kinderboeken levert veel materiaal op ook in het genre van de ontsnappingsverhalen komen we de held nog in zijn oude gedaante tegen de leerlingen lezen die verhalen bekijken eventueel ook een james bond achtige videofil m e n zoeken naar overeenkomsten e n ver schillen met het cyclopenverhaal ze vragen zich in de groepen af welke ex tra s electronica wapens etc voor het succes zorgen of die de list knapper maken of dat het juist goedkope oplossingen zijn in een klassegesprek gaan de leerlingen na welk van de helden nu het slimst is en wie het predicaat held met ere mag dragen tenslotte volgt de vergelijking met de held odysseus past hij in deze rij en waarom enkele bekende voorbeelden de graaf van monte christo van alexander dumas papillon van henri charriere colditz 1940 1945 va n p r reid of vlucht naar de vrijheid van w h birnie veer tig verhalen over ontsnappingen in en na de tweede wereldoorlog slot het werken met vertalingen neemt in het nieuwe programma klassieke talen een steeds grotere plaats in lesopzetten als deze zullen dus ook voor de clas sicus belangrijker worden reden te meer om de contacten met de collega s van de andere talen te intensiveren in het spl streven naar latitudinaal litera tuuronderwijs kunne n verhalen als de odyssee een belangrijke brugfuncti e vervullen 78 fisser geljon homerus hartman en de held noten 1 inlichtinge n odysseusproject zeeuws e bibliothee k middelburg mevr h bruynooge coordinato r sireneproject tel 01180 30317 2 di t artikel i s ee n bewerkin g va n een artike l da t i n decembe r 199 4 verschee n i n lampas d e lesopze t homeru s en hartman is van caroline fisser de les d e held verzint ee n list is va n cor geljon 3 a dro s pag 148 r 7 hartma n pag 2 8 to t aa n rege l wi t pag 31 toevoegin g hartman de makkers ruzien om de wijn van maron odysseus droom b dros pag 148 r 15 hartman pag 3 0 vana f rege l wit rege l 7 o f 12 c dros pag 14 8 r 33 hartman pag 31 onderaan n a rege l wi t d dro s pag 15 0 r 4 hartman pag 32 onderaan ee n n a laatst e regel e dro s pag 15 0 r 22 hartman pag 3 3 n a rege l wit f dros pag 151 r 2 hartman pag 34 3e alinea g dros pag 15 2 r 1 hart man pag 35 r 9 h dros pag 152 r 21 hartman hoofdstuk 5 pag 37 toevoe ging hartman ruzi e onde r d e makkers weglating loten i dros pag 15 3 r 16 hartman pag 39 6e rege l va n onderen j dros pag 154 r 26 hartman pag 41 r 8 k dros pag 155 r 2 hartman pag 41 r 20 l dros pag 155 r 26 hartman pag 42 r 16 m dros pag 156 r 6 hartma n pag 43 r 24 n dro s pag 157 r 12 hartman pag 45 r 4 o dros pag 160 r 7 hartman hoofdstuk 6 pag 47 4 homeru s beschrijf t slecht s twee emoties bi j de makkers enthousiasm e e n ver driet maa r dat wordt door odysseus zelf s i n de kiem gesmoord zel f i s odysseu s ge irriteerd bi j hartma n zij n d e makker s achtereenvolgens blij verbaasd ver bijsterd verdrietig angstig e n nerveus odysseu s i s oo k hie r ge irriteerd 5 polyphemus heef t enkel e makker s va n odysseu s opgegeten d e volgend e da g vertrekt hij na de gro t weer afgesloten t e hebben i n deze passag e wijk t hartma n meer van de tekst van homerus af bi j homerus dros overweeg t odysseus bi j zich zelf ee n plan namelijk om de cycloop het ene oog ui t te steken en dat plan wordt vervolgens voorberei d doo r d e makkers i n dez e passag e kom t l x ee n emoti e voor namelij k va n odysseus koortsachti g tobbend d e makker s spele n eigenlij k geen rol zi j gehoorzame n slechts emotieloos hartma n laa t odysseu s zij n plan in ee n dialoo g me t zij n makker s ontvouwen d e makker s spele n ee n domi nante ro l hierin zi j zij n achtereenvolgens ontzet woedend verbeten ongelo vig wanhopig sarcastisc h antwoordd e p droog gespannen ongelovig ver baasd gereserveerd odysseus gedraag t zich afwerend sussend woedend met ge speelde kalmte bibliografie homerus odysseia de reizen van odysseus vertaald door imme dros amsterdam 1991 evert hartman de vloek van polyfemos d e avonture n va n odysseus rotterdam 1993 jeugdboek op reis met odysseus de tekst van de odyssee boek een tot en met negen bewerk t door imme dros uitgegeve n doo r leesbevorderingsprojec t sirene middelburg 1994 eerde r verschene n al s feuilleto n i n primeur weekbla d voo r jongere n 1992 imme dros odysseus een man van verhalen amsterdam 1994 jeugdboek caroline fisse r en co r geljon d e cycloop i n d e klas werke n me t vertalingen in lampas tijdschrif t voo r nederlands e classici 27 4 5 1994 79