Honderd jaar kommer en kwel

piet hein van de ve n honderd jaar klachten kommer en kwel moer 1985 6 opent wat ongebruikelijk met een redactioneel stukje onder de titel moedertaaldocenten onder vuur op de achterflap van datzelfde nummer wordt een studiedag ledenvergadering aangekondigd een van de thema s zijn neerlandici debiel geworden men trekt zich blijkbaar binnen de von kritieken in de landelijke pers over het peil van het moedertaalonderwijs aan in het re dactionele commentaar wordt duidelijk dat de landelijke pers nogal ove rtrok ken reageert op onderzoeksresultaten de redactie wijst ook op het feit dat klachten over moedertaalonderwijs niet nieuw zijn piet hein van de ven heeft zich met zijn collega s de laatste tijd beziggehou den met de geschiedenis van opvattingen over moedertaalonderwijs je hoeft er niet apart naar te gaan zoeken de klachten over het moedertaalonderwijs zijn legio in het eerste deel van zijn artikel geeft hij voorbeelden van die klachten zoals die vroeger zijn geformuleerd in het tweede deel vraagt h ij zich af wat de oorzaken van die klachten zijn en met name waarom daar zo n hetze achtige sfeer bij wordt geschapen dat tweede deel is bedoeld als bijdra ge aan de discussie die in moer 1985 6 min of meer wordt geopend honderd jaar kommer en kwel a nt woordin g g eroepen dat alles in een sfeer 1 klachten over taalgebruik en taalonderwij s d ie soms veel weg heeft van een h et ze in n ijmegen hou d en we ons al enig e tijd b e zig er deu g t w eer eens niets van moed ertaalon met het bestuderen van as p ecten van d e ge derw ijs zeven procent functioneel analfa be schiedenis van het moedertaalonderwijs 2 bij ten brug k lasleerlingen d ie slecht spellen en het bestuderen van documenten uit het verle zovoorts in moe r 1 985 6 p 4 wo r d e n veel den v a lt o p dat er no ga l ee ns w ordt gekl aagd zeggende k rant ek o pp en geciteerd lera ren ove r d e kw aliteit van het moedertaalon d erw ijs moe dertaal in h et voortg ezet en ba sisonder d eze bew ering valt g ema kkelij k te staven i k w ijs w orden rechtstreek s o f indirect ter ver geef hieronder een aan tal citaten w aarin n eer 2 l andici in gaa n op de in de pe rs ve rsc h en e n derwijsinstellingen g in g het niet goed ka l ff k l a c h ten over mo e d erta a lond er w ijs i k he b d ie noemt klachte n betreff ende de hb s de lag ere citaten g e p lu kt uit mat e ri aa l dat a l doo r mij in sc h olen de onderwijz e rs ople id in g kla c hte n het kader van dat historisch on d er zoek g elez en o v e r het pe il va n de mo exame ns k l achte n wa s i k heb d us g een sp eur w er k verricht met va n p rofe ssore n over het taalgeb ruik van hun het d oel klachten op te sporen die lig g en als stu d e n te n van p red ika n te n ove r het taa lge het w are v oor het op r ape n ik bepe rk me h ier b ruik van h un catechisante n k l a chte n va n le onde r zel f s t ot k lachten ove r h et t aa lon d er r are n va n a nde re vakken over het taa lgebrui k w ijs ta al g e brui k in het al gemeen h et zo u heel v an d e l eerlin ge n ze l fs zij n er mensc he n on go ed mo g elijk zijn k lachten over een be p aal d eer bi e d i g g enoe g om te klagen ov er onvo l vak onderdeel te verzamelen d oen d e kennis d er moe de rt aa l b ij s om mi ge g e ons historisch on d erzoe k kent als b e g inpun t committeerden voor de eind examens der de pe riode ron d 1900 w ie d ie perio d e best u gymnasia op cit p 3 en om k alff te pa deert stuit meteen op k alff 1893 m en moet ra fra ser en waar roo k is is v u u r het gaat niet wel tot d e o ve rtu i g in g komen d at het met ons g oe d en h et moet a n d ers d us sch rij ft h ij wat hedend aag sch on d er w ijs in de m oederta al niet misschien w el h et e e rst e did actische hand lei recht pluis is w ie prijst het w ie klaagt er d inkje g enoemd m ag w orden ove r de d oelstel niet over een paar jaar gele d en 1 889 ling en van het moe d ertaa lo nd er w ijs ov e r on phvdv hee ft ee n hoo g le e raa r ons in de gids derw ijs in spr eke n sc h rijv e n en lezen s praak medegedee l d wel ke on d ervind in g hij h a d o p k u n st en l i te ra tuur g eschi ede nis bove nd i e n ge daa n omtrent d e kennis der moe d ertaal bij vi nd t hij d at e r m eer aanda c ht voor het m oe d e leerlin gen van een tw aalftal onzer gymna dertaalonderwijs moet komen bijvoorbeeld in sia met w el ke hij kennis maakte als gecom d e vorm van meer lesuren z o als in h et buiten mitteerde voor de eind examens het oordeel land en vooral k al ff hou d t een fors p lei d ooi v a n d ien h oog l eer aa r o v e r de o p stellen en ver v oor een betere o p l e i ding van t o ekom s t i ge ta lingen w elke hij daa r ha d gelez en luidd e in l e ra re n hooge m ate on g unstig m en oor d eele slor ka lff schrij ft aa n het beg in van e e n perio de d i g heid en onnad enken d hei d moge het zijn d ie later een wa re r evolutie va n n is p en d at in overzettingen uit an d ere talen het n e 1 946 p 2 7 g eno e md zou w orde n e en perio d erlandsch dik w ijls vrij bar b aarsch met de er de w aarin heel nieu we o pva ttin g en over mo e ge rlijkste s p el f out en w ordt n edergeklad maar dertaalonderwijs werden ge formulee rd zie wat te z e gg en van de zoo g enaamd e opstellen huishof 1985 van de ven 19 8 6 d at die re in d e m oedertaal h oe het komt w eet i k niet volutie in opv attingen ni et metee n d e pr aktij k maar zij zijn volgens het oordeel van allen met laat st a an d e resultaten va n h et m o ede rtaa l w ie i k de eer ha d gecommitteerd te worden on d er w ijs verbeterde k an word en o pge m aakt ge meenlijk beneden critiek se d ert vorig jaar uit de vol gende uitspraa k a ls er een d in g is zijn ond er werpen van g eschi edk undi gen aar d waa rd oor ons heel e onde rw ijs bi j dat v an vroe buit e n g esloten m og elij k h e eft men daa rv oor g er eeu we n a c hte rstaat da n is dat wel de m o g oed e redene n g ehad maar w at w ij te lezen d erne w anverhou d in g o p onz e schol e n tus k rijgen over h a as t u lang z aam o f va d er schen d e w aa rdeerin g van kennen e n kunnen l a n dslie fde of een dagje buiten en dgl is bij h et beg on er b e p aald z o o zoetjes aan o p t e lij na z onder ui tzondering onleesbaar een bijzon ken o f in het k ennen alle k unnen wa s o p der o na a n g e na men in druk m aken de verw aan ge sloten v an g inn eke n 1917 p 62 men de knapen d ie hu morist isch w illen sc h rijve n s e n d ie niets kunnen zo w ordt v o l gens va n al s h ilde b ran d of d ie in m ultatuli hun id eaal g i nn e ken w el e e ns bewee rd gaa n w erke n in zien van geest igen schrijf stijl veelhei d van het onderwijs omdat ze daar niets hoeven te w oorden armoede van g ed achten en in het k unnen alleen maar te kenn e n m instens een geheel g een smaa k a lles het werk van jon ge halv e eeu w lang h ebbe n d e n e derl and se ou li eden d i e zes jaa r l a n g gevoed zijn m et het de rs hun k in de ren overgeleverd aa n een g il de leeuwenmerg der oudheid kalff 1 8 93 p dat niet kan wat het die kinderen moest lee 1 2 re n kunnen en alleen maar wat l a rie ken de t ot zover cit e ert ka lff een h oogleeraar k ritiek d aar o mtrent en h et a llere r g ste is da t z ij zelf o p he t onder w ijs n ederlands aan het gymna van dezen treuri g en to estand volstre kt ni ets sium m aar oo k aan andere schoolty p en en on he bb en bevroe d z ij m eenden aan h un k in de 3 ren de taal en redekundige ontleding te moe lo z ing van het hier bes p ro ken b el a n g rij k on d er ten onderwijzen en die kenden zi j nu ja op deel o p cit p 70 le e st doelt op het hun man ier vrij wel op c i t p 60 en wat spraa k kunst onderw ijs dat in de ou de vorm verderop verzucht van ginneken dat de exa een redelijke verstandsoefening bood maar minatoren e i genl ijk ook wel eens onderzoek in de laatste tijd in vergetelheid is geraakt hadden mogen doen naar het kunnen van de toch is zo n o efe nin g in niet min dere m ate leraren de jeugd kan niet meer fatsoenl i jk ant nood zak e lik dan h et aanbre ng en va n b eg ri p woord geven beschaafd praten dragelijk van en g evoel voor littera tuur o p cit p 70 schrijven dikwijls worden er dan de tuchte leest pleit nog voor een g ul d en mid d en w eg loosheid en de onbeschaafde manieren de t ussen de ou d e schrijft aal benaderin g en d e smake loosheid en de slordigheid van het jonge n ieu we spreektaal benadering op g rond va n geslacht bijgehaald op cit p 63 maar a l allerlei k l a chten is tien j a ar l at er d ie midden dus van ginneken misschien was de leraar in w e g al niet meer g e wenst d e klachten over zijn taalgebruik geen haar beter om van erger een onvol d oen d e taalbeheersin g van het jonge maar niet te spreken re g eslacht dateren niet zoals dik w ijls ten on in deze uitspraak wordt tevens iets van de re rechte gemeend wordt van de laatste jaren volutionaire inhoud duidelijk het oude taalon van de n e nt 1 94 1 p 8 v a n den ent c s derw ijs leerde veel over taal regels en voor w ijzen d an op dezelfde hoogl e raar uit 1889 als schriften een schrijftaalgrammatica maar ka lff m aar w el he b ben die k lachten in d e goed taa lgebruik een beschaafde gesproken la a tste jaren met meer aandrang geklonken al taal wordt kinderen n i et bijgebracht geven z ij meerm alen blij k van een ernsti g e ove rd rijving en al zoe ken zij naar onze overtui ik sla weer een aantal jaren over de revolu g in g de oorzaken te eenzijd ig bij het onderw ijs tiona ire ideeen beginnen wat te wanke l en zij zijn te talrijk en te ernsti g om ze ter zijde te dat blijkt a l bij leest 1932 vermoedelijk on leggen ze tweede d i dactische handleid i ng het is wat d eze klachten komen van meer dan een z ijde sterk het onderwi js in de moedert aal zoals w ie op de een o f and ere w ij ze betro kk en is bij het in de laatste de rti g jaar aan onze vader de eindexamens onzer g ymnasia en midd el b are l andse jeugd tussen twaa l f en twint i g wordt scholen moet herhaaldelij k een onvold oen d e gegeven een chaos te noemen maar t i s k ennis van de moedertaal constateren die toch wel du i delijk dat de zozeer gewenste blijkt ni et alleen uit de o nbe hol p en en me erma eenheid van doel methode en resultaat curs len onjuiste wij z e w aaro p vele cand i da ten zich van mij phvdv ontbreekt leest 1932 p 5 schri ftelijk uit dru kk en maar oo k uit het g e leest stelt dat bi j het vak nederlands een een b rekkige mondelinge gebrui k van de taal zo heid van opvatting omtrent l eerstof en l eerwij w el wa t d e vorm als de uits p raak b e treft ze ver te zoeken is leraren verwerken te veel o ok uit de k ringen der maatschappij komen hun persoonlijke voorkeuren in de lessen er is herhaaldelijk soortgelijke k lachten d irecteuren geen vaste taak voor leraren nederlands op van bankinstellingen handelsondernemingen deze w i jze wordt het moede rtaal onderwijs en b edrijven b lijk en z o vaa k brieven te ontvan als geheel beschouwd verward verbrokkel d gen d ie d oor gebrek k i g e t aa l en slord ig e stijl onaf en te weinig vruchtbaar op cit p 7 ontsierd zijn dat zij z ich g edrongen g evoelen dat hobbyisme heeft onder meer tot gevolg in het openbaar hun ergernis uit te spreken dat een jongmens wel velerlei geleerdheid na het euvel der onvoldoende taalbeheersin g pratend kan uitstallen over isoglossen klank schijnt zich in alle lagen van ons onderw ijs verschuivingen dialect expansie rompstan voor te d oen d e u niversiteiten klagen d at de den enz maar niet in staat blijkt een simpel studen t en niet vol d oen de in staat zijn hun ei briefje of verslagje zonder fouten te schrijven gen g e d achten of d ie van anderen in een be of een noga l voor t grote publiek geschreven hoorlijke vorm op schrift te st ellen ja dat zij gedicht of artikel te begr ijpen op cit zelfs niet w eten hoe een min of meer officiele p 12 onderdelen als spraakkunst blijven on brief behoort te w ord en in g ekleed h et is zelfs derbelicht de klachten over de resultaten van meerm al e n voorg ekom e n d at een ca n didaa t in het onderwijs in het nederlands die al ver de n e d erland se letteren nie t in staa t bleek t e scheiden jaren niet van de lucht zijn vinden zijn een verzoe k aan de faculteit te richten voor een deel zeker hun grond i n de verwaar zonder daarin ernstige taal en stijlfouten t e 4 m a k en 1917 wijst s imons 1925 weer op de klach het gema k w aarmede men in w oord en ge ten betreffende de resultaten op kweekschool schri ft heden ten d age de o p enbaarhei d berei examens en in 1941 stelt karsemeyer dat ken kan leidt er toe dat dit euvel onrustbare het lager onderwijs wel eens wat meer mag afmetingen verkrijgt op cit p 8 van den doen aan een aesthetische opvoed i ng op ent c s noemen dan als terreinen w aarop voeding door literatuur kan al beginnen in het t aalzon d en veelvuldi g voor komen da g en lager onderwijs daar kan men kinderen eer w eek b laden boek en oo k van onze beste let bied bijbrengen voor het geschrevene onder ter kund i g en leerboeken 1 vertalin g en van meer door goede ve rtolking luidlezen bo buitenlandse boe k en radio povere voordracht vendien d i ent literatuuronderw i js het eigenbe verkeerde k lemtonen slordige articulatie spel lang van het kind het wijst in de richting van linguitspraak dialectische afwijkingen derge klare verwoording als tegenwicht tegen de lij ke f outen vin d t men zelfs op toneel en k an volksaard die verlegen is het lager onderwijs sel e en ander onrust b arend te ken is dat uni schiet in dezen overigens gemeten naar de versitair afgestudeerden onvol doende ver luid leesprestaties van kinderen i n de eerste trou wd zijn met onze letterkun d e klas middelbaar onderwijs ten zeerste tekort d e vraag rijst of er in het taalgebruik hier te al is dit mede afhankelijk van het mi li eu lande een achteruitgang te bespeuren valt bovendien lee rt het lager onderwijs kinderen m en ontmoet deze menin g vaak maar zij valt geen gedichten meer aan daarmee de kans moeilijk te staven w ij zijn nu eenmaal genei gd missend op aanleren van goede spreekge om het heden ongunstiger te beoordelen d an woonten van zelfs goede beinvloeding van het verleden op cit p 9 in elk geval o p en het stalvermogen weliswaar gaat veel poezie baart het gebrek zich heden meer omdat d e het begripsvermogen van de kinderen te bo openbaarheid groter is geworden pers en ra ven ik voor mij persoonlijk ben ontzettend dio zijn niet kieskeurig in het aanvaarden van dankbaar voor het van buiten kennen van ver mede w erkers op cit p 9 w aar zitten d e scheiden dichtregels die ik in mijn jeugd onbe oorzaken van d en ent c s noemen on d er grepen heb van bu i ten geleerd en waarvan ik meer onze volksaard onverschillig ten aanzien pas veel en veel later de ware beteken i s leerde van de vorm ons individualisme dat zich wei begrijpen op cit p 166 bovendien is voor nig aan normen gelegen laat liggen de wat w ij tal van leerlingen het l ager onderwijs eindon nu noemen externe democra t iserin g k inderen derwijs en het grootste deel heeft om maar die in een weinig ont w ik kelde omgevin g opge een voorbeeld van karsemeyer over te nemen voed zijn ontvangen van het huisgezin te w ei ni et of nauwel ijks kennis van de poezie van nig steun om zich op school zonder bijzondere vondel men spreekt tegenwoord ig veel over inspanning naast de beter gesitueerden te kun nat ionaal besef maar h i er l i gt een taak voor nen handhaven op cit p 10 andere oor de school zo mooi en verheven dat we daar zaken het huidige vluchtige leven gebrek aan gerust enige rivieren en gebergten van europa concentratie de radio die leerlin g en van het om maar iets te noemen aan mogen leer b oe k wegtrekt bioscoop schouwburg opofferen hier geen koud intellectualisme concert schoolclubs gezellige avonden hier geen dorre feitenkennis maar hier een danspartijen sport de tijd voor het school vorming van ha rt en gemoed d i e een blijvende w erk slinkt de taak van het onderwijs wordt invloed za l hebben op de neder l andse bevol door d it alles belangrij k verz wa ard en of dit king op cit p 166 no g niet genoeg w are werd die nog b oven duidelijke taal die in 1949 nog eens wordt dien op beden k elijke wijze belemmerd h et op herhaald door meeuwesse in het lager onder voeren van het aantal leerlingen per klasse de wijs meer aandacht voor poezie voor het le vermeerdering van het aantal wekelij k se les zen van ged i chten voor een geintegreerd uren beletten de leraren om aan de leerlingen expressie onderwijs waarbij bijvoorbeeld het dez elfde aand acht als vroeg er te b esteden begrijpen van poezie kan worden bevorderd o p cit p 1 1 de klachten betreffen vooral door bij de gedichten tekeningen te laten het voort g ezet onder w ijs het lager onder w ijs maken treft volgens d e commissie geen blaam maar ik dwaal af van de klachten i n het alge waarop de commissie dat gunstige oordeel ba meen die komen er weer in 1952 wordt seert is me niet duidelij k na van ginne ken stuive li ng buitengewoon hoog l eraar i n de taal 5 beheersing het werd tijd verontrusting over aa nta l g e ge vens ter beschi kk in g geko me n o v e r slordigheid van stijl de onduidelijkheid van for de wijz e waa rop taal w ordt on de r weze n e n m ulerin g de bepe r kthei d van w oor dk eus de over de beha alde resultate n de ze gege v e ns aan w ijsbare fouten zelfs in spellin g en zins ge ven niet d ire c t reden tot juic h en hoew el be bouw die scripties en proefschriften examens ke n d gew orden fe iten z e ke r niet altijd g e g en e en p romoties te zien en te horen geven in d ien ralis e erd m o ge n worden re ijn ders 1 9 7 2 men met recht meent da t d e beh eersing van p 9 de m o ede rtaa l en k ennis v a n ha a r rij kd om on en dus schrijven evers e n v a n ge l da r van dis mis bare voorw aarde n z ijn van d e culturele c s e n reijnders maar we er een nieu we ha nd weerbaa rhei d d ie een k lein vol k het meest no leiding dig heef t en z e k e r in d e ze tijd dan volgt daar in de jaren z esti g en z e v e ntig ontstaan d an uit onmi dd ellij k da t d e verant woor d elijkheid te wee r ni e u w e o p vattinge n ove r moedertaalon dezen het grootst is voor hen die door hun d er w ijs z ie sturen 1 984 van de ve n 1986 s t ud ie z ijn voor be st emd om ov er vijf of tien dat o o k d an het moe d ert aa lon derwij s bloot j a ar in lei den de f uncties we rkz aam te zijn bij staa t aan kritiek zal d e l ezer ond erha nd ze l f h e t on d erw ijs en d e opvoe din g de ker k en de wel ervaren heb b en a ls b ijvoorbeel d het a d r e chtspraa k d e w etenscha p en het bedrijfsle vies over het grammatic a onder wijs verschijnt ven de pers en d e p olitie k stuiveling 1952 1 9 7 8 w ordt er ook in d e va k pers weer een g eciteerd bij krol 19 8 0 p 30 en ander aan kommer opgedien d d aarover en gaat het slech t in h et hog er onder w ijs in het over de reacties in kranten en w ee k bladen valt la ge r en mi dd e lbaar g aat het niet beter ik heel w a t te l ezen in k amer s tur en 1981 geef drie citaten de toonz etting van d ive rse persstemmen d aar de on gerustheid over de beheersing van aangehaald de pikante smaa k ervan verschilt d e n ed erlan d se taal door de leerlingen die de niet met die uit het verleden l age re schoo l ve r l a ten is in de loop der jaren toeg eno men uit verschillend e ond erzoe k in g en honderd jaar kommer en kwel is w el g e b le ke n d a t on g eveer de helft van alle 2 een bijdrage ter discussie leerlin g en onvo ldoend e spellin g svaardi g hei d heeft en ze k er een onvoldoende vaardigheid genoeg geklaagd d e k lachten zijn niet nieu w bezit in het sch r iftelijk en mondeling uitdruk de toonzetting ervan oo k niet w aar komen ke n v an g e dac hten st eed s sterker w ordt het die k lachten w aar komt dat hetzerige van vermo eden dat ee n d eel van d e leerlin g en on daan ook op deze beide vragen geeft histo vol doende p rofi te ert van he t onderw ijs d at in risch on d e rzoe k antwoor d en de hoogste k lassen van de lag ere school m isschien is het z invol om ond e rscheid te ma wor d t g e g even deels zou dit toe te schrijven ken in soorten klachten van eenveren k o zijn aan onjuiste en verkeerd toegepaste didac ning 1 98 0 wijzen erop d at er tegen d e jaren t i sche metho d en in de hogere leerjaren deels 19 8 0 twee soorten k lachten zijn er zijn zal d e oorzaa k ook gezocht moeten worden in k lachten over het gebrekkige soort nederlands een te ger in ge aa n da ch t voor de taalvor m in g d at d oor sommig e groepen t aal g e b ruikers in de e er ste l eerjaren van de la g ere school g esp ro k en w ordt en er zijn k l a chten over het e vers v a n g eld ar 1961 gebrekkige gebruik van het n ederlands van h et li g t voor d e han d dat het gebrek aan eenveren k oning 19 8 0 p 180 over d e taal beheersin g bij vele landgenoten voor een tweede klacht stellen van eenveren koning misschien w el b ela n grijk gedeelte k an ver onder meer dat aangegeven moet worden met kl aa r d w or de n d oo r een t ekort aan lesuren in w el k e normen er gew o gen w ordt e n dat is de m oedert aa l dit t ekort besta at op alle soor e en heel probleem want die normen staan te n v a n h et v o voortg ezet ond er wijs niet bij voorbaat vast op cit p 1 8 1 en de ph vdv m aar w ij b eseffen dat het moed er k la g ers verwijzen er hoogstens impliciet naar ta alonder w ijs meer g ediend is door een verant de auteurs komen tot een uiteenzetting van w oorde d i d actiek dan door vermeerderin g van mogelijke normen maar het is moeilijk om he t a a nt a l l e su re n van d is 196 2 p 16 al gemene normen te formuleren d i e b ij een kri de laatst e jaren z ijn er d oor mid d el van tische b eoordelin g van taalgebrui k moeten on derzoe king e n ra p porten en verslagen worden aangelegd aangezien taal voor uiteen over het taalon d erw ijs op de basisschool een 6 lopende doeleinden gebruikt kan worden zal b louse h ee ft a ang ekreg en d w z zich v ee l de beoordeling zo goed mogelijk moeten wor vrijer beweegt wel wat minder plechtig en den afgestemd op de verschillende taalge aristocratisch maar d a a ren tegen v e el rij ker is bruiksdoelen op cit p 193 kortom het v an tintelen d e levens wa arde v eel ra k er e n vaststellen van de norm is een heel probleem kr achtiger s p ijkers met k opp en slaat in veel een probleem waar de meeste klagers maar onmid d ellij ker aanraking blij ft met het s p ran ke omheen lopen bij gebrek aan bewijs kan de lende zij het ietwat k oortsacht i ge inte nse z ie taalgebruiker in elk geval niet zonder meer ver leleven van onzen tijd psyche n ikai i n de r oordeeld worden op cit p 199 d aad met de l a gere en ru w ere k ringe n w as ik wijs erop dat het gebrek aan eenheid in nor hier zonder t w ij f el de ziel d ie z e gepraal de over men bij voortduring in de opvattingen over on d e ou d e v e rsta rde inne rlij k afge storv e n t a al derwijs in het nederlands is aan te geven en stijlvor m en m aar nu dreigt er b e g rij pe lij k er leest 1932 kiest voor de gulden midden w ijze een groot g evaar d e la g ere en ru we re weg van den ent 1941 wil terug naar af krin gen missen onze ver fijning m et het waar en schellekens 1985 maakt duidelijk dat zij en zielsvol worden b ekruipt onze dierbare moe andere normen wenst te hanteren dan de d ertaal nu ook d e e llen d e va n g rofh e i d en bru ppon onderzoekers kortom klachten kunnen taliteit z e w ill e n onze t a al in p la ats v a n d en te wijten zijn aan het feit dat ondubbelzinnige sportblouse nu den w erk mans b oez e roen aa n normen moeilijk zijn vast te stellen maar ook trek k en en d aarteg en strijd e n beschou w i k als aan het feit dat de klager andere normen heeft een d eel van mijn levenstaa k van ginne k en dan bijvoorbeeld de leraar anders gezegd er 19 17 p 28 is de mogelijkheid dat een klager zijn gal spuwt over het niet of onvoldoende bereiken er zijn g een minder wa a rdig e talen ma a r de van bepaalde doelen terwijl een leraar dergelij opvatting da t bepaal de taalvarieteiten afbreu k ke doelen niet eens wil nastreven doen aan het peil der b eschaving is ou d en in het bijzonder geldt een verschil van opvat diep ingeslepen hier ligt denk i k een d iepe ting waar het gaat om de waardering van oorz a a k voor de k la chte n over m o ede rta alon standaardtaal enerzijds en allerlei taalvarietei d erw ijs het p eil va n dat on d erw ijs w ordt ge re ten anderzijds zo geeft van den ent 1941 lateerd aan het peil der b esc h aving hoe d at een aantal oorzaken voor het falen van het on p eil gemeten k an w orden is ni et van b elang derwijs nederlands volksaard radio sport en a ls het moe d ertaalond er w ijs niet voldoet aan dergelijke maar ook de externe democratise zijn heilige op d ra c h t n a melij k dat i ed er fout ring zo stellen van eenveren en koning als loos verfijn d beschaafd etc zijn taa l g e eerste soort klacht het gebrekkige soort ne bruikt dan verloe d ert de nat ie derlands dat door sommige groepen taalgebrui kers gesproken wordt van eenveren koning ik va even samen een belan g rij k e oorz aak 1980 p 80 beide laatste auteurs stellen dat van het klagen over het onder wijs n e d erlands er geen gebrekkige talen en taalvarieteiten li g t in een verschil va n o p vattin ge n e n d us bestaan en dat daarom de eerste soort klacht van normen daaraa n is g e k o ppe l d het p ro als onrechtvaardig moet worden aangemerkt bleem om dui d elij ke normen te stellen in het wel betreuren ze het dat misverstanden over bijzonder spitst die problemati e k zich toe o p taalachterstand ondanks niet mis te verstane standaardtaal g ebruik op beschaafd taalge publikaties over dit onderwerp in tamelijk bre brui k in d it l aatste li g t de nk i k ee n bel angr ijke de kring hardnekkig blijven voortwoekeren oorzaa k voor wat i k de hetze noe m op cit p 180 deze misverstanden zijn he de toon w aarvan van ginneken zich b e d ien t laas al erg oud en hard ingeslepen zelfs een is al duidelij k het g a at om zijn leve nstaa k en wetenschappelijk geschoold linguist en in zijn in 1 9 25 stelt simons vas t t lij k t van tijd ruim denkende figuur als van ginneken zelfspreken d dat van m oedertaal iedereen ver werkt daaraan mee hij geeft aan hoe nieuwe stand heeft die n moeder had m en vergeet maatschappelijke kringen doordringen tot het daarbij d at men eens op sc h ool n a ast d ie taal schrijversgilde zonder officieuze inwijding in nog allerlei meningen omtrent t aa l o p dee d de kostuymen van den oude adel van ginne meningen die met ons ver g roei d en om d at ze ken 1917 p 28 het gevolg daarvan is dat waren vas tgelegd in regels d ie w e d a geliks onze taal thans door hun bemoeienis de sport toepasten bij het schrijven in alle va kken 7 regels di e we als volwassenen bleven toepas het ontstaan va n het o nde r wijs in de o u d hei d sen en bleven toegepast zien in boeken over via de m i dde l e eu w en uitk omen d in het nu allerlei onderwerpen zo werd nederl taal geeft hij aan hoe het onderwijs en dan vooral niet n vak onder veel andere vakken maa r het wat w ij nu noemen voortgezet onder w ijs iets boven alle vakken zelf geen vak maar n bij voort d uring voorn ame lij k ta al onde r w ijs is algemene mental iteit die de b i ezondere men gew eest oo k de oud e v akken a ls w isk un de taliteit van elk vak n richtsnoer was bij de uit z ijn voornamelijk taal g e weest d aarbij maa k t ing vandaar de hoge waarderi ng nederlandse thavenius duid elij k dat d ie in h oud van het on taal i s n gemoedszaak op cit p 226 en d er w ijs taal voortdu rend ver bond e n w as m et iets verderop vergelijkt simons dit vak dat een maatschappelij k e elite voortdurend de geen vak is met religie bezigt hij een term als b esta ansvoors telling v a n die e li te weergaf h et bl i nde liefde ik denk dat het begrip moe institutionele on d er wijs stond v oortd ure n d dert aalonderwijs zeker een religieuze connota buiten de kring van ar beid ers boeren han del tie kent wie leest wat voor hoge taken en drijvers etc doelen zie bijvoorbeeld de in het eerste deel taalonderw ijs gaat terug op de zeven vrije opgenomen citaten van karsemeyer 1941 en kunsten in het oude grie k enland voor het van d i s 1962 er voo rt durend voor moeder eerste be oefen d vrij e k unst en voor de vrij e taalonderw i js worden geformuleerd w i e leest tijd van vrije mensen dat w il zegge n men hoe het pei l der beschaving van den ent sen die zijn vrij g esteld van het p roduktie 1941 afhangt van het moede rt aalonderwijs proces snapt waar simons op doelt de institutionaliserin g van h et taalonderw ijs het is opva ll end dat klachten over taalgebru ik gaat terug op de m iddeleeu w se k loost er en taalonderwijs althans voor zover ik i nge scholen kloosters k onden door ve rre g a a n d e zonden brieven lees klachten over andere specialisatie zich onttre kken a an d e gebrui vakken veruit ove rt reffen bol l e 1980 geeft kelijke maatschappelijke pro d u ktie voorbeelden van andere en oudere klachten processen over taalonderwijs en van k l achten over ande d e inhouden die door d e eeu w en heen door re onderw i jsaangelegenheden maar als er al taalonder w ijs werden overgedragen hadden klachten zijn over de resultaten bij andere vak weinig va n d oen met alledaag se beslom me ken dan worden die naar mijn bevinden toch rin gen r e li gie in d e m id d el ee u we n en re met heel wat minder commotie omgeven het naissance nationalisme in de zeventien d e is jammer als een leerling niet slaagt voor w i s eeu w burg erlijke idealen in de negentiende kunde dat is slecht voor zijn haar maatschap en t w intigste eeuw pelijke l oopbaan zo wordt beweerd het is b elangrijk is te beseffen dat w aar onder w ijs onrustbarend a l s een leerling niet goed is in beroe p s gericht w erd het d iend e voor te be re i taal dat is slecht voor de maatschappij door den op ma a tsc h appelij k e func t ies da t d an d at w i skunde mag je blijkbaar u itgeselecteerd wor on d erw ijs buiten de institutie onder w ijs om den door taal niet werd gegeven het onderw ijs aan de a d el en het is opmerkelijk a l s je nuchter redenee rt aan d e neringdoende burgerij w as prive dat steeds een gevestigde e l ite klaagt over het on d erw ijs p as in de negentiende eeu w w ordt onderwijs aan de jeugd terwijl uit diezelfde het mono p olie van elite taalonde r w ijs d oor b ro jeugd steevast een nieuwe elite opkomt die k en d an gaat het geinstitution a liseerd e on de r dan weer klaagt over w ijs zich richten op het opleiden van g eschool ik denk dat de hetze die in de loop van hon de arbeiders in de t wintigste eeu w ook met derd jaar steeds opnieuw wo r dt gevoerd ten de opleiding van een administratief middenka aanz i en van het onderwijs nederlands of moe der toch blijft het hoogste on derwijs zie het de rt aal terug moet worden gevoerd op het re gymnasium vooral taalond er w ijs los van d e l igi euze aureool dat aan dat onderwijs wordt w erkelij kheid en vooral b e d oeld voor het over toegedacht de vraag is waar dat aureool van dragen van w aarden en normen van e en maat daan komt ik denk dat dat ten d i epste te ma schappelijke elite ken heeft met de centrale functie van taal in het boek van thavenius is te uitg ebreid om het onderwijs in een zeer boe i end betoog hier kort samen te vatten i k heb m et bo maakt thavenius 1981 helder hoezeer taal venstaande stellin g en gepoogd iets va n de ge en onderwijs samenhangen teruggaand tot dachtengang w eer te g even w a a r he t voo r a l 8 op neerkomt is dat onderwijs twintig eeuwen ders voor de z aak der cultuur s oortg elij k e be lang taalonderwijs is geweest voortdurend ge n a mingen werd en moed erta al d ocen ten in an richt op het overdragen van de waarden en dere l a nden toebe d eel d zo bes preken frank normen van een maatschappelijke elite eerst 1973 en h assenstein 1 9 72 de pog ingen in de kerk dan de aristocratie later de burgerij d uit sland aan het einde van de vorige eeu w tot de negentiende eeuw gebeurde dat open o m de ar b eide rsk l a sse t e ve rhe ffen d oor li tera lijk in naar standen gescheiden onderwijs tuuron d erw ijs z o gee ft hassenste in oo k aa n vanaf de negentiende eeuw gebeurt dat ver h oe no g in d e jaren zestig d e leraar duits borgen in de negentiende en twintigste eeuw wordt gezien in d e bolle des priesterlichen moet het onderwijs bijdragen aan het selecte verkonders un d mysterienhuters hassenstein ren van geschikte arbeidskrachten dat ge 1972 p 238 beurt onder het mom van gelijke kansen ieder w ie zich ove rig ens verd i e pt i n buite nl a n d se l i kan door onderwijs maatschappelijk hogerop teratuur over m oe d ertaalonder wijs ont d e k t komen min of meer parallel aan thavenius d at het ook el d ers kommer en kw el is analyse verloopt die van matthijssen 1982 i k vat w eer samen oorzaak voor klachten hij geeft aan hoe grammatica en literatuur over moedertaalonderwijs zijn te vinden in ver eeuwenlang de belangrijkste onderwijsinhou schil van opvattin g versc h il van normen in d e den zijn geweest dat kwam omdat de aristo moeilij kheid normen vast te stellen d aar b ij cratische elite erin was geslaagd haar visie op s p eelt het probleem standaardtaal de werkelijkheid te doen accepteren als de taalvarieteiten een grote rol d e buitensporige enig geldende in die visie zijn zij de geboren aa n d acht d e commotie rond klachten over leiders van het volk die zedelijk welgevormd moedertaalonder w ijs zijn te ver kl a ren te g en zijn die reflectief kunnen denken zedelijke d e achtergrond v a n het belang dat in het lan g e vorming en denktraining deed men op in het verleden steeds aan d at onder w ijs werd toege elite onderwijs door ondergedompeld te wor k e nd e en belan g d at reli g ieuze dim ensies den in literatuur en grammatica toen in de hee ft ge k re g en loop van de vorige eeuw dat elite onderwijs werd aangetast toen er andere moderne ik vraag me w el eens af of er niet nog meer schoolvakken werden geaccepteerd bleven is dat de commotie mede veroorzaakt m at grammatica en literatuur de belangrijkste in thijssen 1 98 2 noemt d e resultaten van on houden van het meest in aanzien zijnde onder derzoe k na ar school en milieu taal en milieu wijs het gymnasium met andere woorden de h ij constateert da t d at soort onderzoeken toekomstige leiders van het volk moesten zich een bijzonder w rang stuk verborgen leer p lan nog steeds bekwamen door grammatica en li bloot legt d e optimistische veronderstelling teratuur wie in het verleden duikt ziet her dat on d er w ijs de o pt i male persoonlijke ont haaldelijk het belang van literatuuronderwijs plooiin g van alle leerlinge n dient ongeacht aangeduid om zijn boven het alledaagse aanleg en milieu blijkt opnieu w een leuze te staan literatuur verschaft kwaliteit aan het le zijn met een mythische inslag m atthijssen ven we leven immers niet bij brood alleen 1 98 2 p 160 d e school aldus m atthijssen om breitenstein 1951 te parafraseren lang ver kleint ze ker niet de sociale on g elijk heid van voordat er sprake was van goudzwaard c s onderw ijs k ansen m isschien li g t ook in dit g e het belang van literatuuronderwijs als morele geven een oorzaak van de ster ke emotionele zedelijke vorming van grammatica onderwijs geladenheid van de klachten over moedertaal als denktucht kramer 1941 heeft honder onderw ijs de gelijke kansen bestaan niet d e den jaren lang het denken over onderwijs be on g elij k hei d w ordt vooral in stand g ehouden heerst niet alleen in nederland matthijssen d oor het taal g edra g van d e leraren door de eis 1982 geeft aan hoe een dergelijk onderwijs tot standaar d taal gebruik van leerboe ken door ideaal ook in engeland duitsland en frankrijk onvoldoende respect voor niet standaar dtaal gold bij mathieson 1975 wordt duidelijk opgevoede leerlingen d e mythe van de gelij k e hoe bijvoorbeeld in de jaren dertig in engeland k ansen is sterk gekoppeld aan taal en taalon het moedertaalonderwijs wordt opgescheept d e r w ijs a ls onderw ijsresulta ten dui d elijk m a met de taak het land cultureel te redden zij k en dat die g elij ke kansen niet besta a n d an geeft aan hoe leraren engels werden gezien w ordt er moord en bran d geschreeu wd en als preachers of culture als warriors strij dan deugt het taalonderwijs niet de my t he 9 wordt ontmaskerd en dat i s blijkbaar niet de laatste maanden wel een beetj e deze l fde emo prett ig tione l e k l eur kr ijgen ook d i e achterstand l ijkt met andere woorden taal blijft het selectie maatschapp ij bed re i gend toch wordt in dat ka middel b ij u itstek klachten over het resultaat der nog vooral gewezen op de te verwachten econom i sche prob l emen n i et op het pe i l der be van taalonderwijs i mpliceren dat niet ieder schaving i k denk dat er nog let we l nog geen z ich de waarden en normen van de elite toeei sprake i s van een nieuwe re l igie gent dat geeft de nodige commotie de beschavende rol van literatuur en i n m indere onderwijs en taalonderwijs zijn nauw ver mate grammatica he t re lig i euze aureoo l da ar om bonden als het slecht gaat met het taalon heen e n publieke commotie va ll en ook in andere derwijs gaat het slecht met het onderwijs landen waar te nemen zweden thavenius 1977 dominantie van de standaardtaal van de en 1981 denemarken andersen 1912 hau waarden en normen van een elite staat berg mo rt ensen 1977 frank ri j k marquet garant voor het peil der beschaving als 1974 grote groepen mensen niet die taal en dus die waarden en normen overnemen is dat l ite ratuur een bedreiging van d i e maatschappe l ijke elite andersen v dansk litt eratur forskning og undervis dat n i et i edereen kan voldoen aan de in bei ning kobenhavn 191 2 de vorige punten geimpliceerde norm is bolle c wat mogen we verwachten van ons taal een ontmaskering van de mythe van de ge onderwijs in onze taal jrg 49 1980 nr 2 3 l ijke kansen p 15 1 9 bre i tenste i n p wense lijkheden en mogeli jkheden van verge l ijkend letterkundeonderwijs in levende m ijn stelling lui dt dan ook heel cynisch klach ta len 19 51 p 522 53 3 ten over de resultaten van het taalonderwijs dis l van e a didactische handleiding voor de le zijn onge g ron d het feit dat niet ieder voldoe t raar in de moedertaal amsterdam purmerend gron i n a a n de norm houd t in dat het taal onderwijs ge n 1 96 2 precies doet wat het moet doen selecteren eenieren f van w koning de taal geb ru i ker i n n iet dat ik daar blij mee ben maar de schuld de beklaagdenbank i n de g ids jrg 143 1980 nr van slechte resultaten leggen bij leraren of 3 4 p 17 9 2 0 3 leerlingen gaat voorbij aan diepere oorzaken ent e van den e a he t onderwijs in de nederland se taal en lette rkunde op de middelbar e schoo l natuurlij k is het mo g elij k dat er b ij voort d uring s gravenhalte 1941 rapport van de commissie ter slecht onder wijs n ede r lands wordt gegeven bestudering van de middelen tot verbeter ing van het m aar ik zie niet in w aarom dat a p riori dan onderw ijs i n het neder l ands aan scholen voor mid niet ook voor andere vakken zou gelden de delbaar en voorberei dend hoger onderw ijs religieuze aandacht voor de rol van moeder evers f l van gelder nederlandse taal d idacti taalonderwijs als beschavingsinstrument tilt sche aanwijzingen voor het lager onderw ijs gronin echter de klachten over dat onderwijs boven gen 1961 gec i teerd i s de achtste ongewijzi gde het niveau van andere schoolvakken uit d ru k 1 9 70 frank h ges c hichte des deutschunterrichts von den anf ngen b is 1945 munchen 1 97 3 noten g i nneken j van a ls ons moedertaalonder wijs nog oo it gezond wil wo rden n i jmegen 1917 ik spreek i n d it a rt ike l van moede rt aalonderw ij s hassenstein f l iteraturwissenschaft und literatur daarmee doel ik zowel op het lees taa l onde r w ijs p dagog i k i n wolfrum 1971 p 231 24 7 i n de lage r e schoo l als op het onderwi j s i n het hauberg mo rt ensen f stad i er pa l itteraturunderv is school vak nede r land s i n het voo rt geze t n ings v g in lj ung thavenius 1977 p 45 74 onder w i j s hu i shof h c h den he rtog a ls grammaticus een dat h istorisch onderzoek verri c hten we b innen hoofdstuk u it de gesch ieden is van de nederlandse het werkverband voor onderzoek van het moe taalkunde in het bijzonder op het gebied van de de rt aalonderw ijs i n n i jmegen voor een i ndruk sc hoo lgrammatica in de laatste decenn ia van de ne va n dat onderzoek verwi js ik naar kl i nkenberg gentiende eeuw mui de r berg 1985 d isse rt at i e kun e a 1984 voor i deeen bet reffende h i st o risch ka lff g het onderwijs in de moedertaal amste rdam onderzoek van het schoo l vak nede rl ands en een 1893 enke l re s u l taat z i e men van de ven 1985 en kamer a j sturm red over onderwijs in taal sturm 1984 beschouw ing een handreiking voor onderwijsgeven hoewe l de k lachten over i nformat i ca achterstand den in de basisschool enschede slo 198 1 10 ka r semeyer j li teratuur en opvoed ing in paeda handreiking ter st imulering van de taalgroe i van het gog ische studien jrg 22 1941 p 162 173 kind in de basisschool gron i ngen 1972 3e druk k lin kenbe r g s j stur m p h van de ven j de schellekens e taalonderwijs in de pe il ing in moer vr oomen onderzoek naar vernieuwing en vern i eu 1985 nr 6 p 16 2 5 wingsweer standen in het voort gezet moedertaalon simons ph gekommi tt eerden over schrijven i n derw ijs i n sp i ege l jrg 2 1984 nr 3 p 5 32 de nie u we taa lgids j r g 19 1925 p 225 234 kramer w grondlijnen voor de methodiek en de di s tu i veli ng g multatuli en de welsp rekendheid rede dactiek van het voo rtgezet moedertaa l onderwijs gehouden bij de aanvaarding van het ambt van bui groni ngen 194 1 tengewoon hoogleraar i n de taalbeheersing aan de krol t de gesch i edenis van taa l beheers i ng een universiteit van amsterdam 19 mei 1952 gronin zeer globale schets i n b r aet a red taalbeheer gen djaka rta 195 2 sing als n i euwe retorica groningen 1980 p 7 46 sturm j mothert ongue teach i ng in the netherlands leest j het voortgezet onderwijs in de moedertaal 1969 1 980 in herrlitz w e a ede mother ton g r oning en 193 2 gue education in europe a survey of standerd an ljung p j thaven i us litteratur i bruk en antalo guage teaching in nine european countries ensche g i om litt eratur och undervisning stockholm 1977 de slo 1984 p 238 27 5 marquet p b est ce ie fran gais que j ai enseigne thavenius j perspectiv pa litteratu rpedagogi ken paris 197 4 i n ljung thaven i us 1977 p 17 44 mathieson m the preachers of cu lture a study of thaven i us j modersmal och fadersa rv svenskem english and its teachers london 197 5 nets treditione r i historien och nuet stockholm 1981 ma tt h i jssen m de elite en de mythe een socio log i ven p h van de een geschiedschrijving van moe sche analyse van strijd om onderwijsverandering de de rtaalonderwijs i n sp iege l jrg 2 1985 nr 3 venter 198 2 p 27 4 6 meeuwe ss e k de aesthetische vorming in en door ven p h van de klank cu l tuur en communicatie het taal onderw ijs i n vers lagboek 12de rk paeda opva tti ngen over het schoolvak nederlands vanaf gogisc he week tilbu rg 1 949 p 35 5 6 1 900 i n leven de talen 411 mei 198 6 n i spen v van verkenningen op het gebied van taal wolfrum e taschenbuch des deutschunterrichts en taalonderw ijs t i lburg 194 6 esslingen 1972 re ijnders b dagelijks taal een praktische 11