Documenten
t ri yy l l ti l z ti ti ti t i 1 aati a tlltiti ti houd altijd ithaka in gedachten over de grenzen van de odyssee cor geljon zing van de man van duizend listen muze roept homerus aan het begin van de odyssee en de muze heeft het niet bij die ene keer gelaten tot op heden kunnen we overal sporen van de held terugvinden het verhaal is door alle eeuwen heen de inspiratiebron geweest voor talloze kunstenaars en de verkoop van vertalingen en bewerkingen beleeft de laatste jaren een hoogtepunt odysseus kan het kennelijk na al die tijd nog steeds opnemen tegen nieuwlichters als james bond of de space men van andere planeten reden genoeg om deze listige held niet uit het oog te verliezen bij het literatuuronderwijs aar gaat het verhaal ook weer de odyssee is een ideaal uitgangspunt voor over odysseus heeft al vele een vakoverstijgend lespakket omdat je jaren geleden zijn vrouw vertrekt vanuit de bakermat van de penelope achtergelaten om troje europese cultuur en dan zeer veel kanten te veroveren na een tienjarig op kunt de thematiek is tijdloos en het beleg en de overwinning met boek bevat alle ingredienten die een verhaal behulp van het houten paard begint boeiend maken een avontuurlijke zwerf zijn avontuurlijke zwerftocht over woeste tocht liefde trouw het zoeken van de zoon zeeen langs vreemde eilanden met angst naar de vader de onoverwinnelijke held en aanjagende monsters en verleidelijke vrou de ontsnapping door list de schi tt erende wen thuis op ithaka wacht zijn vrouw vertaling van imme dros maakt het verhaal penelope ze weet niet of hij ooit zal terug ook voor de gemiddelde lezer zeer toegan komen maar ze blijft hem trouw ondanks kelijk en de bewerking voor de jeugd van de vele vrijers die met haar willen trouwen evert hartman hee ft inmiddels al vele dui ze zegt hen dat ze een keuze zal maken zenden gezinnen bereikt zodra het lijkkleed dat ze aan het weven is gereed is maar ze verzint een list en iedere nacht haalt ze een stuk van het kleed uit benaderingswijzen zodat het kleed nooit afkomt haar zoon telemachos is inmiddels volwassen gewor den hij ergert zich aan de vrijers en besluit er zijn verschillende manieren om een der de vader die hij eigenlijk nooit gekend hee ft gelijk verhaal in de klas aan de orde te stel te gaan zoeken na een reis van vele jaren len natuurlijk zijn ze nooit scherp te schei keert odysseus terug op ithaka hij doodt den en dat zou ook niet goed zijn het gaat de vrijers en herenigt zich met zijn vrouw meer om het accent dat de benaderingswij ze krijgt de voornaamste benaderingen worden hieronder beschreven maart april 1998 nummer 4 27 e jaargang het verhaal als genre hedendaagse schrijvers deze thema s de odyssee is uitgangspunt voor een behandelen de directe relatie met de behandeling van zwerfverhalen door de odyssee hoeft niet altijd aanwezig te zijn eeuwen heen sindbad brandaan gulliver en robinson crusoe maar ook de moderne reisverhalen voor nederland denk je dan al gauw aan nooteboom of slauerhoff maar de drieslag tekst leerling in iedere taal zijn talloze voorbeelden te vin den daarnaast kan men aandacht beste receptie den aan het moderne odysseeverhaal de symbolische zoektocht van de mens naar enkele jaren geleden is in zeeland op een zijn verleden of zijn bestemming zoals de aantal middelbare scholen een odyssee roman het grote verlangen van marcel project uitgevoerd waarbij men had geko wring uit 1992 waarin een zoon op zoek zen voor een thematische aanpak de the gaat naar de hem onbekende toedracht van ma s waren de held trouw liefde zwerven het ongeluk waarbij hij zijn beide ouders en list en ontsnapping in de eerste lessen verloor werd de cultuurhistorische basis gelegd voor het project de leerlingen lazen het cultuurhistorische benadering boek en verdiepten zich in het ontstaan van de odyssee dient als basisverhaal om met het verhaal de figuur van homerus en de de klas te praten over mythen sagen rol van de griekse godenwereld in de litera legenden en de rol van de griekse goden tuur daarbij vroegen ze zich af wat het ver wereld in de literatuur daarbij komt ook het haal hen nog te zeggen had en welke her ontstaan van het verhaal en de figuur van kenbare thema s aan de orde kwamen homerus aan de orde en we vragen ons af vervolgens kozen ze voor een of meer the wat het verhaal te melden hee ft en welke ma s ieder thema werd vanuit drie perspec thema s worden aangesneden tieven benaderd te weten a wat betekent het thema voor de leerling b wat is de actualiserende benadering betekenis van het thema binnen het kader de thema s en situaties worden naar het van de odyssee en c hoe komt het thema heden van de leerlingen getransponeerd terug in de moderne literatuur de beelden wat kunnen zij er nu nog mee welke per de kunst en de fi lm sonages gebeurtenissen conflicten en the ma s zijn voor ons nog steeds herkenbaar een dergelijke opzet biedt een bruikbaar en wat kunnen wij er van leren scenario voor ieder die op een vakoverstij gende manier iets met klassieke verhalen in vergelijkende benadering de klas wil gaan doen je kunt kiezen voor in deze benadering ligt het accent op de een verhaal bijvoorbeeld het bijzonder receptie van een gedeelte van het verhaal spannende verhaal van de eenogige wrede in latere eeuwen en de vraag is op welke cycloop aan wie onze held en zijn mannen wijze de kunstenaar het verhaal of motieven dankzij een schrandere list weten te ont en elementen daaruit hee ft verwerkt de snappen bij meer tijd kun je ook opteren leerlingen vergelijken het werk met de bron voor enkele verhalen die min of meer een en zoeken naar overeenkomsten en de ver onderlinge samenhang vertonen zoals de schillen verhalen over de vrouwen die odysseus tij dens zijn reizen ontmoet of de verhalen die thematische benadering zich afspelen op ithaka waar penelope thema s als liefde trouw of heldendom zijn twintig jaar zit te wachten op haar man de van alle tijden en de leerlingen gaan na hoe verhalen moeten dan wel in de context van viti 27e jaargang nummer 4 maart april 1998 de hele odyssee geplaatst worden een reflectie en receptie door korte inhoud van het totale verhaal is vol de leerling doende gebleken om een of meer verhalen zelfstandig te behandelen na het lezen van het verhaal is de start het scenario voor een les senreeks bestaat vraag wat vind je van dit verhaal en hoe is dan uit de volgende onderdelen jouw receptie van deze figuur deze gebeur de leerlingen lezen een of meer verha tenis of die relatie het gaat zowel om len interpretatie esthetische waardering als de de leerlingen re fl ecteren op het verhaal persoonlijke relatie tot het verhaal bijvoor en beschrijven hun receptie beeld een moreel oordeel leerlingen vinden de leerlingen vergelijken hun receptie dat vaak lastig of ze blijven steken vage met die van kunstenaars bewoordingen het vastleggen van menin gen en erva ri ngen wordt sterk vereenvou digd door gebruik te maken van semanti sche schalen de leerlingen plaatsen achter een aantal gegeven eigenschappen oorde len of waarderingen een cijfer dat aangee ft in hoeverre ze met dat item eens zijn een voorbeeld in hoeverre zijn de volgende eigenschappen volgens jou van toepassing op odysseus 1 totaal niet 2 in zeer geringe mate van toepassing 3 ik weet het niet 4 van toepassing 5 in hoge mate van toepassing aardig moedig betrouwbaar intelligent zelfvertrouwen gevoelig sympathiek bru taal gewelddadig leugenachtig eerlijk optimistisch onbeschoft origineel egoistisch kinderachtig onzeker heldhaftig edel onbaatzuchtig creatief superieur meedogenloos wreed vergelijking van de scores in groepjes levert zaken stellen in zijn land bindt de strijd aan altijd een levendige discussie op die het ver met de vrijers die zijn moeder belagen en schil in receptie duidelijk blootlegt gaat op zoek naar zijn vader die hij in twintig jaar niet heeft gezien maar zijn dat edele al lezend blijken er nogal wat aspecten van voornemens of is het in wezen eigenbe het verhaal te zijn waar lezers van nu hun lang odysseus is trouw aan de eer van zijn vraagtekens bij kunnen zetten wie bijvoor stand en zijn volk hij neemt deel aan de beeld het aspect trouw ter discussie stelt vergeldingsoorlog tegen troje of is hij komt al snel op een aantal interessante vra gewoon een avonturier de held blijft zijn gen telemachos is trouw aan zijn ouders vrouw trouw immers hij blijft tijdens zijn en de zaak van zijn land hij gaat orde op omzwervingen altijd aan haar denken maar maart april 1998 nummer 4 27 8 jaargang m n v ye t 4 3 y 1 s ay vt q 50 hoe zit het dan met die vriendinnen ook en moeder tot het prototype van de wach penelope blijft haar man trouw ze weet niet tende ook de schilderijen waarin de ont of hij ooit zal terugkeren maar ze wacht op moetingen van odysseus met de verschil hem en om de vrijers te misleiden weeft zij lende vrouwen wordt afgebeeld bieden vele overdag een lijkwade die ze s nachts weer mogelijkheden tot interessante zelfstudieop uithaalt zolang het kleed niet af is zullen de drachten omdat veel schilders graag morali vrijers haar met rust laten of is het zelfbe seren of allegoriseren de ontmoeting met scherming nausikae symboliseert dan bijvoorbeeld de gastvrijheid die met athene de spaarzaam de slotvraag is dan is trouw voor de oude heid en voorzichtigheid en in de relatie grieken toch iets anders dan voor ons of odysseus en kirke is de mannelijke partner betekent het eigenlijk precies hetzelfde om een voorbeeld van de verstandige deugdza die vraag te beantwoorden zullen de leerlin me held die de kwade krachten overwint gen eerst voor zichzelf vast moeten stellen wat zij onder dat begrip verstaan in de soortgelijke opdrachten gelden voor de odyssee gaat het vooral om trouw aan een fi guur van odysseus hoe zou je zelf de gegeven woord trouw aan een ideaal en held willen afbeelden en wat is de visie van trouw aan een vriend of geliefde de leerlin de kunstenaar de leerlingen ontdekken de gen maken per persoon een lijst op van verschillen tussen de stoere krijgers van dergelijke situaties in het dagelijks leven en jordaens circa 1635 johann h fussli geven aan wat ze ervan vinden gaat het om 18e eeuw of petrus von cornelius 1803 onbaatzuchtige trouw of om iets anders een schril contrast vormt dan de anti held van giorgio de chirico 1968 die odysseus uitbeeldt in een bootje op een plas water in zijn eigen kamer deze held heeft de reis en de odyssee in de kunsten zijn avonturen beleefd binnen de muren van zijn huis immers de mooiste avonturen beleef je in je fantasie beeldende kunst in diverse kunstboeken over klassieke figu de verhalen uit de odyssee zijn zowel op ren die voor weinig geld bij ramsj zaken als oude griekse vazen als op een groot aantal de slegte te koop zijn staan dergelijke schilderijen terug te vinden en als we het schilderijen afgebeeld wie van de repro over eigentijdse helden hebben leveren ducties een transparant sheet of dia maakt reclameposters en krantenadvertenties een of desnoods een gewone zwart witkopie overstelpende hoeveelheid visueel materiaal heeft kant en klaar materiaal voor een les ter vergelijking caroline fisser heeft in diver met de volgende opzet se publicaties laten zien hoe je aan de hand van de receptie van figuren uit de odyssee de leerlingen noteren hun interpretatie in de schilderkunst een boeiend overzicht van de gelezen episode en de daarin kunt geven van de kunstgeschiedenis van optredende personages de renaissance tot en met het postmoder ze beschrijven hoe zij die episode zelf nisme o a fisser 1995 het gaat daarbij zouden uitbeelden en waarom niet alleen om de periodespecifieke kenmer ze bespreken in groepjes de resultaten ken maar bijvoorbeeld ook om de wisselen ze vergelijken hun ideeen met de repro de visie op de vrouw die al die jaren op haar ductie en gaan na wat de schilder hee ft zwervende echtgenoot blijft wachten willen zeggen penelope verandert van een slimme trouwe zelfbewuste vrouw via een verdrietige vrouw vine7 27e jaargang nummer 4 maart april 1998 l 1 x ti 1 t f ti fl tiv v lt nlp til 1ti 1 l l l 4 ty k giorgio de chirico de terugkeer van odysseus 1968 podiumkunsten film en muziek rituele processie voortschrijdt bezingt de gebeurtenissen als een verteller odysseus heeft ook theatermakers geinspi reerd in veel toneelstukken zijn motieven te jacqueline oskamp schreef over deze voor herkennen en vaak werd het verhaal in ver stelling in de volkskrant odyssey gaat niet schillende interpretaties op de buhne zozeer over het verlangen naar het onbereik gespeeld of gedanst wie de programma s bare zoals het programmaboekje stelt alswel van de schouwburgen goed in de gaten over de onverenigbaarheid van meerdere ver houdt ontdekt dat er eigenlijk voortdurend langens ook is het de vraag of het stuk gaat mogelijkheden zijn om voorstellingen bij het over het gevoelsleven van odysseus of over project betrekken zo vond in de eerste helft het verlangen van de drie vrouwen vooral van augustus 1996 op een drijvend podium door de toevoeging van de figuur van molly in een dok aan het amsterdamse y een bloom uit joyce s ulysses lijkt het verlangen dansvoorstelling plaats van odyssey she vooral vanuit het perspectief van de vrouw once was a true love of mine van chore benaderd te worden dit idee wordt ook ografe beppie blankert op muziek van louis bevestigd door de manier waarop odysseus andriessen in deze voorstelling gaat het met onhandige grote passen en molenwie over de ontmoeting van de held met de kende armen over het toneel snelt een speel vrouwen met wie hij op zijn zwerftocht een bal in de handen van hogere krachten dit relatie heeft kalypso kirke en nausikaa de soort recensies levert op zich al bruikbaar verschillen tussen de drie vrouwen worden materiaal voor een les over de mogelijkheden gekarakteriseerd in de muziek en de dans voor theatrale verwerkingen van het verhaal een koor van vier vrouwen dat in een soort h i maart april 1998 nummer 4 27 8 jaargang fragmenten uit een oude engelstalige ver teksten terug te vinden wie leerlingen filming komen voor op een videoband van de vraagt cd s mee te nemen krijgt ongetwij nederlandse onderwijs televisie not de feld veel meer op de cd speler dan het film maakt een zeer gedateerde indruk maar overbekende no more heroes anymore juist daardoor is het wel leuk om te kijken kortom materiaal genoeg creatieve leerlin hoe de regisseur met primitieve middelen het gen kunnen in een slotpresentatie delen van verhaal verbeeldt maar er bestaat ook een het verhaal muzikaal illustreren zeer recente versie in januari 1998 is een moderne verfilming van andrei konchalovsky uitgezonden op de nederlandse televisie literatuur dus deze zal ongetwijfeld ergens te verkrijgen zijn afgezien van de boeiende computer er zijn in de moderne literatuur zonder veel gegenereerde effecten is het ook interessant moeite parallellen te trekken tussen de bui om te zien hoe het verhaal is aangepast aan tenechtelijke relaties van de personages en de smaak van de huidige kijker de amoureuze excursies van odysseus maar het kan ook directer er zijn tamelijk maar het zwerfmotief komt terug in veel veel gedichten geschreven waarin thema s films ik noem slechts zoeken naar eileen of gebeurtenissen uit de odyssee verwerkt van rudolf van den berg sans toi ni lol van zijn of het hoofdthema vormen en het is agnes varda en stranger than paradise van interessant om te zien wat de dichter met jim jarmusch penelope staat model voor het basismateriaal doet schrijft hij in de veel ondanks alles trouwe echtgenotes en geest van homerus actualiseert hij inter de moderne onverschrokken listige filmheld preteert hij en wat voegt hij toe en in hoe is soms niet anders dan een odysseus in verre is het noodzakelijk het verhaal te ken eigentijdse outfit nen om het gedicht beter te begrijpen tenslotte muziek de opera ii ritorno een goed voorbeeld is de reeks gedichten d ulisse in patria van monteverdi is voor de over penelope in de bundels ik zoek het hier muzikale kant de meest voor de hand lig en paviljoenen van willem jan otten in het gende keus in de popmuziek en in franse gedicht penelope s slotsom toont ze haar chansons komen veel teksten met het man bij zijn terugkomst de lijkwade waarop zwerfmotief voor en het odysseus ze zijn heldendaden weefde en ze eindigt penelope thema is in een groot aantal song dan vind je het mooi nee het is af ik raak het nooit meer aan alleen toen je schim was wilde ik weven wat mokje nou nee werkelijk niet op mijn getouw geen apotheose all right noem het wraakzuchtig jouw einde speelt hier buiten beeld door niemand bekeken kom ik wil nu met je naar bed uit ik zoek het hier w i 27e jaargang nummer 4 maart april 1998 voor de griekse dichter k p kavafis is de ervan als je thuiskomt betekent dat het reis van odysseus de levensreis geniet eind van je leven als je op je tocht naar ithaka vertrekt smeek datje weg heel lang mag zijn vol avonturen vol gevaren houd altijd ithaka in je gedachten daar aan te komen dat is je bestemming maar overhaast de reis volstrekt niet beter dat die vele jaren duren zal en dat je oud al landen zult op het eiland rijk met alles wat je onderweg hebt gewonnen niet verwachtend dat ithaka je rijkdom geven zal ithaka gaf je de mooie reis zonder dat eiland was je niet op weg gegaan verder heeft het je niets meer te geven uit ithaka 1911 vertaling g h blanken een postmoderne visie is te vinden in de van de gelieven en stopt niet bij de thuis roman een heel gewoon huwelijk komst van de dappere echtgenoot maar odysseus en penelope van de oostenrijkse loopt door tot na zijn dood die penelope schrijfster inge merkel zij herschrij ft de bevrijd verder laat leven in het hier volgende odyssee vanuit het perspectief van fragment vertelt de held na zijn thuiskomst penelope en dat geeft een verrassende iro aan penelope over zijn bezoek aan de grot nische feministische visie op de klassieke van de cycloop zij zegt dat hij gedreven held haar verhaal begint met de ontmoeting werd door nieuwsgierigheid toen draaide odysseus zich weer naar haar om met nog steeds een norse uitdruk king op zijn gezicht nieuwsgierigheid zeg je nieuwsgierigheid dat klinkt naar vrouwengezwam bij weefgetouw en spinrokken weetgierigheid is het woord ik wilde weten penelope antwoordt dan zo heb ik dat nog nooit bekeken maar natuurlijk heb je gelijk nieuwsgierigheid en weetgierigheid ik moet dat ont houden als ik de deksel licht van vreemde pannen is dat nieuwsgierigheid als jij binnendringt in vreemde spelonken is dat weetgierigheid en bovendien is daar moed voor nodig drijf je nu de spot met mij zei odysseus terwijl hij penelope strak aankeek hoe kun je nu denken dat ik de spot met jou drijf ik met mijn maart april 1998 nummer 4 27e jaargang bekrompen hersens antwoordde ze ernstig ik probeer alleen maar mezelf goed aan het verstand te brengen hoe groot het verschil is tussen nieuwsgierigheid en weet gierigheid en dat deed ik ik geef het toe met ietwat dwaze doch concrete voorbeel den immers ik weet van telemachos toen hij nog klein was dat al bij het kleine mannetje de weetgierigheid zeer sterk ontwikkeld is en wel heel speciaal indien het gaat om holen en gaten van welke aard dan ook waarvan ze er niet een onverkend kunnen laten vaak genoeg moesten we ik of euryclea hem uit zo n gat sleuren waarin hij vastzat om maar te zwijgen hoe smerig hij soms thuiskwam en ons dan geweldige dingen ve rtelde die hij ergens in een rotsspelonk bij het strand gezien beweerde te hebben het kruipen in gaten lijkt jullie in het bloed te zitten jullie mannen ik bedoel natuurlijk vanwege de weetgierigheid die deze gaten bij jullie oproepen uit merkel 1993 in de moderne literatuur lijkt het nauwelijks vergelijking van passages meer te gaan om helden als de onze de anti held is populairder maar zwerfverhalen een andere mogelijkheid is passages uit worden nog steeds geschreven en er zijn een zeer tekstgetrouwe vertaling inhoudelijk ook odysees waarin de reiziger zijn huis en verteltechnisch te vergelijken met over niet verlaat het directe verband met de eenkomstige passages in moderne bewer odyssee hoeft niet altijd aanwijsbaar te zijn kingen een leuk resultaat gee ft de vergelij maar het aardigste is het natuurlijk als king de dicht bij het origineel blijvende patronen uit het oude verhaal terug te vin vertaling van imme dros dros 1991 en de den zijn met name hier kan een project een bewerking tot jeugdboek van evert hartman vakoverstijgend karakter krijgen omdat we hartman 1993 een voorbeeld uit het het in de literatuur van verschillende talen gaan verhaal over de cycloop ook wel gespeld zoeken naar de verwerking van de thema s als kykloop odysseus is op het eiland der met betrekking tot het thema trouw valt cyclopen een grot binnengedrongen als de bijvoorbeeld te denken aan the cement eenogige cycloop thuiskomt weigert hij ze garden van ian mc ewan the chosen van een vrije aftocht en doodt enkele mannen chaim potok le petit prince van antoine de odysseus verzint een list hij voert de saint expery le grand meaulnes van cycloop dronken en steekt hem een oog francois sewurel wir sind utopia van paco uit als de reus de volgende morgen zijn hernades en friederich und friederike van rammen uit de grot laat hebben de mannen max von der grun zich onder de beesten gebonden en weten op die manier te ontsnappen v4 27e jaargang nummer 4 maart april 1998 wat een welkom kregen we van de mannen wij die maar net aan de dood ontkomen waren over de doden wilden ze meteen al klagen maar ik stopte die tranenvloed door mijn voorhoofd te fronsen en gaf bevel de dieren met hun mooie vachten als de bliksem in te laden en zee te kiezen zij kwamen snel aan boord ze zochten hun plaatsen bij de dollen uit dros 1994 p 157 odysseus schip lag nog op dezelfde plaats en toen zijn mannen hen met de kudde zagen aankomen schreeuwden ze opgetogen bij zeus waar bleven jullie wij hebben de kyklopen gezien eenogige monsters en toen ze stopten abrupt en vroegen verbaasd zijn jullie maar met z n zevenen waar zijn de anderen opgegeten door een kykloop antwoordde odysseus kort opgegeten hun monden vielen open van verbijstering toen staken ze hun handen omhoog en barstten uit in gejammer koppen dicht snauwde odysseus hen toe wil je dat dat monster ons hoort en ver trapt breng die schapen aan boord vlug ze gehoorzaamden angstig en nerveus uit hartman 1993 p 44 de leerlingen krijgen de opdracht te zoeken creatieve opdrachten naar de verschillen en de effecten van die verschillen je zou ze bijvoorbeeld de emo tiewoorden kunnen laten onderstrepen en de verhalen lenen zich vaak uitstekend voor vragen te kijken naar de rol van de verteller creatieve verwerkingsopdrachten het vertelperspectief is bij hartman veran derd waardoor de makkers een grotere rol herschrijven krijgen de dialogen verlevendigen het ver in navolging van tournier die robinson haal en werken identificatie in de hand en crusoe herschreef vanuit het perspectief ook het grotere aantal emotiewoorden ver van vrijdag kunnen de leerlingen een ver sterkt de betrokkenheid van de lezer bij haal herschrijven vanuit het perspectief van homerus dros zijn de makkers enthousiast een van andere personages en verdrietig bij hartman blij verbaasd ver bijsterd verdrietig angstig en nerveus in tribunaal andere passages zijn ook inhoudelijke ver twee groepen bereiden zich voor op een tri schillen te constateren bunaal over het gedrag van odysseus bij maart april 1998 nummer 4 27 e jaargang 4 y titi y tii ty