Ik lig er niet wakker van… – A.V.O.-leraren uit het Lager Beroepsonderwijs over Onderwijsvernieuwing

voorpublicatie peter burghouts ik lig er niet wakker van a v o leraren u it het lager beroepsonderwijs over onderwijsver nieuwing onder eindredaktie va n gerard akerboom en peter burghout s een dezer dagen verschijnt in eigen beheer een nieuw von boek gemaakt door een werkgroep uit de von de war het boek heeft als titel ik lig er niet wakker van a v 0 leraren uit het lager beroepsonderwijs over onderwijsvernieuwing uit de viff hoofdstukken van dit boek hebben we 6 7 pagina s geselekteerd voor moer lezers het boek gaat over de onderwijsvernieuwing die volgens de war noodzakelijke voorwaarde is voor ander vollediger moedertaalonderwijs dat onderwijs bestaat nog nauwelijks in herkenbare vormen het wordt ook door allerlei omstandigheden en door personen tegengewerkt hoe dat komt hoe je toch iets kunt bereiken op die vragen heeft de war een antwoord willen geven in ik lig er niet wakker van dus een handboek voor onderwijsvernieuwing gelukkig niet maar wel een boek over de prak tijk van onderwijsvernieuwen zes a v o leraren uit het l b o diskussieren en praten met de war over de spanningen in hun onderwijs en de ideeen over fundamentele onderwijsverande ring de reakties de beschouwingen over en weer vormen de inhoud van dit boek toch een onmisbaar boekje omdat het vanuit de praktijk de problemen van onderwijsvernieu wing aangeeft en laat zien hoe je toch kunt veranderen zonder gek te worden nadere gegevens over prijs en wijze van bestellen vindt u in de von info opgenomen in dit moer nummer een von boek het n ieuwe von boek is gemaakt door de war een werkgroep uit de von veren ig i ng voor onderw ijs i n het nederlands de von is een vereni ging van leraren i n de moede rt aal en volgens de von i s iedere docent die nederlands als voertaal gebruikt leraar moede rt aal h ij hanteert nederlands en vraagt minstens van z ijn leerl i ngen dat ze de taal voor zijn vak z o gebrui ken dat h ij begrijpt wat ze bedoelen een leraar wiskunde of elektrotechniek of geschiedenis is daarom in de visie van de von ook moedertaaldocent de leraar en zijn leerlingen spre ken schrijven lezen en luisteren in het nederlands over en naar een bepaalde vakstof daardoor ontwikkelen ze hun denk en voorstell i ngswereld en dat gaat ermee samen de voert aal waari n ze dat doen de leerl i ng moet natuurl ijk wel de kans krijgen zijn eigen denk en voorstell i ngswereld te 232 ontw ikkelen de school van ni geeft d i e kans aan het moedertaalonderwijs niet in voldoen de mate daa rv oor zou de school fundamenteel moeten veranderen als we ons i n dit boek met die gewenste fundamentele verandering bezighouden houden we ons bezig met de bas isvoorwaarde voor moede rtaalonderwijs in al zijn aspekten en dat i s een von gedachte wat willen we we willen vooral weten hoe leraren reagere n op de veranderingen i n het onderwijs dan bedoelen we n iet de veranderingen in programma s invoering van nieuwe vakken de nieu we aanpak b ij het vreemde talen onderwijs en wiskunde centraal schriftel ijke toetsen of veranderingen i n het onderw ijssysteem het vierjarig worden van het l b o de veralge mening van de technische vakken i n het l b o of de gelijkschakeling van ure ntabellen vooral i ntere sseert ons hoe lerare n reageren op nieuwe en kritische ideee n over de gang van zaken i n de school hier i n enkele kern woorden aangedui d ouders en leerl i ngen i nspraak geven i n programma en schoolorganisat ie de school van nu i s dood leren in vrijhei d leerl i ngen mond i g maken we denken dat verwezenl ijk ing van de ideeen achter deze kreten echt moede rtaalonder wijs mogelijk zal maken het onderwijs van nu i s teveel een systeem op z ichzelf dat weinig re ken i ng houdt met maatschappel ijke stromingen en dat vooral een instituut van kennis overdracht i s geworden de school waardee rt daarbij alleen een bepaald soort kennis de vakwetenschappelijke kennis en aftreksels daarv an de school bekommert zich er niet om dat veel leerl i ngen met d ie kennis heel we i nig kunnen doen intuit ieve en op erv ari ng be rustende kenn is telt niet mee de school is ni et gericht op wat leerlingen wi llen alleen een soo rt vakwetenschappelijk moedertaalonderwijs is op school mogel ijk onderwijs dient echter de ontw ikkel i ng van mensen te bevorderen dient kennis zo aan te b re ngen dat je ze gebru i kt om je i nzi cht in maatschappelijke versch ijnselen te verdi epen de school zou mensen o ok moeten le ren denken over zaken als ongelijkheid over b ijvoor beeld de ongelijkhe id i n waarderi ng van wat hard werkende mensen presteren de school zou moeten lei den tot zelfbewustzijn zou maatschappel ijke verschijnselen moeten leren onderzoeken beschrijven aan de kaak stellen de school zou leerlingen o ok moeten leren i n akt ie te komen als dat onderwijs werkel ijkheid is geworden dan kun je ook p as echt moedertaalonderw ijs geven zes l b o leraren geven hun visie op spanningen in het onderwis een van hen dirk jan de jager over zin school een l e a o keihard werken er moet keihard gewerkt worden b ij ons ik v i nd het nadeel daarv an dat de mensen die het n avo n i et halen nergens naa rtoe kunnen n iet naar de techni sche ni et naar de hu i shoud school dat was vroeger met het l a v o lager algemeen vormend onderw ijs nog er ger zes jaar geleden w as dit nog een l a v o school dat had geen enkel perspekt ief 233 met de l e a o heb je w el doorstromi ngsmogel ijkheden althans voor meisjes waa rv an er velen naar het middelbaar beroepsonderwijs de kinde rv erzorging of het i n a s gaan voor jongens is het heel wat moeilijker ongelijke kanse n als een leerling op de l e a o terechtkomt is het vaak een kwestie van negatieve selektie je bent niet geschikt voor de m a v o dus naar een technische school moet je eigen lijk ook maar niet gaan en de huishoudschool de spinazie akademie is eigenl ijk ook niks nou ga dan maar naar de l e a o dan leer je nog iets voor kantoor of zo ik geloof n iet dat ze over het algemeen zo erg gemotive e rd zijn ik denk dat de sociaal wat lagere m i l i eus wat een ontzettend eng woord maar goed zo heet dat gewoon dat die iets meer ve rt egenwoordigd zijn zoals overal bij het beroepsonderwijs gelijke kansen zijn er niet en die komen er natuurlijk ook nooit je kunt er wel w a t aan doen maar een ideale si tuatie zal je nooit krijgen selektie zuiver theoretisch ingestelde leerlingen die selekteren zichzelf uit die gaan de theorie kant uit op ons advies en als ze dat zelf willen dat zijn de mensen die doorgaan naar de m a v o de m e a o of de middelbare detailhandelschool zij krijgen een aantal the oretisch gerichte vakken ekstra de mensen die de praktische kant uitgaan hebben kantoor of winkelpraktijk als vak soms knappen er kinderen onderweg af die komen helemaal overspannen thuis dat is na tuurlijk helemaal een kwalijke zaak zitten vier maanden voor de eindstreep en die ko men niet meer op school zijn volledig afgeknapt ze gingen er gewoon kapot aan ze hadden zulke slechte cijfers voor een bepaald vak ze worden ook zo opgezweept we hebben nou schoolonderzoeken evenals op de m a v o de bedoeling is dat daardoor de eksamendruk wat afneemt doordat je het ek samen over een jaar verspreidt nou mijn indruk is dat die spanning drie keer zo groot is geworden en dat die groter wordt naarmate je meer schoolonderzoeken plant deze kin deren kunnen daar niet tegen ze moeten ook veel doen vind ik werkstukken maken boe ken lezen enz uit hoofdstuk ii tussen de regels door in dit hoofdstuk wordt uitgaande van de interviews bekeken wat de leerkrachten in hun kon krete werksituatie nu ervaren en wat enkelen meegemaakt hebben wanneer zij die situatie wil den veranderen door overeenkomsten en verschillen in die ervaringen aan te wijzen door wat dieper in te gaan op wat er wordt gezegd wordt geprobeerd de situatie te verhelderen waarin zovele leerkrachten en niet te vergeten leerlingen zich bevinden leerlingen we starten vanuit een wellicht wat onverwachte hoek arie groen ik besef dat onze leerlingen diploma jagers zijn en van huis uit wordt dat gestimu 234 leerd het gaat helaas om het diploma niet om de inhoud dat wil ook zeggen dat het echte studeren er niet bij is op school deze leerkracht spreekt hier zijn vermoeden uit dat bij een eventuele poging om het leren voor de leerlingen zinvol te maken het juist de leerlingen kunnen zijn die zich ertegen ver zetten hoewel arie liever de leerlingen zou willen leren een krant te lezen in plaats van alleen maar voor het papiertje te werken beseft hij dat een zo grondig ingestampte hou ding tegenover wat school en wat ieren moet zijn niet zomaar doorbroken kan worden ook janet grossenbag vindt op haar weg de leerlingen wanneer zij het leren een andere inhoud wil geven maar op een andere manier eerst iets over haar standpunt met betrekking tot het lesgeven ze probeert bij de behan deling van onderwerpen op bijvoorbeeld aardrijkskundig of geschiedkundig terrein uit te gaan van de ervaringswereld van de leerlingen ze zegt hoe krijg ik ze anders gemo tiveerd als ik ze niet uitleg wat ze er zelf mee te maken hebben he een manier om aan te sluiten bij de leerlingen gaat als volgt als ik begin met een onderwerp vraag ik ze eerst op te schrijven wat ze er al van weten meestal doen ze dat met hun tweeen en dan kijk ik wat ze hebben opgeschreven dat in ventariseer ik daar komt een klassegesprek over en een verslag daarvan komt weer in de klapper dan krijgen ze van mij na dat klassegesprek een stukje tekst dat aansluit bij wat ze al wisten met vragen en daarbij verwijzingen naar naslagwerken in die naslag werken gaan ze zoeken naar de antwoorden op die vragen wat is nu een van haar grootste problemen om te kunnen werken zoals zij dat zou willen maar als ik vraag wat willen jullie wat zullen we behandelen dan kijken ze je met grote ogen aan en er komt nooit wat uit de ellende is dat we daar in het onderwijs nooit wat aan gedaan hebben het kringetje is dan weer rond zie je wel ze weten niks nou dat is natuurlijk niet waar ik zou bij god niet weten hoe ik ze vragend moet krijgen ze zijn lang geleden vraagdood gemaakt uit hoofdstuk iii wat wil je met het onderwijs bereiken en hoe het is erg belangrijk te weten vanuit welke hoek een leraar tegen zijn onderwijs aankijkt vanuit die visie probeert hij immers vorm te geven aan zijn onderwijs bepaalt hij ook de richting die het onderwijs volgens hem uit zou moeten gaan om die visie te leren kennen hebben wij gekozen voor een tweede nu konfronterend interview met de zes a v o leraren wij hebben geprobeerd de leraren uit te dagen hun ideeen over het onderwijs tegenover de onze te zetten de kritici van het onderwijs hebben misschien wel een beetje gelij k laten we eens gaan luisteren naar wat twee andere geinterviewden zeiden op onze vragen twee mannen dit keer de ene arie groen een leraar lagere detailhandel en middelbare detailhandelschool l d s m d s hecht veel waarde aan het cultuurpatroon van de middenklasse hijzelf is uit de werkende klasse voortgekomen en heeft zich opgewerkt naar het nivo van de mid denklasse het milieu waaruit hij is voortgekomen is ook dat van de meeste leerlingen maar hij is het ontgroeid hij heeft er weinig affiniteit mee waar die mensen mee bezig zijn interesseert me hoegenaamd niets meer aan wat ik zelf verworven heb beleef ik het nodige plezier ik ben als mens een beetje rijker geworden en probeer er mijn leerlingen er het een en ander van mee te geven 235 als de i nterv iewer dan opmerkt dat het toch wel heel moeil ijk i s onderw ijs te geven dat uitgaat van de denkwereld van de arbeiders als je je voor deze denkwereld niet i nteresseert antwoordt ari e dat h ij het erg moei l ijk vindt van hun situat ie uit te gaan die jongens krij gen van thuis uit te hore n dat ze goede cijfers moeten halen dat ze over moeten z ien te gaan en als het even kan verder moeten studeren in hun denkwereld blijft alles dicht bij huis ze blijven steken i n het konkrete geval de grote l ijn is er n i et een onderwerp wordt met een paar k reten afgedaan het volk i s zo rechts als de kolere zei freek de jonge al de verhouding man vrouw vader moeder kind is bij voorbeeld ouderwets het vaste patroon als de leerlingen van de m d s verkering hebben brengen ze een heel leuk opgemaakt vrouwtje naar school een poppetje een schoon deko rum maar met die mei sjes praten i s er niet bij hij zegt dat het van de ene kant zijn taak is deze jongens een klein beetje te verheffen ze een kle i n beetje genuanceerd te laten denken maar van de andere kant we i gert hij ze van hun mi l i eu te verwijderen iets wat met hemzelf wel is gebeurd hoe het dan wel moet weet hij ni et hij vindt toch ook dat de leerl ingen i n redel ijk nederlands een brief op pap i er moeten kun nen zetten en dat ze begri psmat ig en niet alleen met voorbeelden te werk moeten gaan dat is de ene kant en aan de andere kant stelt hij dat h ij probee rt te werken naar lessen d i e de leerl i ngen zelf vullen waarin ze zelf bezig z ijn met taal i n taal met kritisch te zijn ze z ijn dan wel 18 19 jaar een enkele keer lukt het soms als ze 16 17 zijn in het algemeen v i ndt hij het wel erg moeilijk je moet voorzichtig zijn met te proberen i n je eentje de leer li ngen een demokrat ische i nstell i ng bij te brengen de leerl i ngen zelf bon jouren je er uit ook ziet deze docent geen taak voor de school iets te doen aan ongelijke kansen daarvoor werkt de school n iet fundamenteel genoeg de school i s niet ingeri cht voor het gewone volk maar voor een vrijheidsl ievende eli te bovend ien wordt die ongel ijkheid geaksepteerd door de mensen uit de lagere mil i eus hij is het wel eens met onze kritiek dat studere n tezeer met een goede f inanciele toekomst is verbonden maar zegt h ij er i s een tendens om de ene mens meer te bewonderen dan de ande re bijvoorbeeld om z ijn wijsheid die man mag ook best beter gehonoreerd worden maar het moet wel gepast zijn uit hoofdstuk iv waarom veranderen zo moeilijk is e en van ons legde op de konferentie uit waa ro m veranderen op school zo moeilijk i s kijk zei h ij lerare n zijn prakt ische mensen ze hebben hun werk en w illen i n dat werk bevest i gd worden ze willen een ja horen op de vraag doe i k het nu goed als ze dat ja krijgen komt dat van leerl i ngen kollega s en ouders vanu it de werk situatie dus meestal w illen d ie leerl ingen kollega s en ouders geen onderw ijs dat mensen kriti sch mon d i g en weerbaar maakt ze w illen onderwijs dat garantie biedt voor een baan de leerl i ngen moeten le ren om i n de maatschapp ij iets te kunnen p resteren kritisch onderwijs vermi n de rt de kans op een baan volgens veel ouders want leerl i ngen worden daardoor brutaal ze aanvaarden gezagsregels niet als vanzelfsp rekend dus blijft het onderwijs tradit ioneel arie groen ve rt elde van een leerkracht die anders w ilde die vanui t maatschapp ij kri tische opvatti ngen geen lei d ing w ilde geven in z ijn kl as de leerlingen hebben hem de school u i t gepest een ekstreem voorbeeld dat bewijst dat een leraar moet doen wat leerl i ngen en hun ouders en kollega s willen 236 een leraar kan i n eerste instantie geen re kening houden met de kr i t iek van bepaalde groe peringen op de school maar van de andere kant beseft h ij ook dat die krit iek haar ontstaan vi ndt in de gang van zaken juist in die school hij erkent zelfs de geld igheid van die krit i ek maar h ij kan niet b ij elkaar b re ngen de behoefte aan waarderi ng en rust op de school zelf en het i nzi cht dat het fout zit i n het onderw ijs om te kunnen leven kiest hij voor die waar dering en rust en dus zou er niets in het onderwijs verande ren als niet de maatschappij zelf in beweging was en daarmee ook ouders leerl i ngen en leraren de onrust zit al in de schoo l op alle scholen die deelnamen aan ons onderzoek bestaat een spanning tussen enerzijds aanp as si ng aan de ei sen d i e trad i t ioneel aan een docent gesteld worden en anderzijds de wi l re keni ng te houden met de kritiek van maatschappel ijke groeper i ngen dat het onderw ijs n i et deugt de reaktie op deze spann i ng versch ilt echter van school tot school er zijn scholen waar n i et over die maatschappel ijke kri tiek gesproken kan worden andere scholen da arentegen heb ben die krit i ek voor een deel al verwerkt i n hun programma s janet grossenbag vertelde dat op haar school de lessen opgescho rt werden vanwege een leerl i ngenstak ing voor vietnam de school ging achter de leerl ingen staan maar elders i n dezelfde stad werden leerl i ngen om d ie staki ng van school getrapt arie groen zou best dat onderwijs willen maar er is geen enkele kans dat het er komt de leerl i ngen gaan met plezier naar school ze laten zich gewoon met plezier koeieneren mi ssch ien i s dat ook gemakkelijker omdat er door de school veel gedaan wordt voor de leerli ngen vooral voor de geblutsten die houden we bez ig we mogen ze desnoods van hun ouders op de zodemieter slaan als ze maar leren bij di rk jan de jager is iedereen blij met de d iscipl ine die op school heerst sterker door d i e disc ipl i ne ontstaat werkel ijke intere sse zegt hij h i er hebben we dus twee scholen die de onrust welke toch wel door de twee leraren wordt bespeurd gewoon ontkennen er m a g en k a n niet eens over gesproken worden er is een u i t het verleden stammend beeld van orde en d isci pline dat door de meeste ler aren leer l ingen en hun ouders wordt geaksepteerd en waarover verder geen d iskuss ie mogelijk is ui t hoofdstuk v regels om te overleven in dit hoofdstuk geven we regels en tips voor leraren die hun onderwijs willen veranderen of er al mee bezig zijn dr i e leerkrachten nederlands maatschapp ijleer en handenarbeid w i llen bij hun onderwijs meer uitgaan van de situatie waarin de leerl i ngen leven ze hebben het plan om i n projek ten thema s die ze i n overleg met de leerl i ngen vastgesteld hebben uit te werken daarb ij willen ze proberen om vakinhoudel ijke aspekten als b ijvoorbeeld spell ing stellen spreken en luiste re n kennis van de soci ale wetgevi ng en het pol i tieke partijen systeem papi er en houttechni eken i n de projekten vull i ng te geven getracht zal worden om de leerl ingen waar het gaat om de vas tstell i ng van konk rete onderwerpen leer en verwerk ingsaktivi tei ten zoveel mogel ijk verantwoordel ijkhe id en zelfst andigheid te geven 237 wat voor soort problemen kunnen er met de direkt bij de school betrokke nen ontstaan ten eerste de leerkrachten moeten het samen eens worden over wat ze prec i es wi llen hoe ver ze willen gaan bij het geven van verantwoordel ijkheid aan de leerlingen hoe de orga n isatie moet verlopen etc ze moeten erg veel t ijd en energie opbrengen om hun plannen te realiseren meestal in de vrije tijd naast het gewone werk eraan werken ze moeten een strategie ontw i kkelen hoe ze hun doel willen bere i ken beschi kken ze wel over genoeg kenn i s en m iddelen om di t soo rt veranderingsprocessen te kunnen sta rt en ten tweede de medeleerkrachten en de direkt ie vaak zal het niet in dank afgenomen wor den als er een paar uitslovers proberen iets te veranderen voor de kollega s is het bedrei gend als anderen i ets nieuws gaan proberen dat nieuwe i mpliceert vrijwel altijd andere te genstrijdige waarden en ander rol gedrag het er zich tegen afzetten of negeren is vaak het gevolg dat terw ijl de veranderaars best wat heel veel steun kunnen gebruiken de medeleerkrachten zullen z i ch gaan afvragen wat het effekt i s op de leerlingen als zij voor een gedeelte op andere w ijze les krijgen zullen ze niet veel last iger worden hoe moet er inhoudel ijk aangesloten worden bij wat de leerlingen geleerd hebben wordt er nog wel aan de eksamen eisen voldaan wanneer het du i delijk is dat deze problemen gaan spelen dan is het raadzaam om eerst te proberen om aan de kollega s het hoe en waarom van de plannen dui del ijk te maken het mooiste zou zijn ze op de een of andere manier bij het plan te betrekken ten de rde de leerlingen zelf de groep waar het allemaal om draait het is goed voorstelbaar dat als ze plompv erloren gekonfronteerd worden met een stuk zelfstandigheid of vrijheid ze totaal niet weten wat ze daarmee moeten aanvangen dan kan het werk ronduit gezegd ontaarden in een grote puinhoop nadat ze zoveel jaar ve rt eld is wat ze moeten doen valt te verwachten dat leerlingen die plotsel i nge vrijhe i d niet aankunnen of ze geloven gewoon niet in inspraak gaan e rv an u it dat het om allerle i moeilijkheden te voorkomen beter is dat er gewoon gezegd wordt wat ze moeten doen het zou kunnen blijken dat er bij de be handeling van bepaalde onderwerpen flinke vooroordelen leven hetgeen de leerkrachten dermate frustreert dat ze niet weten hoe door te gaan en tenslotte praktische richtlijnen zoals deze ga samenwerken met anderen andere scholen vooral als het om een wat grotere veran dering gaat probeer er voor te zorgen dat er voldoende tijd geld en ruimte is om lekker te kunnen werken het vernieuwen mag je niet slope n geef de moed niet te gauw op vraag advies aan anderen het kan voorkomen dat er enorm veel tijd en energie besteed wordt aan het vinden van een oplossing terwijl die door anderen al bedacht was 238