“Ik wil later een oude, wijze dame zijn”. In gesprek met Paul de Graaff.

tracy van poppel ik wil later een oude wijze dame zijn in gesprek met paul de graaff in onderstaande bijdrage over de leeskring treft u een beschrijving van de cursus moderne nederlandse literatuur gegeven door paul de graaff het is een weergave van een gesprek met de cursusleider gevoerd in september 1992 over de samenstelling en organisatie van de cursus over de motivatie van de deelnemers over de opzet en het inhoudelijke verloop van de bijeenkomsten verder volgt een beschrijving van de achtergrond en de rol van de leider en de leden tenslotte wordt er ingegaan op het effect en het vervolg van de cursus de organisatie het initiatief kwam oorspronkelijk van de openbare bibliotheek de lindenberg die behoefte had aan een eigen leeskring in samenwerking met de volksuniversiteit te nijmegen die voortaan de administratieve zaken zou regelen is men gestart met de cursus moderne nederlandse literatuur paul de graaff is zes jaar geleden begonnen met twee cursussen nadat zijn voorganger deze al enkele jaren verzorgd had ook daarvoor bestond de cursus al enige jaren in de loop van de jaren is het aantal cursussen dat door paul geleid werd uitgebreid tot vijf groepen van vijftien a twintig cursisten de bijeenkomsten vinden tien keer per jaar plaats om de vier weken op dinsdagochtend of avond of op donderdagochtend zij duren officieel anderhalf uur maar het gebeurt vaak dat de bijeenkomsten uitlopen tot twee uur de cursisten zijn voor voornamelijk vrouwen op de dagcursussen varieert de leeftijd van 40 tot 80 jaar en is paul een van de jongsten op de avondcursussen zitten meer mannen en varieert de leeftijd van 20 tot 35 misschien 45 jaar de cursussen worden gehouden in een zaal op de lindenberg in het midden staat een grote tafel waaraan alle leden plaats kunnen nemen verder zijn er nog kleinere tafels die het mogelijk maken om in groepen te werken de deelnemers kunnen te allen tijde beschikken over koffie en thee 16 de motivatie van de deelnemers de cursisten volgen de cursus om op de hoogte te zijn en te blijven van de moderne nederlandse literatuur ze beleven plezier aan het lezen en krijgen tijdens de bijeenkomsten de kans om er met anderen over te praten het is een stimulans om te lezen voor sommigen zelfs een stok achter de deur daarnaast worden de cursussen beschouwd als een uitje zij hebben een sociale functie men zoekt elkaar ook buiten de bijeenkomsten op om boeken van elkaar te lenen of materiaal uit te wisselen de opzet van de bijeenkomsten de bijeenkomsten vinden plaats volgens een strakke indeling de cursisten lezen van tevoren het boek en zijn vrij om de vragen zie bijlage 1 te maken die ze voor de cursus mee krijgen na een korte inleiding maakt paul twee kleinere groepen die het gelezen werk aan de hand van de vragen bespreken na ongeveer een uur volgt een pauze waarna men plenair het boek nog eens nabespreekt tijdens dit tweede uur geeft paul nadere toelichting en informatie of gaat hij dieper in op een autobiografische passage bijvoorbeeld men kijkt ook vaak naar een video of luistert naar een radioprogramma atbetrekking heeft op het gelezen werk bijvoorbeeld een fragment uit een gesprek tussen de auteur en van dis of een opname van het vara radioprogramma het zout in de pap soms leest en bespreekt men artikelen uit de krant of andere bladen het komt geregeld voor dat de cursisten deze zelf aandragen aan het eind van de bijeenkomst geeft paul heel globaal en neutraal informatie over het volgende boek en krijgen de cursisten de vragenlijst mee naar huis soms geeft hij ook lees luister en kijktips de inhoud van de bijeenkomsten alle aspekten komen aan bod paul baseert zijn vragen op ideeen die hij tijdens het lezen opdoet het is geen gestructureerde analyse maar er komen wel elementen als personages thema tijd en ruimte aan de orde men gaat ook in op morele waarden van een boek en op esthetische en structurele aspekten er worden vergelijkingen gemaakt en parallellen getrokken met eerder gelezen werken eigenlijk besteedt men meer aandacht aan de persoonlijke en menselijke kant van het werk dan aan de verhaaltechnische elementen men vergelijkt het werk met het eigen leven en de eigen werkelijkheid het is verbazingwekkend hoe open de cursisten soms zijn hoe 17 gemakkelijk men over eigen relatie of psychische problemen in verband met het gelezen werk praat de keuze van de boeken zoals de titel in het cursusboekje van de vuno aangeeft leest men werken die behoren tot de moderne nederlandse literatuur in bijlage 2 treft u een overzicht van gelezen werken in de periode van 1986 tot en met 1992 de werken staan in chronologische volgorde maar ze zijn niet in deze volgorde aan bod gekomen op de eerste bijeenkomst begint men met het boekenweekgeschenk er moeten dan allerlei organisatorische zaken geregeld worden zodat er niet zoveel tijd overblijft voor de bespreking van een dik boek toen paul met de cursus begon wilde hij de keuze op een democratische manier tot stand laten komen dat gaf echter zoveel discussie dat hij besloten heeft steeds zelf met een programma te komen aan het begin van ieder cursusjaar krijgen de leden een jaarprogramma bij de samenstelling hiervan spelen vier factoren een rol a de eigen voorkeur van de leider bijvoorbeeld de werken van belcampo en a koolhaas waarvan hij vindt dat ze weinig bekend zijn en gelezen moeten worden b de publiciteit boeken die genomineerd zijn voor een bepaalde literaire prijs of anderszins in de publieke belangstelling gekomen zijn bijvoorbeeld de werken van connie palmen frans pointl a f th van der heijden of een fenomeen als maarten t hart op het boekenbal c het voorhanden zijn van goedkope herdrukken in de boekhandels zoals de boeken van leon de winter en tip marugg d de eigen inbreng van de cursisten zo wees een van de cursisten op het boek de kapper van gijs ijlander soms wordt tijdens de cursus een titel genoemd waarvan men besluit dat die het volgende jaar op de lijst moet komen de reacties op de gelezen boeken zijn heel wisselend eigenlijk zijn er bijna altijd tegengestelde meningen achtergrond en rol van de leider na nederlands gestudeerd te hebben aan de universiteit van nijmegen en jarenlang werkzaam te zijn geweest in het middelbaar onderwijs is paul uit interesse en omdat hij de tijd had zelf lid geworden van een leeskring de toenmalige leider besloot ermee te stoppen het was destijds geen moeilijke beslissing voor paul diens taak over te nemen 18 als leider zorgt hij voor alle informatie van biografische gegevens tot videomateriaal het kost hem soms dagen per boek om het te lezen te herlezen om alles op te zoeken en krant radio en televisie bij te houden hij bepaalt de samenstelling van de kleinere groepen en neemt zelf aan de gesprekken deel hij ziet zichzelf en wordt ook door de cursisten beschouwd als een van hen hij probeert niet alles naar zich toe te trekken maar de deelnemers het gevoel te geven dat zij zelf veel weten en goede ideeen hebben achtergrond en rol van de deelnemers veel leden hebben een brede algemeen culturele belangstelling zij lezen veel bezoeken tentoonstellingen en gaan vaak naar schouwburg of theatertjes sommige deelnemers willen graag bijgespijkerd worden om hun kinderen te helpen die eindexamen doen een van de deelneemsters heeft eens gezegd dat ze graag een wijze oude dame wil worden de vooropleiding is weliswaar zeer uiteenlopend maar iedereen heeft minstens een middelbare opleiding een hogere beroepsopleiding of universitaire studie gevolgd of volgt deze nog onder de deelnemers bevinden zich verpleegkundigen studenten een gereformeerd predikant een oud leraar frans en een directrice van een basisschool die een atv dag gebruikt om de cursus te kunnen volgen het merendeel echter bestaat uit vrouwen die niet actief deelnemen aan de arbeidsmarkt opvallend is het verschil tussen de ochtend en de avondgroepen de bijeenkomsten op de ochtend lijken veel rustiger te verlopen de deelnemers zijn vaak alleenstaand en hebben tijd genoeg de avondcursus verloopt altijd gehaaster het is duidelijk dat ook andere zaken de cursisten tijdens de bijeenkomsten bezighouden tijdens de gesprekken kan iedereen aan bod komen men luistert goed naar elkaar en men respecteert elkaars mening er zijn leden die door hun grote enthousiasme anderen stimuleren sommigen kunnen opvallend goed hun ideeen verwoorden en tastbaar maken er zijn uiteindelijk hechte groepen ontstaan die ieder jaar opnieuw de cursus willen volgen het effect en het vervolg van de cursus het kost paul ongelooflijk veel voorbereidingstijd en hij betreurt het dat hij altijd in z n eentje de cursussen moet prepareren na al die jaren heeft hij dan ook besloten er voorlopig mee te stoppen ik heb het altijd met hart en ziel gedaan maar ik raak een beetje opgebrand mijn 19 creativiteit raakt uitgeput en ik wil even niet zoveel met fictie van anderen bezig zijn hij gaat nu zelf weer studeren maar raakt al pratende over de cursussen opnieuw erg enthousiast ook de deelnemers beleven ontzettend veel plezier aan de bijeenkomsten ze lezen veel meer boeken dan voorheen en hebben meer oog voor literatuur in dagbladen tijdschriften op radio en televisie ze raken meer betrokken bij de wereld van de literatuur van dis kunnen ze niet meer missen bijlage 1 vragen bij maarten t hart de steile helling 1988 1 wat vond u van het boek heeft u het met plezier gelezen 2 a een genreaanduiding roman novelle verhalenbundel ontbreekt op het boek terecht b hoe zit het boek in elkaar vertelperspectief hoofdpersonen 3 wat vindt u van de titel het paradijs 4 vindt u dat de schrijver de sfeer van de jaren 50 goed getroffen heeft voorbeelden 5 problemen van meer levensbeschouwelijke aard komen in de tweede helft van het boek aan de orde wat is het belangrijkste thema in de tol 6 in de tol speelt de tol een belangrijke rol welke symbolische functie heeft de tol kunt u in dit verband ook de slotzin toelichten 7 wat vindt u van de vriendschap maud ina hoe welgemeend oprecht is die vriendschap 8 kunt u het eens zijn met de stelling van de schrijver je kunt de gewoonten en manieren de taal en de gebruiken leren van boven aan de dijk maar al wat daar omgaat zal altijd wezensvreemd voor je blijven terwijl je als je de taal van boven aan de dijk hebt leren spreken toch ook nooit meer terug kunt je bent voor altijd gedoemd om nergens meer bij te horen p 213 9 wat is de hoofdgedachte van de topografische epiloog 10 na lezing van de steile helling kunnen we de titel op tenminste drie verschillende manieren uitleggen welke bonusvraag a herkende u in de volgende regels een variatie op dichtregels van een bekende nederlandse dichteres welke regels van wie 20 waar zich hees en hortend zingend een paar populieren uit de aarde hebben gewrongen p 218 b wat betekent het volgende citaat en waar komt het vandaan mene mene tekel ufarsin p 194 bijlage 2 overzicht van werken gelezen in de periode 1986 tot en met 1992 1885 frederik van eeden de kleine johannes 1906 louis couperus van oude mensen de dingen die voorbijgaan 1924 willem elsschot lijmen het been 1930 arthur van schendel het fregatschip johanna maria 1938 ferdinand bordewijk karakter 1950 hugo claus de metsiers 1951 marnix gijsen klaaglied om agnes 1960 hubert lampo de komst van joachim stiller 1962 belcampo bevroren vuurwerk 1964 ward ruyslinck het reservaat 1965 jan wolkers terug naar oegstgeest 1966 w f hermans nooit meer slapen 1972 jan arends keefman j m a biesheuvel in de bovenkooi a koolhaas blaffen zonder onraad 1973 maarten t hart ik had een wapenbroeder 1975 mensje van keulen van lieverlede harry mulisch twee vrouwen 1978 gerard reve oud en eenzaam willem van toorn de lotgevallen van sebastiaan terts 1979 inez van dullemen de vrouw met de vogelkop 1980 gerard reve moeder en zoon jan wolkers de perzik van onsterfelijkheid 1982 marijke howeler van geluk gesproken doeschka meijsing utopia of de geschiedenissen van thomas 1983 a f th van der heijden de slag om de blauwbrug koos van zomeren otto s oorlog 1984 j bernlef hersenschimmen marja brouwers havinck hermine de graaf een kaart niet het gebied 21 1985 boudewijn buch de kleine blonde dood vonne van der meer het limonadegevoel en andere verhalen tom pauka lente voor beginners 1986 rudi van dantzig voor een verloren soldaat hella haasse berichten van het blauwe huis maarten t hart de jacobsladder a f th van der heijden de sandwich frans kellendonk mystiek lichaam ton van reen het winterjaar leon de winter kaplan koos van zomeren het verhaal 1987 j bernlef publiek geheim tessa de loo het rookoffer vonne van der meer een warme rug harry mulisch de pupil 1988 maarten t hart de steile helling a f th van der heijden het leven uit een dag tip marugg de morgen loeit weer aan margriet de moor op de rug gezien brigitte raskin het koekoeksjong willem van toorn een leeg landschap gijs ijlander de kapper 1989 hugo claus de zwaardvis w f hermans au pair frans points de kip die over de soep vloog 1990 adriaan van dis het beloofde land f springer sterremeer 1991 renate dorrestein het hemelse gerecht cees nooteboom het volgende verhaal connie palmen de wetten 22