In gesprek met Utz Maas

johan eimers sjaak kroon taalwetenschap moedertaa l onderwijs in gesprek met utz maas donderdag 5 november 1981 half acht s avonds in het erasmusgebouw de twintig ver diepingen talenflat van de nijmeegse universiteit heeft de wetenschap het veld geruimd voor een schoonmaakploeg kamer 4 16 op tafel een kan koffie spa water broodjes het nodige papier en een cassetterecorder in de aanslag tot bijna tien uur de tijd voor een gesprek met utz maas westduits linguist bekend van nogal wat boeken en artikelen over taalwetenschap en taalonderwijs naar nijmegen gekomen om deel te nemen aan een symposium over taalwetenschap en moedertaalonderwijs en bij die gelegenheid ge strikt voor een interview met moer wie is utz maas lerarenopleiding zijn belangrijkste aandachtsge bieden zijn de relatie tussen taalwetenschappe utz maas geboren in bonn 1942 studeerde filo lijke reflectie en taalonderwijs en de ontwikke sofie taalwetenschap en romanistiek in freiburg ling van een materialistische taalwetenschap en montpellier hij promoveerde in 1968 zijn maas was een van de medewerkers aan de in 1971 habilitation was in 1971 van 1969 1974 doceer in de brd op nationaal niveau georganiseerde de hij aan de universiteiten van berlijn hamburg radio bijscholingscursus voor taalonderwijsgeven en hannover in 1975 76 was hij hoogleraar den het bekende funk kolleg sprache baum tekstwetenschap aan de universiteit van roskilde g rtner steger 1973 zijn artikel over sprach in denemarken en sinds 1976 is hij als hoogleraar iches hande n 1973 was echter niet alleen een algemene en germaanse taalwetenschap aan de bijdrage aan de cursus maar tegelijk ook een aan universiteit van osnabruck brd verantwoorde val op de sterk generativistische en informatie lijk voor de zogenaamde eenfasige moedertaal theoretische taal en communicatie opvatting zo de tekst leest door na het register u kunt het register uit dit nummer halen door voorzichtig de nietjes open te buigen het register eruit te halen en de nietjes weer dicht te buigen 30 als die door het funk ko g werd uitgedragen tenlanders vaak zo ontoegankelijk maakte van met zo n uitgangspunt aldus de kern van maas het ene onderwerp komt het andere en vragen kritiek krijg je nooit of te nimmer greep op de hoeven we nauwelijks te stellen taal als sociaal verschijnsel de kern van het gesprek geven we hieronder deze kritische benadering van de moderne taal weer maas formuleringen worden daarbij nood wetenschap blij ft in maas werk een belangrijke gedwongen wel eens wat bijgebogen maar zijn rol spelen ze wordt verder uitgewerkt in pragma ideeen blijven onve rvormd ze lijken ons de tik und sprachliches handeln met dieter mun m oeite waa rd derl ich 1972 in grundkuis sprachwissenschafi 1973 en in verschillende artikelen uit die jaren doelstellingen voor moedertaalonderwij s meer toegespi tst op de school en met name op de relatie tussen taalwetenschap en moedertaalon morgen houd je een lezing over grammat ica en derwijs is maas analyse en afwijzing van wat hij moedertaalonderwijs hoe kijkje eigenlijk tegen noemt de linguistisierung van het taalonderwijs dat moedertaalonderwijs aan wat zijn jouw het met name door de schoolboeken i ndustrie ge doelstellingen voor het moedertaalonderwijs dragen en op de keper beschouwd inhoudsloze en vind je communicatie vaardigheid een bruik alleen pseudowetenschappelijke bezig zijn met baar begrip taalkunde op school in z i jn politieke analyse van die communicatieve orientatie die de laatste tijd dat gegeven laat hij zien dat die linguistiser i ng zo in de mode is daar hebben leerlingen niet zo beschouwd moet worden als deel van de repro veel aan communicatie in de klas vinden ze wel duktiesystemen van de kapitalistische samenle makkelijk maar leraren die niets meer doen dan ving argumente fui die emanzipation von het dagelijkse leven de klas in halen en daar dan sprachstudium und sprachunterricht 1974 en over praten die worden niet serieus genomen sprachunterricht g eich linguistik met suzanne leerlingen van de hauptschule kunnen daar zelfs glauber e a 1975 gaan hierover erg agressief van worden die weten maar al te in de zeventiger jaren was maas ook actief tegen goed dat er macht over hen wordt uitgeoefend de zogenaamde berufsverbote met kennis die ze zelf niet hebben en dat zijn geen communicatie achtige dingen zo n commu de publikaties van maas laten de laatste jaren een nicatieve orientatie kan we l heel belangrijk zijn toenemende gerichtheid op de praktijk van het om leerlingen het gevoel te geven dat ze al wat taalonderwijs zien kann man sprache ehrenl kunnen met name in de grundschule dat geeft 1976 is nog vooral theoretisch gericht maar in vertrouwen maar meer dan een eerste stap kan wider einep sprachunterrichides schlech ten ge het niet zijn leerlingen op school alleen maar wissens 1980 en in de nijmeegse lezing gram laten c ommuniceren omdat ze dat zo goed kun matik undmuttersprachunterricht 1982 is dui nen dat vind ik schandalig de belangrijkste doel del ijk iemand aan het woord die het taalonder stelling van het m oe dertaalonderwijs l ijkt me te wijs van dichtbij kent die stap van theorie naar liggen op het gebied van de schriftelijkheid ik praktijk heeft zoals maas zelf zegt alles te ma bedoel daarmee kunnen lezen en schrijven en ken met zijn werk in de lerarenopleiding moeder dat ook doen als het nodig is de verdeling van taalonderwijs aan de un ivers iteit van osnabrilck maatschappelijke macht hangt af van de beheer dat werk dwingt hem ertoe zich iedere dag op sing van het schr ift dat moeten leerlingen leren nieuw bezig te houden met de concrete proble men van het taalonderwijs in de grundschule de je zou het begrip emancipatie kunnen uitbreiden lagere school en de hauptschule op de lagere zodat die zogenoemde schrifielijkheid er ook on school aansluitend algemeen vormend en be der valt roepsvoorbereidend onderwijs vgl ons lbo dat zou je kunnen doen de vraag is alleen wie daar wat aan heeft het wordt zo vlug een leeg i n ons ges p re k blijkt maas een vlotte en sym p a begrip je krijgt dan van die lessen waarin een le thieke prater die helder formuleert hij gaat uit raar leestekens behandelt als voorwaarde voor gebreid op onze vrage n in en het d uits dat hij goede schriftelijke communicatie maar leerlingen s p reekt is heel wat minder weerbarstig dan de ge bewijzen meestal binnen tien minuten dat die schreve n v ariant die zij n b oeken zeker voor bui leestekens voor communicatie niet noodzakelijk 31 zijn je zegt differeniieren hoe groot zijn bi ju lie de door te schrijven door dingen redactioneel te groepen verwerken kunnen leerlingen hun gedachten dui in de grundschule gemiddeld 25 leerlingen in de delijk op een rijtje zetten die duidelijkheid heb hauptschule nog groter terwijl de groepsgrootte ben ze vaak niet en dat weten ze ook en die ook daar vanwege de bezuinigingen nog groeit kunnen ze door nadenken en praten alleen niet differentiatie kan dan inderdaad moeilijk zijn bereiken dat lijkt me een belangrijke doelstel maar als je het niet doet krijg je een absolute ling maar met communicatie heeft dat niet zo chaos zeker nu er steeds meer buitenlandse kin veel te maken met macht alles deren op de hauptschule komen met name in de steden je wilt zeggen dat leerlingen meer macht hebben als ze kunnen lezen en schrijven dialectsprekers zo eenvoudig en rechtstreeks ligt die relatie na tuurlijk niet niet omdat iemand schrijven kan je snijdt zelf de anderstaligenproblematiek aan heeft hij of zij macht maar de mechanismen van zijn jouw onderwijsdoelstellingen niet nadelig de macht vooronderstellen het schrijven wel wie voor dialectsprekende leerlingen moetje die niet buiten de cultuur van het lezen en schrijven staat juist bevestigen in hun eigen taalgebruik dat vaak is alleen maar object van maatschappelijke al ver van de standaardtaal en van het schrift af machtsuitoefening maar je verandert natuurlijk zal staan niet van klasse als je het schrift beheerst in de brd wordt veel dialect gesproken in het als leraar heb je vooral een taak ten aanzien van emsland bijvoorbeeld kom je in de hauptschule leerlingen die het culturele kapitaal van huis uit klassen tegen die helemaal uit dialectsprekers be niet bezitten en die het zich ook niet zelf eigen staan en ik heb het idee dat het dialectgebruik kunnen maken je moet in staat zijn leerlingen toeneemt nu de perspectieven voor jongeren om iets in handen te geven waarmee ze de machte uit hun dorp weg te komen steeds kleiner wor loosheid tegenover hun toekomst tegenover de den gaan ze meer dialect spreken of ook wel uit dreigende werkeloosheid kunnen verwerken je verzet tegen de school maar de duitse standaard moet ze wat zekerheid geven in een maatschappij taal als leerdoel staat eigenlijk niet ter discussie die niet op ze staat te wachten daarmee veran en dat lijkt me ook terecht dialecttolerantie is der je de maatschappij niet maar het heeft wel bij ons nauwelijks een probleem die bestaat een consequenties voor de manier waarop deze leer politicus zonder dialectaccent zou zelfs nooit een lingin met hun toekomst die natuurlijk vaak stem krijgen waar we wel voor moeten oppassen echt niet rooskleurig is omgaan en met name leraren moeten dat in de gaten hou den is dat dialectgebruik niet een onderdeel zijn leerlingen daar wel voor gemotiveerd van wordt van het onderdrukkingsmechanisme als lezen en schrijven naar het eigen leven blijft toch bijvoorbeeld turkse kinderen eindelijk wat duits een hele stap geleerd hebben gaan duitse kinderen weer dia lang niet allemaal en je moet de jongen die lect praten om de turken buiten te sluiten een zegt ik wil net zo worden als mijn vader die is soort latent racisme misschien metselaar en die heb ik nog nooit zien schrijven natuurlijk niet dwingen volgens het boekje for je wilt toch niet vertellen dat bij jullie op school mele spellingdingen te leren veel leerlingen zijn dialectsprekers geen problemen hebben dat ze door jarenlang op school te zitten ook al een heel geen fouten maken tegen het duits als gevolg van eind verpest je moet differentieren en per geval het dialect onderzoeksgegevens wijzen daar toch te werk gaan en dan merk je ineens dat er toch duidelijk op ook bij jullie heel wat leerlingen zijn die formele dingen juist het gaat op school om het leren beheersen van wel willen leren die komen niet voor communi het schrift en dat wordt door het dialect niet catie of voor het problematiseren van hun eigen verhinderd natuurlijk maken leerlingen wel fou sociale situatie die willen iets leren en dat is ten en als je die kwalitatief analyseert kom je hun goed recht want als ze daar op school al niet kenmerken tegen die evengoed osnabrucks als de kans voor krijgen waar dan nog wel turks of portugees kunnen zijn dat is wel een probleem ja 32 zijn con trastieve hulpmiddelen hiervoor bruik ogen eigenlijk linguistiek hebben leraren wel zo baar bijvoorbeeld boekjes zoals die bij jullie ge iets nodig maakt zijn met een overzicht van mogelijke in linguistiek is wat linguisten doen en dat kan terfereniiefouten op basis van een vergelijkende heel interessant uitdagend en aangenaam werk beschrijving van de standaardtaal en een dialect zijn linguistiek is dan een canon van empirische ze zijn beter dan helemaal niets een probleem is methoden en theoretische aanzetten die met de alleen dat ze vaak gemaakt worden door mensen complexere werkelijkheid van de school eigenlijk die sinds hun eigen schooltijd nooit meer een niet zo veel van doen heeft de vraag is wat je schoot van binnen gezien hebben en wat voor met de linguistiek in de praktijk doet ik ben er zoveel schoolboeken opgaat geldt ook hier ze van overtuigd dat linguistische scholing tot de zijn eigenlijk alleen bruikbaar voor leraren die in noodzakelijke kwalificatie van leraren behoort principe gekwalificeerd zijn om zulke boeken een leraar moet als taalkundige kunnen onder ook zelf te kunnen schrijven leerlingen maken zoeken observeren analyseren en diagnostiseren toch meestal weer andere fouten dan in de boek dat is bijvoorbeeld van belang bij het spellingon jes staan en daar moet de leraar door observatie derwijs ik geef een collegereeks laut und schrift en analyse achter kunnen komen zulk materiaal im deutschen uitgangspunt vormen de dictees zou samen met leraren gemaakt moeten worden van leerlingen de fouten daarin worden geanaly maar nogmaals water is is beter dan niks en dat seerd geklassificeerd en verklaard ik geef dan in bedoel ik niet als kritiek feite keiharde fonologie maar gebonden aan een didactische praktijk dus niet eerst een college dat iedereen de duitse standaardtaal beheerst fonologie en daarna een college over foutenana zal op de verdeling van de macht in de maat lyse nee die fouten vormen het uitgangspunt schappij toch hierzo veel invloed hebben cultu die bepalen wat ik aan fonologie geef reel kapitaal is nog lang geen echt kapitaal natuurlijk worden er geen klassetegenstellingen spelling is natuurlijk we een erg makkelijk voor opgeheven door het leren van de standaardtaal al beeld maar bijvoorbeeld discussieren of socio leen maar beheersing daarv an of zoals gezegd linguistische onderwerpen hoe pakje die aan schriftelijkheid betekent minder afhankelijkheid op die gebieden heeft de linguistiek nog niet zo als je je als individu of als groep wilt bemoeien veel te bieden maar of dat zo erg is vraag ik me met zaken op het niveau van de staat dan kun je af het gaat er niet om wat ik denk dat voor leer dat op den duur alleen zinvol doen in de vorm lingen belangrijk is maar om wat er concreet in waarin die staat georganiseerd is en daar is de het onderwijs gebeurt vooral de leerlingen van standaardtaal een deel van de hauptschule blijken vaak wel plezier te heb ben in heel gewone dingen als spelling en woord dus geen dialec tteksten in betogingen tegen kern vorming die komen niet voor communicatie de energie sociolinguistiek heeft zulke leerlingen weinig te d i alect heeft iets particularistisch daar kan een bieden ik snap niet dat leraren zo veel van die ve rzetselement i n zitten en het kan een teken zijn sociolinguistiek verwachten sociolinguistische van onderlinge solidariteit het kan soms nodig kennis is voor leraren natuurlijk nooit verkeerd zijn dat groepen zich particularistisch als iets maar het is niet genoeg leraren moeten hun leer eigens definieren denk maar aan de militante lingen kennis geven waar ze iets mee kunnen negers in de vs maar zoiets kan nooit meer zijn doen waar ze verder mee komen en daar is op dan een soms noodzakelijke tussenfase voor de eerste plaats linguistische kennis voor nodig strategieen op langere termi j n is het niet gesch i kt dat heeft te maken met het recht van leerlingen op goed onderwijs de sociolinguistiek is goed linguistiek in de opleidin g voor leerlingen op het gymnasium die er toch wel komen nee ik kies steeds meer voor de har we hebben het nu vooral over je visie op moeder de linguistiek taalonderwijs gehad je bent linguisten je leidt moedertaalleerkrachten op voor grund en toch niet op school hauptschule wat betekent dat voor de oplei natuurlijk niet leraren moeten leerlingen niet ding geef je daar lingutstiekt wat is in jouw lastig vallen met de definities van morfeem of fo 33 neem maar ze m oe ten die kennis wel zelf heb zinnen ontleden of niet ben daar m oe t de opleiding voor zorgen maar niet alles wat goed is voor de opleiding is ook een vraag die veel mensen in het onderwijs bezig goed voor de school houdt ook bij ons in nederland is moeten we grammatica onderwijs geven zinnen ontleden en dat is de linguistische kant van de opleiding en woorden benoemen of kunnen we onze tijd be de didactische kant zorg jij daar als linguist ook ter gebruiken voor zijn er geen aparte vakdidactici laat ik dit vooropstellen quizspelletjes waarbij in de eenfasige lerarenopleiding zoals we die in de leerlingen het vreemde woord moeten raden osnabriick nu nog hebben niet nee maar ons dat de leraar horen wil zijn op geen enkele ma model is te duur en te veeleisend de docenten nier te rechtvaardigen voor leerlingen die thuis die erbij betrokken zijn lopen op hun tandvlees met hun ouders ook dat soort spelletjes spelen aan onderzoek of publiceren kom je nauwelijks waarbij ze bepaalde begrippen moeten raden is meer toe maar het is wel een heel waardevolle er dat geen probleem er zijn er die op hun vierde varing geweest je probeert in feite de linguistiek jaar al scrabble spe l en maar het gros van de het ambachtelijk kunnen samen te brengen met hauptschule leerlingen kan met de hele situatie pedagogische problemen dat zijn op zich twee niets beginnen het is een soort roulettespel voor verschillende dingen maar als je uitgaat van de ze wie lesgeeft moet juist zien te achterhalen praktische problemen in het onderwijs zoals de wat voor begripsvorming b i j leerlingen aanwezig studenten die in hun stageschool ervaren en zo is want op de een of andere manier organiseren als je die zelf in de klas observeert lukt die kop ze toch ook wat ze met taal doen laat ze maar peling wel gebruikte taal obse rveren en heel inductief tot in het heeft mij altijd weer verbaasd hoe snel stu zichten komen en de terminologie is dan niet denten kunnen leren als er een praktische nood belangrijk ik bedoel het maakt in principe niet zaak is en als je ze ook de praktische mogelijk uit of je werkwoord t i jdwoord of verbum zegt heid geeft met de concrete problemen om te gaan je ziet soms dat ze zich ook al hebben ze je suggereert nu dus wel dat dat reflecteren be eigenlijk voor letterkunde gekozen en dat doen langrijk is moeten leerlingen dus toch een zin in de meesten bij ons in een semester een linguis zijn bestanddelen kunnen ontleden tisch instrumentarium eigen maken waar ze an voor grammatica geldt zoals trouwens voor de ders een hele studie over zouden doen als hun meeste schoolvakken dat het onderwijs zoals het begeleider moet ik juist die samenhang tussen lin meestal wordt gegeven voor veel leerlingen geen guistiek en didactiek laten zien niet alleen als zin heeft en dus alleen maar vervelend is maar linguist maar ook als linguist daarom moet je zo n vak nog niet afschaffen bij grammatica zien we dat problemen als leerstof in kun je in dit verband iets doen met het begrip gevoerd worden voordat leerlingen ze als proble educafional linguistics of onderwijstaalkunde men ervaren dan is er geen sprake meer van le wat heb je nou aan zo n woord daar kun je op ren dan wordt het leren verhinderd ik geloof school toch niks mee beginnen met de generatie echter dat leerlingen wel behoefte hebben aan ve grammatica is in het onderwijs al genoeg onzin enige reflectie maar de leerkrachten hebben te uitgehaald nou weer zoiets als educational in weinig geleerd die behoeften te peilen en er ade guistics je suggereert met zo n woord dat er een quaat op te reageren een voorbeeld lk merk bij linguistiek zou bestaan die als linguistiek de pro leerlingen uit onze streek telkens verwisseling van blemen van het onderwijs oplost en dat is pure datief en accusatief ik gebe dich das buch als charletanerie dat dat niet betekent dat de lin ik dat bespreekbaar maak als zo n leerling weet guistiek voor het onderwijs zinloos is heb ik al dat die fout telkens in verschillende zinnen weer gezegd maar als je tussen taalwetenschap en taal opduikt dan moet ik toch niet alsmaar die foute onderwijs alleen maar bruggen slaat op termino voorbeeldzin blijven citeren de leerling herkent logisch niveau dan houd je op den duur alleen het zelf als iets dat boven de concrete fouten uit maar woorden over en daar wordt niemand wij gaat en heeft op dat moment behoefte aan een zer van symbolische aanduiding een grammaticale term maar het kan nooit zinvol zijn leerlinge n 34 die daar nog helemaal geen boodschap aan heb wikkeling ben te gaan uitleggen dat men in het duits een e igenl ijk niet er i s we l een directe band met nominatief genitief datief en accusatief kent of schoolboeken de bladen ve rschijnen vaak bij zelfs ook nog een ablatief en vocatief schoolboeku i tgevers er zi tten dezelfde mensen doe je dat soort dingen geef je zomaar dat hele achter en dat schoolboeken de onderwijsprak grammaticale gebouw dan verspil je niet alleen tijk sterk beinvloeden is onmiskenbaar overigens tijd dat is nog niet het ergste geloof ik maar wil ik dat ook wel weer relativeren een school dan geef je een grote groep leerlingen het gevoel boek is nooit beter dan de leraar die het gebruikt dit is niets voor mij ik kan hier niets leren wat ik bedoel is dus dat leraren met hun gram bestaat er ook zoiets als de von een vereniging maticale theorie aan hun leerlingen cognitieve ze voor mensen die moedertaalonderwijs geven kerheden moeten geven wanneer blijkt dat een nou ja we hebben het germanistenverband leerling die zekerheden nodig heeft ik wijs er een tamelijk traditionele club van gymnas iumle nog eens op dat leerkrachten die zo casuistisch raren duits voor de andere onderwijsniveaus te werk gaan misschien wel meer van taalkunde kennen wij iets dergelijks n iet die defti ge moeten weten dan degenen die alleen hun kennis german istenverenigi ng heeft ook een mededelin overdragen genblad daarin verschijnen wel discuss i es over bijvoorbeeld spellingonderwijs literatuuronder tij d schriften en vakvereniginge n wijs maar alles erg algemeen veel vern i euw i ng gaat er niet vanuit op dat niveau wordt nog erg we willen onze lezers nog wat informeren over traditioneel over onderwijs gedacht progressieve tijdschriften voor moedertaalonderwijs in de ideeen ook over de relat i e tussen onderwijs en brd welke tijdschriften hebben de meeste in samenleving leiden daar heel gauw tot conflic vloed ten als leraren een actuele discussie willen volgen ik denk bijvoorbeeld aan de linguistiek discussie in politiek de zeventiger jaren dan lezen ze daarover in de eerste plaats in de algemeen pedagogische tijd jouw aandacht voor onderwijsvernieuwing is schriften betrifft erziehung en het linksere pid door de jaren heen eigenlijk steeds samengegaan extra met politiek linkse opvattingen in hoeverre kun verder wordt praxis deutsch veel gelezen het je daarin de brd nu mee uit de voeten heeft een oplage van ruim 30 000 dat het zoveel door mijn politieke stellingname heb ik aanvan succes heeft komt doordat het telkens een the kelijk onder andere moeite gehad om een baan te ma biedt met lesmodellen voor alle onderwijsni krijgen de universiteit noemde mij dan een te veaus ik heb er echter nog nooit een lesmodel in omstreden figuur dat is wel veranderd door gezien dat uit de onderwijspraktijk voortkomt ik mijn werk in osnabriick heb ik veel met de vind dat onverantwoord zogenaamde lesmodel schulaufsicht te maken en ben ik lid van daarbij len afdrukken en niet laten zien welke praktijk behorende commissies ze kennen mijn politieke ervaringen men ermee heeft daar houden leraren achtergronden maar ik merk vooral de intentie alleen een slecht geweten aan over sympathieker tot samenwerking dat geldt dan voor mensen is het blad diskussion deutsch dat tijdschrift van grund en hauptschule ze vragen wat ik aan geeft goede artikelen zonder die directe betutte oplossingen te bieden heb en accepteren mijn in ling voor de lespraktijk het heeft echter slechts breng een abonnementenbestand van ongeveer ander half duizend dus veel invloed kan daar niet van kun je dus zegg en dat de situatie in de brd ver uitgaan beterd is in dit opzicht van belang zijn ook wel de tijdschriften van de nee dat zeker n i et het wordt vergeleken met lerarenorganisaties gewerkschaft fiir erziehung tien jaar geleden eerder restrict iever er zijn ook und wissenschaft vakdidactische publikaties nog wel degelijk beroepsverboden al vallen ze vindt men daarin echter zelden misschien door de werkelooshe id minder op zelf ben i k wel veranderd vergeleken met tien hebben de bladen veel invloed op de leerplanont jaar geleden we g i ngen toen strikt programma 35 tisch te werk de linkse linguistiek tegen de noten andere tegen het kapitalisme maar we zeiden bij de voorbereiding en uitvoering van dit interview nooit wat er nu concreet en praktisch in de waren ook marc spoelders en jan sturm betrokken school moest gebeuren pas later ben ik me de op het symposium in nijmegen gehouden lezin bewust geworden van de zeer grote problemen gen zijn samen met een aantal andere bijdragen over die er zijn met name in de praktijk van grund taalwetenschap en moedertaalonderwijs bijeenge en hauptschule bracht in een speciaal nummer van gramme nij meegs tijdschrift voor taalkunde 1982 1 te bestel het kapitalistische systeem blijkt onder veel len redactie gramme ku nijmegen instituut meer ook voor zijn instandhouding aangewezen nederlands k 2 22 erasmusplein 1 6500 hd te zijn op onze therapeutische innoverende in nijmegen tel 080 515512 breng ondanks de kritiek die we op het systeem genoemde literatuur hebben door die inbreng help ik weliswaar mee aan de reproduktie van dat systeem maar ik heb baumg rtner klaus hugo steger h rs g 1973 funk misschien ook de mogelijkheid in het belang van kolleg sprache eine einfuhrung in die moderne lin de meest afhankelijken iets te doen guistik band 1 en band 11 frankfu rt a m glauber suzanne u a 1975 sprachunterricht gleich linguistik zur kritik des linguistisierten sprachunter zoals je dat zegt klinkt het bijna cynisch bedoel richts stu tt gart je zoiets als wat ik nog doe blijft in de marge maas utz 1973 sprachliches handeln 1 auffordern van het systeem fragen behaupten sprachliches handeln 11 argumen nee zo marginaal is het niet kijk de maat tation in baumgertner steger hrsg 1973 p 144 172 schappij kan ik niet veranderen maar ik sta op maa s utz 1973 grundkurs sprachwissenschaft 1 die een plaats waar ik in de gelegenheid ben mensen herrschende lehre munchen derde geheel vernieuwde dingen in handen te geven die hen zelfstandig ma druk 1979 frankfurt a m ken en dat zelfstandig maken betekent een po maas utz 1974 argumente fur die emanzipafion von tentieel verzet ontwikkelen tegen reproduktiesys sprachstudium und sprachunterricht frankfurt a m maas utz 1976 kann man sp rache lekren for eihen temen dat is nog geen k l assenstrijd maar ik heb anderen sprachunterricht frankfurt a m nu het gevoel iets te doen en dat is meer dan tien maas utz 1980 wider eihen sprachtunterricht des jaar geleden toen was het alleen me bezig hou schlechten gewissens in diegritz theodor hrsg den met hoe de klassenstrijd gevoerd moest wo r 1980 diskussion grammatikunterricht mu n chen p 174 20 1 den maar i k deed in feite niets maas utz 1982 grammatik und muttersprachunter richt in gramme 6 1 ruim twaalf uur later begint utz maas zijn lezing maas utz dieter wunderlich 1972 pragmatik und tijdens het nijmeegs symposium een van zijn sprachliches handeln mit eiher kritik am funk kolleg eerste uitspraken luidt sprache frankfurt a m de vraag van het grammatica onderwijs is een politieke vraag 36