‘Indische duinen’ van Adriaan van Dis in klas en leeskring.

de moor indische duinen van adriaan van dis in de klas wam de moor indische duinen van adriaan van dis in klas en leeskring 1 literaire analyse 1 1 de context jarenlang gewaardeer d al s d e bijn a anoniem e eindredacteu r va n nrc s zaterdags bijvoegsel in kleine kring gekend als een krachtig verdediger sa men met hans ester en gerrit olivier van zuidafrika s witte balling breyten breytenbach schrijve r geworden in 198 3 met de alom besproken novell e nathan sid in casablanca laat hij zich zien als de vertellende bereisde roel in zijn drie reisboeken een barbaar in china het beloofde land en in afrika loopt de westerling op eieren zich bewust van de eigen materiele voorsprong maar ook geestelijke achteruitgang intussen wordt hij in eigen land op het schild geheven als de beste interviewer van schrijvers die ons land in het tele visietijdperk geken d heeft maa r ongenadig onderui t gehaald wanneer vri j nederland van 22 augustus 1992 aantoont dat in het beloofde land hele stuk ken zij n overgeschreve n ui t een vijf jaar eerder verschenen studi e va n d e amerikaanse antropoloog vincent crapanzano nathan zei zijn moeder leer toch eens het verschil tussen mijn en dijn nathan sid p 41 aangeslagen trekt van dis intussen ook schrijver van de puberteitsroman zilver of het verlies van de onschuld zich teru g uit d e televisie om zic h in septembe r 1994 te revancheren met de roman indische duinen daarvoor nomineert men hem enige malen en de nominatie voor de gouden uil levert de uil zel f op vlaamse erkenning voor een on vlaamse eerder cosmopolitische auteur 1 2 indische duinen en nathan sid nathan was er nooit geweest maar wel gemaakt zo luidt de eerste zin van nathan sid in de proloog va n indische duinen komt een moeder va n drie meisjes zwange r aa n i n nederland oo k va n di s zel f wer d i n indi e ontvangen en in bergen nh geboren in 1946 nathan van dis en ook nathan niet van dis want fictie vult aan wat de feitelijkheden niet geven nathan komt voor in nathan sid en zij het lichtelijk verstopt achter de let ters van zijn naam in indische duinen ook de smaak van slaag kende nathan al jong pa sid regeerde met de lini aal nathans drie oudere zusters trapten hem op zijn tenen en smoorden hem in hun apeliefde en nathans vader stond daar op de met batik afgedekt e hutkoffer tegenover nathans bed zwaaiend in een witte korte broek en de in de oorlog doodgeschoten vader van zijn zusters droeg een plusfour met ver band om zijn kuiten poeties noemde zijn moeder dat zo lezen we het in de novelle dezelfde informatie geeft indische duinen maar nu krijgen jana ada en saskia die als drie zusters herhaaldelijk genoemd worden in nathan sid en daar alleen op blz 36 alle drie met name worden aangeduid veel duidelijke r gezichten onderscheiden karakters en zij zijn in de zijluiken van het drieluik 41 de moor indische duinen van adriaan van dis in de klas dat de roman is de voornaamste personages het veel groter e middenlui k wordt beheerst door de zoektocht van nathan naar de ware aard en achtergrond van zijn vader justin indische duinen laat zich uitstekend lezen zonder dat de lezer aandacht schenkt aan nathan sid maar in klas of leeskring kan men dat beter wel doen daar zijn twee redenen voor ten eerste geeft nathan sid heel globaal het kader waarbinnen de roman zich ontwikkelt en ten tweede laat een vergelijking van de twee boeken zien hoe volstrekt anders een auteur eenzelfde stof kan uitwer ken wat het kader betreft i n weze n is d e vade r van nathan in de novelle e n nathan in de roman dezelfde man knap streng stiefvader van de meisjes va der van de jongen in beide werken onderwerpt de moeder zich ogenschijnlijk aan het gezinsbeheer van haar man maar volgt ze in feite haar eigen lijn in beide werken is nathan heel sterk bezig met de vraag wie toch deze vader is en of het hem wel mogelijk zal zijn zich van de gelijkenis met hem te bevrij den nathan sid eindigt met die vraag en indische duinen is de poging eens en voorgoed die gelijkenis als probleem van zich af te schudden hetzij door de gelijkenis te kunnen ontkennen hetzij door haar te aanvaarden en ermee te le ven de tweede reden is van structurele aard terwijl de novelle een buitengewoon losse constructie heeft ze bestaat uit een snoer van vijftien kralen moment opnamen uit het leven van het jongetje nathan sid is de roman een logisch geordend geheel van dis kan zelfs het bezwaar te horen krijgen dat proloog p 5 15 en epiloog p 307 314 van de roman wel wat al te nadrukkelijk als parallel zijn neergezet tussen beide in kent de tekst de ik verteller maar pro loog en epiloog zijn geschreven in de hij vorm met de moeder van nathan als degene in wie de lezer geacht wordt zich te verplaatsen nu is die verbinding tussen de proloog en de hoofdtekst heel causaal maar omdat in de hoofdtekst nathan meer en meer het belangrijkste personage wordt is de afronding via de moeder mi te gewild aardig probleempje om met medelezers of leerlingen naar te kijken dunkt mij 1 3 het verhaal de roman bestaat uit zes hoofdstukken ingeleid en afgesloten met ongetitelde stukken van enkele bladzijden die we als een proloog en een epiloog kunnen beschouwen de proloog 5 15 beschrijft hoe drie meisjes jana ada en saslria met hun moeder en haar geliefde justin op 30 april 1946 via ijmuiden nederland bin nenvaren het is de moeder die op deze bladzijden sterk geobserveerd wordt een sterke boerendochter keert terug naar haar vaderland fysiek zwak en vol zorg voor de toekomst geen gelukkig begin uit de koffers blijk t de meege brachte thee gestolea erge r dan drieeneenhalf jaar kamp luidt de slotzin van deze proloog en daarmee is meteen een belangrijk gegeven geintroduceerd 42 de moor indische duinen van adriaan van dis in de klas eerste hoofdstuk de titel van het eerste hoofdstuk geeft aan hoe vervreemd nathan is geraakt van zijn zusters en zijn moeder in tdood aan de familie 17 65 staat ook let terlijk het sterven centraal zesenveertig jaar na de aankomst in nederland is ada aan kanker gestorven ze heeft een man maarten die al half dement is en een zoon aram een jongen nog voor wie nathan vaderlijke gevoelen s blijkt te koesteren met het sterven van de halfzuster is er voor het eerst de associatie met de vader p 19 wiens sterven neerkwam op een wild gevecht nathan was toen elf jaar aram nu veertien ongetwijfeld za l een ervaren lezer bij het lezen van dit hoofdstuk associaties hebben met andere recente sterfbedverhalen die aan van dis eerste hoofdstuk enige charme ontnemen he t fysieke leed dat kanker stervenden berokkent is in wolkers turks fruitvoorgoed onder woorden gebracht en de gedachten bij het sterfbed wekken de herinnering aan de schitterende monologen die in wit is altijd schoon van leo fleijsier te vinden zijn de karikaturale beschrijving van de wijze waarop een begrafenisondernemer dit hele hoofdstuk door een rol speelt is na zulke evocaties bij maarten t hart en jeroen brouwers zelfs irri tant wat mooi blijft zijn de persoonlijke reacties van de andere zusters en de verteller zijn neefje en de echtgenoot het verhaal van de begrafenisondernemer en de wake bij ada s sterfbed worden verweven met de uiteenzetting over het verleden met name wie toch de vaders waren van enerzijds d e meisjes en anderzijds nathan en aan de hand van ada s dagboekblaadjes he t leve n va n d e vrouwe n i n he t japans e vrou wenkamp het zijn die bladzijden 39 46 die aparte aandacht waard zijn wat bijvoorbeeld zal het oordeel zijn van leerlingen over ada s houding tegenover een japanse officier nathans afkeer va n zijn familie heeft onde r meer te maken met de softe be langstelling van de moeder en saskia voor het irrationele nathan herkent in arams verlegenheid om na het sterven van zijn moeder zijn vriend te ontmoe ten zichzelf na de dood van zijn vader hij wilde geen horloge hebben van de hand die als hij strelen wil me onverwacht knijpt die van zijn vader p 51 els groeneweg een bijfiguur kom t in nathans herinnering als mijn eerste stille liefde 46 tijdens de condoleance ziet hij haar terug en is meteen weer verliefd 59 els vertelt nathan dat zijn halfzuster jana in canada ook kanker in vergevorderd stadium heeft ze spreken af elkaar te ontmoeten een tante nikki 90 jaar oud vertelt nathan over het kamp 61 en spoort hem aan naar jana te gaan zij wijst hem op zijn dubbele houding tegenover zijn vader 63 tweede hoofdstuk het tweede hoofdstuk akte van ontkenning 67 112 begint met een karak terisering van nathans moeder als iemand die troost zoekt in de schimmenwe reld en daarin steunt saskia haar nathan trekt zich terug alleen aram wil hij bijstaan herinnering nathan vertelt op het schoolplein hoe zijn vader die aan een hartziekte lijdt door de artsen om zeep wordt geholpen tijdens een mislukte operatie in feite stierf hij aan de a griep 43 de moor indische duinen van adriaan van dis in de klas het verleden krijgt nu meer en meer greep op nathan p 72 ik besefte dat ik niet om ada rouwde maar om mijn vader ik dacht dat ik hem goed in be dwang had vastgestampt onder zoden van cynisme en nu piepte hij plotse ling uit zijn graf jaren was mijn haat een houvast alles wat ik deed of naliet kwam voort uit verze t tegen mijn vader hij beroepsmilitair ik lakte mijn nagels om aan de dienst te ontsnappen hij een man van de klok ik zonder en als het even kon te laat mijn haat was een bron van energie als hij zijn telefoon weer opneemt begint saskia over het verleden en wij krijgen te lezen hoe indische nederlanders hun terugkeer ervoeren genegeerd door de nederlanders die het te druk hadden met de wederopbouw saski a maakt nathan duidelijk dat zulk een verleden alsnog verwerkt moet worden 74 81 maar hij houdt het af komen haar problemen niet ergens anders van daan tijdens een wandeling in de duinen bij bergen zien saskia en nathan het koloniehuis terug waarin ze met drie andere indische families hebben ge woond in de indische duinen dus en komt nathan meer te weten over zijn vader hoe in feite zijn halfzusters zijn vader voor hem hebben uitgezocht zo mooi was justin 84 91 nathan krijgt via saskia een brief van een tante die het beeld dat nathan van zijn vader heeft wi l bijstelle n 92 94 en saski a vervolgt haar zelfonderzoek zij heeft gemerkt dat zij twee vaders wilde dienen en dat dit haar noodlottig i s geworde n 95 98 na een gesprekje me t zij n moeder over de briefschrijvende tant e edmee reconstrueert nathan zelf met behulp va n ee n notariel e acte d e familiegeschiedeni s 101 110 heel poetisch is de anderhalve bladzijde waarmee dit hoofdstuk eindigt van p 110 r 2 van onder famine je wordt gemaakt enz tot einde hoofdstuk p 112 ik zou mijn lezers zeker wijzen op de lyriek van deze passage derde hoofdstuk het derde hoofdstuk verduisterd oog 113 138 begint met een terugblik op het vertrek van jana zoveel jaar geleden naar canada 113 118 nathan was toen negen jana vertrok met ruzie ze was de lieveling geweest van nathans vader gesuggereerd incest jana vluchtte weg staat er haar man had geva ren en behoorde ook tot de indische clan nathan wandelt met aram door de duinen 119 128 en praat met hem over het sterven van zijn moeder volgt een herinnering aan de hond die nathan als kind graag had willen hebben en hoe hij even driftig kan worden als zijn vader die overeenkomst wordt nog eens bevestigd wanneer hij in het derde gedeelte van dit hoofdstuk el s groeneweg opzoekt en met haar het verleden in indie oproept ze citeert uit brieven vanhaar vriendin jana ze vult de informatie over de kampen aan onder meer met het verhaal over het slaan door de jappen bij niet groeten hoe kinderen als els en jana eenmaal in holland als dom koppen werden behandeld 129 136 en tenslotte hoe charmant nathans vader kon zijn 137 138 wat nathan voorlopig nog niet kan verdragen boos ver laat hij els vierde hoofdstuk na deze aanloop naar het verleden brengt in het gelid 139 211 de climax waaraan de roman zijn titel ontleent de herinnering aan het leven van het ge 44 de moor indische duinen van adriaan van dis in de klas zin in het voormalige koloniehuis nathan roept in de ik vorm in de onvol tooid tegenwoordige tijd een wandeling op met zijn vader bijna zeven jaar nadat het gezin is gerepatrieerd nathan moet dan zes zijn zijn vader en hij harden zich tegen de kou de vader praat onderweg met wie hij tegenkomt die herinnering zet een hoofdstuk i n waarin heden en verleden afwisselen maar steeds de vader in het brandpunt van de vertelling staat de verteller re gistreert intussen zijn eigen reacties op de herinneringen zijn verzet zijn op standigheid zijn bewondering ook voor de vechter die zijn vader blijkt te zijn hij voert een dialoog met hem 151 154 hij vertelt een van zijn sterke ver halen na 154 157 en vervolgt de dialoog 157 170 hij realiseert zich dat hij van zijn vader ook de kunst van het vertellen heeft overgenomen p 159 door informatie die nathan van kampgenoten van zijn vader krijgt merkt hij dat zijn vader meer respect verdient dan hij ooit heeft gedacht moedig acteur stoer de jappen de baas 170 175 feitelijk begint hier naar mijn mening een nieuw hoofdstuk va n p 175 211 wordt verteld hoe nathan contact heeft me t de briefschrijfster ui t he t tweede hoofdstuk tante edmee halfzuster van zijn vader zij heeft in eerste instantie behoefte aan enig menselijk contact en haalt hem binnen als de ver loren zoon er zijn twee sessies voo r nodig om deze bron voldoende uit t e putten tussentijds maak t nathan zich van haar los maar tenslotte is hij t e nieuwsgierig naar wat edmee over zijn vader heeft te vertellen en keert hij bij haar terug zij roept bij alle bigotterie haar eigen door van dis fraai neergezet meer dan wie ook het familieleven in het oude indie op en releveert de italiaanse afkomst va n de familie en het narcissus gedrag va n de grootmoeder odile didier die haar kinderen wegstopte in plaats van ze te koesteren ze geef t nathan uiteindelijk een collectie brieven in handen van zijn vader aan haar moeder en haar waarin de eerste bersiap tijd wordt beschreven 191 195 het is hier vooral het handschrift dat nathan voor zijn vader inneemt hier golfde zijn stemming op papier hoop en wanhoop hard en zacht streden om de re gel 193 hij krijgt foto s t e zien tot en met die van een justin in traves tie de man die mij tot vent probeerde te slaan droeg een jurk p 196 met al dat materiaal construeert nathan nieuwe verhalen over zijn vader zie bij voorbeeld het verhaal van het kaalknippen p 202 205 waarvan hij tot zijn verbazing merkt dat hij op deze wijze met zijn vader in het reine komt ik had hem met zijn eigen verhalen getemd p 205 vragen blijven er maar de rouw is voltooid de zoon heeft zich verzoend met de vader vijfde hoofdstuk nu is er weer ruimte voor het heden waar aram nathans steun nodig heeft en krijgt het vijfde hoofdstuk driftzand 213 272 begint met het headban gersball waar nathan aram mee naar toe heeft genome n 213 221 dat de 51 jarige verteller hier de nodige zelfspot aa n de dag legt spreekt vanzelf aram vindt het gezellig we waren net een gezinnetje en arams vader heeft hem nodig maarte n hee t hij ne t al s d e hoofdfiguu r va n bernlef s hersenschimmen toeval in elk geval even zielig 45 de moor indische duinen van adriaan van dis in de klas de herinneringen aan zijn jeugdjaren in de duinen blijven nathan bezighou den hoe zijn vader de wezen haatte die ieder jaar vakantie kwamen houden en met de indischmensen spotten dat cumuleer t naar een gruwelijk momen t waarop nathan dan al puber door zijn vade r wordt afgetuig d e n promp t daarop wordt geveld door een geheimzinnig virus tijdens zijn ziekbed gaat bij lezen voltrekt zich een stuk van zijn ontwikkeling e n voelt de liefde van zijn vader maar dan is er nog de herinnering aan de stok van het tafellake n 242 245 waarmee de vader de jongen trainde tijdens zijn revalidatie daarna volgt tijdens de toenemende dreiging van de koude oorlog de ziekte van de vader en hoe deze een m i te lang verhaal vertelt dat met de passage vanaf p 222 dit hoofdstuk to t het taaiste van de roman maakt zeker iets om op te letten bij de behandeling ervan het gedeelte vanaf p 260 tot p 272 is daar entegen opwindend geschreven en bevat de laatste stuiptrekking in het ge vecht met de vader het eindigt weer bij aram hij heeft zijn oom niet meer nodig is over zijn dieptepunt heen en zal zelf voor zijn vader zorgen zesde hoofdstuk en zo keert de lezer als vanzelfsprekend terug naar het heden waar na ada nu ook jana ten grave gedragen zal worden op herhaling 273 304 heet het hoofdstuk toepasselijk allen verzamelen zich rond jana in canada om de be grafenis van ada nog eens t e beleven vertelle n dus van kist to t rozen tuin de rouwadvertentie de bloemen wat we droegen het weer geen detail werd jana bespaard p 273 jana is opgegeven samen halen halfzussen moeder en broer herinneringen op aan het verloren paradijs en jana verdeelt de foto s van vroeger want haar man errol zal ze toch maar bij de vuilnis gooien de schaar kliefde door de lucht vroeger was verknipt 279 nathan merkt dat hij vervreemd aanwezig is maar gaandeweg zachter en lie ver wordt 281 gewoon maar zit en luistert als een vorm van houden van desondanks loopt het uit op een tragikomedie een klucht zonder vrolijkheid die de familie uit elkaar doet spatten nathan blijft ee n beetje buiten scho t deze keer praat met saskia neemt afscheid van jana hoort zijn moeder uit en belandt tenslotte alleen in de brede duinen van cape cod aan de amerikaanse oostkust daar wordt in een laatste herinnering de vereniging va n vader en zoon bevestigd 302 304 de epiloog in de epiloog 307 314 neemt 4e vertelle r afstand t e moeder had haar dochter begraven 307 na de begrafenis va n jana en de ontmoeting met haar kleinkind reist ze terug naar nederland ze zou ada en jana wel achterna willen zweven maar voelt zich verantwoordelijk voor aram niet eerder ove rigens turend naar de gezinsfoto die jana haar heeft gegeven stelt ze vast dat nathan en zijn vader gek op elkaar waren je zag het op die foto 312 een vraag die bij leerlingen op zal komen is waarom de moeder wanneer ze dit zo n mooie foto vindt toch even later met een handvol snippers zit rest alleen de beweging van het begin want een roman moet toch symme trisch zijn t e gezagvoerder zei dat nederland nu voor hen lag het vliegtuig 46 de moor indische duinen van adriaan van dis in de klas zette de landing in iemand had de luikjes naar beneden gedaan het ochtend licht kierde langs de randen de moeder wilde de kust zien ze schoof haar luikje op en keek omlaag ze zag alleen maar golven einde boek 2 didactische analyse uit de samenvatting van de romanis duidelijk dat nathan als hoofdpersoo n en ik verteller van het eigenlijke verhaal de protagonist is met zijn vader als de belangrijkste antagonist daarnaas t fungeren zij n moeder twee van zijn drie halfzusters saski a en jana tante edmee en els groeneweg als helpers in de oplossing va n het conflict met zijn ouders de roman is bij uitstek ge schikt voor een verhaalanalyse zoals door mieke bal is gesuggereerd met het functieschema van genette als hulpmiddel een aantal opdrachten en vragen laten zich uit de navertelling gemakkelijk afleiden ik heb de accenten vol doende aangegeven leeskringen zouden dit boek uit twee richtingenkunnen benaderen de ene richting i s die van de indische letterkunde waarbij men dan in verband met de thematiek van de kampen denkt aan de boeken van brouwers ferguson e n kousbroek in verband met het kolonialisme aan max havelaar heren van de thee en een kolonie is ook maar een mens de andere richting die men zou kunnen kiezen betreft he t deelaspect va n het sterven van ada jana en d e vader daarbij denkt men meteen aan andere indrukwekkende sterfverhalen zoals ik die in de samenvatting van het verhaal heb genoemd van de opdrachten die ik hieronder formuleer zijn de meeste vooral bedoeld om de belangrijkste gedeelten van de roman met extra aandacht te bekijken en te bespreken sommige zijn nadrukkelijk voo r de klas bedoeld met andere kan een leeskring die meer is dan een kring gestuurd door zijn begeleider zeker ook veel beginnen de vrage n e n opdrachte n zij n drieledig deelvrage n diene n allee n al s ondersteuning van de opdracht varianten zijn ter vervanging van een opdracht of deelvraag uiteraard beroem ik mij niet op volledigheid me n moet oo k nog zijn eigen vragen kunnen stellen opdracht 1 individuele opdracht lees p 5 15 en let daarbij vooral op het gedrag van de moeder wat is er met haar aan de hand noteer je bevindingen lees vervolgens de laatste bladzij den p 307 314 en volg hier eveneens het gedrag van de moeder bedenk wat er tussen het begin en dit laatste gedeelte gebeurd kan zijn en schrijf dit op als een synopsis van de roman zo n creatieve opdracht is bijna altijd een zinvol begin van een analyse waar bij leerling en leden van een leeskring zich betrokken gaan voelen deelvraag la waarom zit de moeder van nathan wanneer zij in het vliegtuig dat haar naar nederland terugbrengt naar de mooie gezinsfoto p 312 gekeken heeft even later met een hand vol snippers 47 de moor indische duinen van adriaan van dis in de klas opdracht 2 groepsopdracbt let bij het lezen in het bijzonder op de passages die te maken hebben met de verstandhouding tussen nathan en zijn vader wat is nathan voor een man en wat is zijn vader voor een man hoe wordt voor ons het beeld van de vader zichtbaar is dat betrouwbaar of heeft nathans moeder gelijk wanneer zij nathan wijst op andere karaktertrek ken van zijn vader opdracht 3 groepsopdracbt volg met je groepje wat er geschreven wordt over ada saskia jana en els groeneweg stel datje ada zou kunnen schrijven wat er na haar dood gebeurd is met de familie wat zou je dan wel kunnen schrijven en wat niet van alles watje gelezen hebt en waarom deelvraag 3a lees p 39 46 het gaat hier om het dagboek van ada wa t is je menin g over ada s houding tegenover de japanner die haar in het hospitaal bezocht zou je zelf net zo gereageerd hebben of anders hoe dan deelvraag 3b op p 74 81 en 95 98 staat nathans halfzuster saski a centraal welk pro bleem vertegenwoordig t zi j in deze bladzijden schrijf ee n brief waari n je saskia op grond van watje gelezen hebt raad geeft opdracht 4 individuele opdracht wanneer je d e roman in zijn gehee l geleze n heb t kun je vaststelle n welk e thema s de belangrijkste zijn ga dan na in hoeverre het begin en het slot hier op aansluiten het antwoord is van belang voor de vraag in hoeverre alle on derdelen van een roman functioneel zijn voor het geheel vraag 5 algemene vraag waarom heet het vierde hoofdstuk in het gelid wie is de hoofdfiguur van dit hoofdstuk e n waarom zou je di t het kernhoofdstuk va n de roman kunne n noemen deelvraag 5a als je het vierde hoofdstuk in tweeen moest delen bijvoorbeeld omda t het aan de lange kant is waar zou je dan de scheiding leggen en wat staat dan in beide delen centraal opdracht 6a groepsopdracbt verzamel met je groep de passages in de roman die met de beschrijving va n de indische kampen te maken hebben is het beeld dat uit deze beschrijvingen naar voren komt vergelijkbaar met het beeld dat de concentratiekampen van de nazi s zoals dat bij geschiedenis is geschetst bij jullie is gevormd 48 de moor indische duinen van adriaan van dis in de klas opdracht 6b individueel in bezonken rood heeft jeroen brouwers een angstwekkend beeld opgeroepen van het vrouwenkamp tjideng als je dat boek toevallig ook kent vergelijk dan eens de wijze waarop van dis ove r de kampen schrijft me t de manier waarop brouwers dat doet onderscheid bij van dis wel d e mannenkampen van de vrouwenkampen opdracht 7 individueel er staan in indische duinen een paar bladzijden die duidelijk anders geschreven zijn dan de overige kun je deze noemen en aangeven waarom je denk t dat van dis ze zo geschreven heeft variant 7 sommige bladzijden in deze roman wijken qua stijl duidelijk af van andere bladzijde 110 regel 2 van onderen tot aan het einde van het hoofdstuk 112 is zo n passage lees hem en geef aan met welke stijlmiddelen van dis hier een bepaald effect bereikt opdracht 8 individueel lees het volgende kenmerkend fragment uit nathan sid en geef aan in welke opzichten je het aan indische duinen doet denken nathan lag terwijl zijn moeder bij het aanrecht rommelde op zijn rug op de keukenvloer hij soesde met zijn ogen dicht in de zon hij kon veel met zijn ogen dicht hij bladerde dagdromend door de mooiste albums en schreef blind verhalen met een tien voor spelling achter zijn oogvel zweefde een wereld zonder fouten hij kijkt naa r zijn moeder hij slui t zij n ogen e n za g ee n indische tuin waar vogels vlogen zoals op de postzegels va n tante una uit nieuw guinea hi j za g wilde kembang sepato e en water met verse groene sprietjes en zoals altijd bergen die op duinen leken maar nu met een pluim pje rook eruit net zoals op het schilderij schuin boven het dressoir zijn va der liep er ook met een geweer en oranje medailles op zijn borst nu keek hij hem strak aan nathan deed zijn ogen weer open hij wilde zijn strenge vader helemaal niet zien stiekem dacht hij hoe fijn het was een halve wees te zijn nooit meer slaag en veel meer knuffels maar zijn moeder vertelt nathan hoe beroerd de jeugd van pa sid is geweest de roos van soerabaja pa sids moe der was een gemeen type dat haar kinderen sloeg en in het weeshuis plaatste nathan besluit de vader te verdedigen maar de vrees bekruipt hem net zo te zijn of t e worden als zijn vader want hem is gezegd dat hij even driftig e n gulzig is als pa sid spilziek en onbeheerst nathan wilde niet verder alleen op de wereld het liefst bleef bij klein en kroop hij voor altijd weg onder zijn moeders jurk bij dat witte waar het was zoals achter zijn gesloten wimpers een veilige wereld waarin hij niets fout kon doen 49