Indoctrinatie in de klas: door wie en voor wie?

theo janse n indoctrinatie in de klas door wie en voor wie indoctrinatie theo jansen wijst in zijn artikel op het gevaar dat tegenwoordig veel gehoorde doelstel lingen als leerlingen mondig kritisch bewust en medeverantwoordelijk maken vertaald worden in nieuwe werkvormen met uitsluiting van maatschappelijke invalshoeken vorming en onderwijs mogen niet gescheiden worden vindt jansen en de vormende acti viteiten moeten niet beperkt blijven tot de individuele uitingen en behoeften van de leer lingen dat mag alleen gebeuren in samenhang met de maatschappelijke werkelijkheid waarin de leerlingen leven kern van het artikel is dat bij de interactie tussen eerkrachten leerlingen ook bepaalde cultuurpatronen overgedragen worden en wel die patronen die de huidige maatschappij helpen bestendigen geleidelijk aan begint een groeiend aantal men contouren nota van de vorige minister van on sen te beseffen dat vernieuwingen in het onder derwijs waarin met nadruk gezegd wordt dat het wijs verbonden kunnen en moeten worden met onderwijs tot taak heeft bij te dragen aan de ont noodzakelijke veranderingen in de samenleving wikkeling van een samenleving met meer gelijke de laatste jaren zijn onderwijsdoelstellingen kansen waarin mondigheid kritische bewustwording en deze ontwikkeling wordt niet door iedereen met het dragen van mede verantwoordelijkheid bena vreugde gadegeslagen groepen die er belang bij drukt worden gemeengoed aan het worden hebben dat de bestaande ongelijke spreiding van vaak speelt bij de omschrijving van zulke doel macht bezit en kennis gehandhaafd blijft voelen stellingen minstens op de achtergrond het er vanzelfsprekend weinig voor dat het onderwijs idee dat kinderen door onderwijs dat hieraan aan in dienst gesteld zou worden van het opheffen dacht besteedt beter toegerust zullen worden van ongelijkheden bij hun verweer worstelen ze voor de opbouw van een samenleving die recht echter met de moeilijkheid dat doelstellingen zo vaardiger en democratischer is dan de tegenwoor als boven genoemd langzamerhand door zulke dige zelfs op het hoogste overheidsniveau wordt brede lagen van de bevolking onderschreven wor deze verwachting soms uitgesproken getuige de den dat zij zich politiek en tactisch niet kunne n 22 veroorloven deze te verwerpen het is boeiend te plaats vindt worden leerkrachten en leerlingen zien naar welke andere middelen zij daarom gaan ervan afgehouden het waarderende en normeren grijpen vanuit hun kringen wordt krachtig de de karakter van de overgedragen culturele bood mythe in stand gehouden dat onderwijs en vor schappen te gaan herkennen op deze manier ming van elkaar gescheiden moeten blijven op worden zij via een leerproces dat zij zelf niet school dienen kinderen nuttige kennis inzichten kunnen doorzien stevig vastgeklonken aan opvat en vaardigheden op te doen en hun vorming tot tingen en houdingen die de bestaande orde beves sociale persoonlijkheden behoort tot de verant tigen woordelijkheid van de ouders waar de school over deze verhulde en sluipende aanpassingsme zich buiten heeft te houden chanismen gaat dit artikel doelstellingen als mondigheid het dragen van mede verantwoordelijkheid en dergelijke worden een les vertelt meer dan een le s door hen daarom vertaald in louter didactische en methodische begrippen die uitgewerkt wor de meeste leraren en onderwijzers geloven dat zij den in nieuwe werkvormen groepswerk discus het grootste deel van een schooldag bezig zijn sietechniek werkstukken thematisch onderwijs leerlingen nuttige kennis inzichten en vaardighe expressie dat zijn de invullingen waarmee naar den bij te brengen zij beseffen slechts zelden dat zij doen voorkomen volledig recht wordt ge zowel de inhoud van de overgedragen leerstof als daan aan de moderne doelstellingen van het on de manier waarop de overdracht van kennis en derwijs onder uitsluiting van maatschappelijke dergelijke geregeld wordt van begin tot eind on invalshoeken daarmee suggereren zij dat vor losmakelijk is verweven met culturele waarden en mingsaspecten in het onderwijs geneutraliseerd normen worden en ontdaan van maatschappelijke voor dit is niet verwonderlijk want de inrichting van keuren of stellingnamen want onderwijs is waar het onderwijs lijkt zo vanzelfsprekend en is ieder denvrij en objectief en hoort dat ook te blijven een zo vertrouwd dat er geen enkele aanleiding zo worden zij niet moe te herhalen deze opstel schijnt te bestaan om die te bezien in termen van ling blijkt bijvoorbeeld uit het onlangs weer opge waarden of normen vaak brengt pas de ont laaide debat over het karakter van het openbaar moeting met een situatie waarin het vanzelfspre onderwijs de enige uitzondering hierop die in dit kende van uitgeslepen denkbeelden en gedragin land wordt toegestaan is het recht van confessio gen op losse schroeven wordt gezet de verborgen nele groeperingen hun godsdienstige overtuigin waarden en normen aan het licht het volgende is gen te laten doorklinken in het onderwijs dat kin hiervan een voorbeeld deren uit hun midden ontvangen een klassikaal gebeuren dat tot de dagelijkse rou mijn bedoeling met dit artikel is te laten zien tine behoort is het wapperen met de vingertjes waarom behoudende maatschappelijke groepen nadat de leerkracht de klas de vraag heeft voorge er alle belang bij hebben het voor te stellen alsof legd wie weet hoeveel 20 procent van f 600 onderwijs en vorming gescheiden terreinen moe is uit het woud van opgestoken vingers kiest de ten vertegenwoordigen want in werkelijkheid is onderwijzer er een de betreffende leerling ant iedere onderwijzer en leraar tot in het diepst van woordt f 200 waarop de leerkracht nee zijn gedachten en gevoelens doordrongen van fout alle vingers vliegen weer de lucht in een heersende maatschappelijke waarden en normen volgend kind mag zijn geluk beproeven geeft het deze vormen zo n onafscheidelijk deel van zijn juiste antwoord en de klas keert terug tot de ver persoonlijkheid dat hij ze met alles wat hij zegt dere uitleg van percentages en doet uitstraalt naar zijn leerlingen meestal zonder dat hij zich ervan bewust is kinderen iedereen vindt dit zo n normale manier om ken worden op school voortdurend gevormd en de nis te toetsen en te controleren of een bepaalde waarden en normen die zij zich daarbij eigen ma uitleg begrepen is dat we er zonder meer van uit ken doordringen hen met een beeld van de sa gaan dat deze aanpak overal en altijd gehanteerd menleving waarin het bestaande als vanzelfspre kan worden dat dachten ook blanke onderwij kend en wenselijk wordt voorgesteld zers die les gingen geven in amerikaanse reserva door echter te ontkennen dat zo n vorming ten voor indiaanse kinderen maar tot hun ver 23 hijstering stak nooit een leerling zijn vinger op bij 5 seconden bedenktijd en als degene aan wie ik deze manier van vragen stellen het aanvankelijke het vraag het niet weet krijgt de groep geen vermoeden dat de kinderen domweg de lessen punt het spel begint en de diverse groepen ob niet begrepen hield geen stand toen bij indivi se rveren scherp elkaars prestaties aarzelingen bij duele navraag iedere leerling feilloos de juiste ant andere groepen worden begroet met kreten als woorden gaf de oplossing van het raadsel was ge de vijf seconden zijn al lang om om foutieve legen in de filosofie van deze indianen dat het antwoorden wordt gejuicht terwijl de schuldige onfatsoenli j k en een teken van verwaandheid is in zijn groepsgenoten ongelukkig aankijkt wanneer het openbaar te tonen meer kennis te bezitten ieder lid van een groep zijn vraag juist heeft be dan anderen in de groep het wordt als vernede antwoord komen uit andere groepen uitroepen rend beschouwd voor de overigen de kinderen als die waren veel te gemakkelijk en nou gaan hadden deze norm van jongsaf ingeprent gekre wij ook alle punten halen de onderwijzer moe gen en schaamden zich ervoor individueel uit te digt de leerlingen aan met nu kunnen jullie vo or blinken voor de ogen van de klas en daardoor komen of woorden van gelijke strekking hun klasgenoten het gevoel te geven te kort te schieten misschien leren deze kinderen ook nog wel hun woordenschat uit te breiden maar wat ze in deze zo n opvatting staat lijnrecht tegenover het waar les zeker leren is met elkaar te wedijveren absur denstelsel in onze maatschappij waarin het juist de externe motivaties om te leren punten en wel belangrijk is zich via individuele prestaties te winnen te aanvaarden zich het belang van knap onderscheiden van groepsgenoten zelfs is het zo zijn en dus de doem en verachting van dom dat het falen van de een een steentje kan bijdra zijn eigen te maken zich te verheugen over mis gen aan het succes van de ander in de simpele lukkingen van klasgenootjes die als tegenstanders dagelijkse terugkerende klassituatie die boven gedefinieerd worden en hen successen te misgun werd beschreven blijkt die waardenorientatie nen zich te schikken in stringente eisen van tem aanwezig te zijn het is prettig uitgekozen te wor po en tijd die het leerproces beheersen den uit de opgestoken vingers en daarmee de zo wordt een taalles tot oefenterrein voor de in kans te krijgen openlijk je knapheid te tonen die prenting van waarden en normen die nodig zijn kans wordt bovendien groter naarmate meer klas in een samenleving waarin concurrentie het open genoten in gebreke blijven maar pas door de con bare leven beheerst het werk van de meeste men frontatie met het afwijkende waardenstelsel van sen doorgaans niet uitnodigt tot vreugde maar indiaanse kinderen en hun ouders worden we verricht wordt vanwege de materiele beloning ons bewust van het feit dat een ogenschijnlijk na iemands persoonlijke waarde wordt afgemeten tuurlijke gang van zaken in werkelijkheid berust aan zijn diploma s het gros van de medemensen op heel bepaalde waarden en normen als vijandig en onbetrouwbaar wordt ervaren en tijd vertaald wordt in geld wat voor deze situatie geldt gaat ook op voor iedere school bezit meerdere leerplannen een die talloze andere gebeurtenissen in lessen steeds genoteerd staat op de roosters en de uientabellen opnieuw blijkt dat er veel meer geleerd wordt en een die in de leermiddelen en leerkrachten ligt dan wat op het rooster staat en niet zelden wordt opgeslagen en die bestaat uit eindeloze lessen in een handeling een veelheid aan verborgen over de samenleving en haar moraal waarden en normen overgedragen in het kader van dit artikel moet een voorbeeld volstaan dat wat heet indoctrinatie ik tegenkwam in een basisschool ervan uitgaande dat in iedere leersituatie waar in een vierde klas verdeelt de onderwijzer de kin den en normen op kinderen worden overgedra deren in groepen die steeds van een gegeven gen is het een boeiende vraag waarom dit soms woord een nieuw woord moeten maken hij leidt wordt opgemerkt en prompt als indoctrinatie dit in met we hebben vijf groepen en nou ga ik wordt aangemerkt terwijl veel vaker mensen niet eens kijken welke de knapste is voor ieder goed eens beseffen dat er waarden en normen in het antwoord krijgje een punten het gaat er om wel geding zijn ke groep de meeste punten heeft je krijgt steeds koenen omschrijft indoctrinatie als systematisc h 24 onderricht in een leer met het doel deze leer kri toch is het duidelijk dat eventuele beschuldigin tiekloos te doen aanvaarden op het eerste ge gen van indoctrinatie uitsluitend tegen de eerste zicht lijkt zo n definitie een geschikt hulpmiddel benadering gericht zullen worden en niet tegen om indoctrinerende waarden overdracht te on de tweede ondanks het feit dat het waarheidsge derscheiden van niet indoctrinerende leersitua halte in het citaat van offermens en feis aan ties maar in de praktijk is het toch zelden of toonbaar veel hoger is dan in de uitspraken van nooit het criterium of men al of niet kritiekloos de onderwijzer een leer doet aanvaarden dat bepaalt of een be het begrip indoctrinatie wordt bijna altijd op schuldiging van indoctrinatie geuit wordt een heel andere gronden gebruikt dan het off icieel ge vergelijking van de volgende twee benaderingen definieerd wordt de overdracht van waarden en kan dit verduidelijken normen wordt indoctrinatie genoemd wanneer deze een boodschap behelst die indruist tegen in het boek van offermens en feis de geschiede heersende opvattingen en daarmee impliciet tot nis van het gewone volk van nederland komt verzet oproept tegen en verandering van de o a het volgende citaat voor bestaande maatschappelijke orde en verhoudin de nederlandse ontwikkelingshulp is een be gen waarden en normen daarentegen die de basis langrijk onderdeel van de imperialistische politiek van het maatschappelijke leven onaangetast laten van de nederlandse staat met name gericht op de of die bevestigen worden niet als waarden en belangen van de grote concerns de gevolgen normen herkend of je ziet dat zulke waarden en daarvan voor de massa s in de derde wereld zijn normen wel worden toegestaan en verheven wor verslechtering van hun situatie handhaving van den tot bijdragen aan een positieve constructieve de uitbuitingsverhoudingen en belemmering van mentaliteitsontwikkeling anders gezegd onder ontwikkelingen in socialistische richting wijs dat gevaarlijk is voor heersende machtsgroe pen laadt het odium van eenzijdig en indoctrine tijdens mijn observaties in basisscholen stuitte ik rend op zich onderwijs dat de macht van heer op de volgende uitleg van een onderwijzer sende groepen onbesproken laat wordt objectief en waardevrij genoemd vandaar dat alleen links naar aanleiding van kinder wereld missiedag kan indoctrineren in deze maatschappij en dat wordt er in een zesde klas een gesprek gevoerd rechts voortdurend de kwaliteit van het onder over de problemen van arme landen de onder wijs bewaakt wijzer benadrukt als een van de belangrijkste za nog een ander voorbeeld kan deze stelling onder ken in dit verband het onderwijs en vraagt aan steunen de klas waarom het kind dat vervolgens uitgeko zen wordt antwoordt alsje geen onderwijs in een onlangs op scholen verspreide essenserie hebt gehad kun je ook niets verdienen de on het huis waarin wij wonen van het wereld na derwijzer bevestigt dat en zegt ja dat moetje tuur fonds in het kader van de actie geef om de eigenlijk over het hele land bekijken we komen natuur wordt het begrip ecologische relaties o a niet vooruit met dat land het blijft een onder uitgelegd aan de hand van de relaties in een gezin ontwikkeld gebied als er geen goed onderwijs i s daarbij zijn de personen en voorwerpen die in re latie tot elkaar staan voorgedrukt evenals de in volgens de definitie van koenen zouden beide houd van hun onderlinge betrekkingen ingevuld benaderingen als indoctrinatie bestempeld kun levert dit het beeld op van een verzorgende moe nen worden in het ene geval wordt geprobeerd der die afwast in de keuken een vader en een kinderen te doen aanvaarden dat het kapitalis zoon die studeren en een dochter die lief is voor tisch systeem de oorzaak is van de ellende in de huisdieren derde wereld in het andere hen te doen geloven zie illustratie 1 dat de oorzaak van de problemen in de derde we reld gelegen is in gebrek aan onderwijs in geen zo wordt het stereotiep van het traditionele har van beide gevallen worden leerlingen gestimu monieuze gezin en de bijbehorende man vrouw leerd de verkregen informaties kritisch te bekij verhouding gratis tussen de regels bijgeleverd in ken en te onderzoeken of deze in overeenstem de zorg over de leefbaarheid van het milieu voor ming zijn met de werkelijkheid zover bekend heeft dit essenpakket nergens ge 25 leid tot verontwaardiging bij de leerkrachten die onder de tekenles in een eerste klas leent een het compleet met een mooie dia serie kregen kind wat krijtjes van een buurmeisje dat daar toegestuurd over begint te kibbelen de onderwijzeres grijpt maar hoe zouden de reacties zijn als in plaats in met de woorden van wie zijn die krijtjes daarvan de volgende relaties als ecologisch model die heeft haar mama voor haar gekocht en niet gepresenteerd waren voor jou jij hebt je eigen krijtjes vader zorgt samen met zijn vriend voor de kinde vooral eigen bezittingen vergaren dat is de bood ren een inwonende vriend van moeder is lief schap logisch in een samenleving die georgani voor de poes moeder studeert samen met de seerd is rond het particulier bezit van de produk dochter van haar vaders vriend in de studeerka tiemiddelen en de individuele verkoop van ar mer en de zoon doet de afwas in de keuken beidskracht en waarvan de economie slechts in zie illustratie 2 stand kan blijven zo lang iedereen ertoe gebracht wordt zoveel mogelijk prive te kopen en te con ook deze situatie zou uitstekend kunnen dienen sumeren om het begrip ecologische relaties te illustreren maar dan zouden de uitgevers van de serie wel be in een derde klas worden sommen gemaakt klas dacht moeten zijn op aantijgingen van immorali sikaal een leerling wordt aangewezen om uit het teit zedenbederf en indoctrinatie en dat enkel boek op te lezen hoe hoog de inkoopprijs in een en alleen omdat zij in zouden gaan tegen de heer bepaalde opgave is om vervolgens uit het verschil sende waarden en normen van het gezin als hoek met de verkoopprijs de winst te moeten bereke steen van onze beschaving nen de leerling leest vieftig onderwijzer hoeveel je bent hier niet thciis leerling her wie indo ctrin ee rt e r nu ei genlijk haalt viefiig onderwijzer nog eens hoeveel snapt de leerling niet waar zijn fout zit in ieder annie romein verschoor heeft ooit gezegd dat geval houdt hij zijn mond en krijgt een ander de het recht van definitie door de sterkeren en beurt deze antwoordt vijftig datblijktjuist machtigeren aan zich getrokken wordt met het te zijn want de onderwijzer reageert ja vijftig doel de anderen op hun plaats te houden dit is en geen vieftig volledig van toepassing op manipulaties met het begrip indoctrinatie het is een etiket dat de dra handel vindt plaats vanwege de te maken winst gende machten achter de schermen van de be de middle class normen en taal van de school staande orde gebruiken als afschrikkingswapen zijn verheven boven de normen en het spraakge tegen de verbreiding in het onderwijs van ideeen bruik van een thuis milieu dat niet burgerlijk be waarden en normen die niet stroken met hun be schaafd is kinderen die deze lessen goed leren langen en die in strijd zijn met de door hen aan verbeteren hun kansen om nuttige aangepaste gemoedigde ideologieen de bedoeling daarvan is steunpilaren te worden van onze door econo letterlijk ieder op zijn plaats te houden de een mische en culturele elites beheerste maatschap aan de macht en de ander ver d acht pij tegelijkertijd wordt voor de mensen verborgen dat hun kinderen dag in dag uit worden onder de kinderen moeten gezamenlijk zinnen lezen die worpen aan waarden en normen die hen de op het bord staan en deze vervolgens overschrij aangetroffen maatschappelijke verhoudingen ven in hun schrift een jongen was echter al met kritiekloos doen slikken rechtse indoctrinatie opschrijven begonnen voordat de zin klassikaal is veel doordringender en omvangrijker dan gelezen was waarop de onderwijzeres zo rea linkse maar wordt zelden indoctrinatie ge geert van leeuwen was jij al begonnen dat noemd magie helemaal niet dan ben je ongehoorzaam uit mijn eigen observaties in basisscholen komen he leg je pen maar neer samen die zin toe de volgende voorbeelden die wat meer zicht kun maar en de klas dreun t samen de zin op nen geven op de terloopse aard en de wijde ver spreiding van rechtse indoctrinatie doe vooral nooit iets zonder toestemming van de bevoegde gezagsdragers vader moeder meester 26 politie baas of god dan ben je e rv an verzekerd dacht geschonken wordt dat iedereen je altijd aardig vindt en dat je rustig weg kunt suffen op de plaats die anderen je aan wat moet je dan beginnen met te erkennen dat wijzen ook deze les is nooit weg in een samenle onderwijs en de vorming tot sociale persoonlijk ving als de onze die is opgebouwd uit hierar heid onafscheidelijk met elkaar zijn verbonden chische en autoritaire gezagsverhoudingen maar dan ben je er nog lang niet want zo n er zo zijn er boeken te vullen met voorbeelden van kenning kan tot heel verschillende invullingen aanpassende praat in het onderwijs onbewust en met heel verschillende consequenties leiden onbedoeld brengen onderwijzers en leraren kin zo zijn er nogal wat mensen in het onderwijs die deren bij hoe zij zich moeten conformeren aan de menen dat het binnenhalen van vormende activi eisen van het geldende waarden en normenpa teiten in een school vooral gezocht moet worden troon en dan spreken we nog niet eens over de in de ontwikkeling van individuele expressieve bewust rechtse indoctrinatie in allerlei leerboe vaardigheden bij leerlingen in het vak neder ken die door diverse analyses is aangetoond lands zie je bijvoorbeeld vaak dat middelen als spel groepsdiscussie en observatie gebruikt wor vorming tegen indoctrinati e den om leerlingen te leren uiting te geven aan emoties of vorm te geven aan fantasieen en idea het wordt tijd enkele conclusies te trekken dui len op zichzelf is daar niets tegen integendeel delijk is dat een veronderstelde scheiding tussen de ontwikkeling van zulke vermogens valt toe te vorming en onderwijs de werkelijkheid vertekent juichen maar versluierend wordt zo n opvatting de overdracht van kennis inzichten en vaardighe over vorming wanneer de opgeroepen emoties en den is geen objectief neutraal gebeuren doelstel fantasieen worden gereduceerd tot individuele lingen inhouden en organisatievormen van het uitingen en behoeften van de leerlingen en wor onderwijs vertegenwoordigen maatschappelijke den behandeld alsof die niets te maken hebben waarden en normen die in de persoon van de met de maatschappelijke werkelijkheid waarin zij leerkracht en in de gebruikte leermiddelen op de leven dan wordt vorming tot een nieuw instru leerlingen overgedragen worden ment om de heersende maatschappelijke verhou verder is het geen toeval dat juist behoudende ding buiten bespreking dus onaangetast te maatschappelijke groeperingen de vormende as laten pecten in het onderwijs willen verzwijgen neutra een andere mogelijkheid waartoe sommige leer liseren of verbieden de verbreiding van en de krachten hun toevlucht nemen is tegenover de gewenning aan waarden en normen die de be indoctrinatie van rechts zoveel mogelijk linkse staande orde bevestigen is nu zo groot dat deze indoctrinatie te plaatsen tegen de stroom van nauwelijks opgemerkt worden zo lang de waar waarden en normen in die de bestaande orde be dengebondenheid van het onderwijs niet expliciet vestigen proberen zij leerlingen te vertellen dat erkend en ter discussie gesteld wordt sluipende het kapitalistisch karakter van deze maatschap indoctrinatie met heersende opvattingen wordt pij noodzakelijk tot misstanden leidt en funda het best stilzwijgend verzekerd menteel veranderd moet worden leerkrachten die wel nadrukkelijk traditionele hoewel de inhoud van hun boodschappen meest waarden en normen in hun onderwijs willen al meer waarheid bevat dan de beeldvorming die doorbreken kunnen uit het voorgaande afleiden in rechtse indoctrinatie ligt opgesloten is het dat daarvoor meer nodig is dan methodische ver toch twijfelachtig of dit het juiste wapen is tegen nieuwingen en incidentele uurtjes waarin over de de indoctrinatie van rechts want omdat de maatschappij of de leefwereld van de leerlingen vorm waarin de boodschap gebracht wordt het gediscussieerd mag worden zeggen dat samen zelfde blijft namelijk leerlingen ertoe brengen werking en eigen initiatief belangrijk zijn of een een bepaalde mening of zienswijze die hen wordt uurtje praten over een maatschappelijk probleem voorgehouden te slikken is het de vraag of leer sorteren nauwelijks effect wanneer leerlingen het lingen op deze manier werkelijk leren zich kri overgrote deel van een schooldag ervaren dat tisch op te stellen tegenover de talrijke waarden competitie en gezeggelijkheid beter betalen en normen en informaties waarmee zij iedere dag dat aan hun eigen vragen en onzekerheden over overspoeld worden waarschijnlijker is dat zij de de wereld waarin zij leven zelden serieuze aan boodschappen met linkse signatuur braaf herha 27 len om dezelfde reden die hen rechtse opvattin dane erv aringen te leren vertalen in beargumen gen doen nazeggen omdat een autoriteit het ge teerde eigen inzichten en oordelen enzovoort zegd heeft omdat zij bij de leerkracht in de dit is bijvoorbeeld mogelijk in projectonderwijs smaak willen vallen omdat zij een voldoende wil waarin zulke inzichten verbonden worden met de len halen enzovoort of zij vertonen een verbaas ontwikkeling van houdingen die hen in staat stel de schrikreactie die weer snel overgaat of verzet len veranderingen in hun eigen situatie aan te ten zich tegen zo n frontale aantasting van het brengen vertrouwde waarden en normenpatroon dat hen wat leerlingen dan gaan ontdekken is dat de sa van jongsaf is ingeprent in al die gevallen blijven menleving is opgebouwd rond waarden normen de leerlingen even vatbaar voor de rechtse in belangen machts verhoudingen en dat groepen doctrinatie die nu eenmaal veel omvangrijker en mensen in verschillende situaties uiteenlopende indringender is en zullen zij zich weer snel laten en tegenstrijdige opvattingen en belangen heb overtuigen door de bekende boodschappen van ben met zulke inzichten zijn zij beter gewapend de bestaande orde tegen indoctrinerende praktijken ook die van rechts onderwijs want zij zullen eerder de ver wanneer je leerlingen wilt vormen tot kritisch be zwegen waarden en normen in het bestaande on wuste mensen en weerbaar maken tegen de heer derwijs onderkennen en gaan vragen naar de wer schappij van het heersende waarden en normen kelijke betekenis van de schijn neutraliteit en patroon dan zul je de betekenis van uiteenlopen ogenschijnlijke vanzelfsprekendheid die daarin de waarden en normen samen met hen ter discus tot uiting komt op die manier gevormd wordt sie moeten stellen niet door hen rechtse of het voor leerlingen mogelijk bewuste keuzes te linkse kennis en opvattingen te laten reproduce gaan maken voor en tegen bepaalde waarden en ren maar door ze te leren hun eigen vraagstellin normen waarmee zij geconfronteerd worden en gen serieus te nemen die zelf buiten de school hun eigen handelen in overeenstemming te bren muren bij maatschappelijke groepen en instanties gen met die maatschappelijke belangen en idealen te leren onderzoeken op grond van verkregen in die zij als zinvol en gerechtvaardigd hebben leren formaties nieuwe vragen te leren formuleren en kennen ook daarop weer antwoorden te zoeken de opge 28 les 1 ook binnen een gezin en een woning bestaan veel relaties hieronder vind je er enige met een getal aangeduid plaats in onderstaand schema pijlen met getallen die aangeven welke relatie geldt zie vbld illustratie 3 te l rties chema 1 is getrouwd met 2 is broer van 3 wast af in de 4 is bezet door 5 studeert in de 6 maakt zijn huiswerk in de 7 jaagtop de 8 is lief voor 9 wotdtverzorgd door 10 is moedervan illustratie 1 29 les 1 ook b inn en ee n gezin en een wo n in g bestaan veel re laties h ie ronder vi nd je er eni g e met een getal aangedu i d p l aats i n onderstaand schema pij l en met getallen die aangeven wel ke relat ie gel dt zi e vbld illus tratie 3 relatieschema ond rkarne r 1 e n johd n 1 zorgt samen met z i j n vri end voor de kinderen 2 inw onende vrien d van moeders is lief voor de 3 studeert s amen met ede dochter vaan vaders vri end in de 4 zoon doet de afwas in de illustratie 2 30