Intercultureel literatuuronderwijs met ‘Mijn vormen’ van Mustafa Stitou

corina prospe r kan de doc ent de leerlin g en br e nge n tot e en herorientatie op de nederlandse maatschap pij bovendien kan de d o cent door het aanbie den van interculturele tek s ten e e n bijdrage intercultureel leveren aan het c re eren van e en interc ultureel schoolklim a at op vakniveau haj e r e a 1993 literatuuronderwijs met onder interculturele tek s ten ve rsta ik teksten wa arin de relatie tussen sterk v a n elkaar ver mijn vormen sc hille nde culturen bijvoorb eeld de ma rok kaans e e n de n e d e rland se m eer explici e t e en van mustafa stito u rol spe elt bewustwording en emancipati e de r e flec tie op migr a ntente kste n binn en he t sinds 1989 is e lk e schoo l in ne de rland wet telijk int erc ultureel literatuurond e rwij s h ee ft ee n ve rplich t om ie ts a a n int ercul tureel o nderwijs t e innove rende functi e de n e de rland se cultuur d oe n hoe de sch oo l da t o nde rwijs m oet invullen en en het eige n we reldb ee ld worde n ve rrijkt e n u itvoere n schrijft de ove rheid niet vo or binne n h e t of mi ssc hi e n ze lfs gewijzigd door de prese nt a vak nederla nds we rd in h e t verl ede n voo ral h e t tie van l eve nse rvaringe n vanuit e e n all o c htoon ta al vaa rdig h eidso nderwijs geschikt geac h t voor een p erspecti ef dat is onv e rge lijkb aa r m et he t i n tercult u re le in vals hoek d e laats te jare n gaa n e r erv a re n van vreemde c ulture n vi a de ogen va n ec hter ook s teeds m ee r ge luid e n op dat lite ratuur ee n c ultuurg e n o ot zoals in reislit eratuur onde rwijs een be la ng r ij ke rol kan spel en des te reisliteratuur kenm e rkt zic h door d e c on spijt ige r is h et da t in d e nie u we e ind ex am e n voo rste l frontati e van een sc hrijver m e t e en vr ee md e l en op gee n enke le man ie r aandac ht wordt bes tee d c ultuur d e sc hrijve r prob eert obj ec ti ef weer t e aa n d e mogel ijke int e rculturele b e na deringen va n geven wat hij ziet ho ort ruikt e rvaart m aa r lite ratuuro nderwijs in dit artike l beschrijft co rina toc h is zijn auto c hton e per s oonlijkhe id pro prospe r het bela ng van int e rcultureel lit eratuuro nder minent aanwezi g en is e r niet of n a uwelijks d e wijs en la at zij z ien hoe in p oez i el essen voor de noodz a ak tot m aatschapp elijke integra ti e e e n tweede fase interculturele aspecten geintegreerd migrantenvisie op d e nede rlands e same n kunn e n wo rden met b ehulp van de gedic hte n va n de leving k a n het b e grip voor de ze multiculturel e ma ro kkaa ns nederlandse di c hter mu s t afa stitou realiteit v e rgrot e n of nuancer en afh ank elijk van h et dilemma ge h alte van d e gek o ze n te k s ten kunn e n d e l ee rlingen hun ei ge n ideee n h et i s z invol al s de literatuurdo ce nt om de over wa t wel en wat nie t wen se lijk is in d e leesb e r eidhe id te b evorde re n literair e te kst e n om gan g met med e m ens en vorm en of bijstel promoot die twee de f ase l eerling en havo len met h e t be grip dil e mma gehalte re feree r v wo uitdage n de we rkelijkh e id vanuit een ik aan een artikel van ge ljon 1 990 p 71 ongewo o n p ersp ec ti ef te besc houwen he r waa rin wordt besc hrev en hoe te kste n kunne n ijking va n d e ei gen norme n en wa a rd en kan app ellere n aan de more le ontwikk eli ng in de h et b eo ogd e doel zijn lit e raire teks t en die zin v a n kohlbe rg in die visie stimulere n d e gesc hrev e n zijn do o r allo chton e in ne de rl a nd more le dilemma s waa rvoor p e rs on a ges zi ch leve nde en we rkende s chrijver s nodi gen de geplaa ts t zi e n de lee rlinge n om een s va n s toel leerling e n uit dit te doen omdat de co nfronta te verande re n e n de drijfve re n achter bep a alde tie van de ned erlands e met een all o c htone m e n s elijke hande lin ge n t e leren b egrijp en c ultuur dikwijl s een e xpli c i et sub them a d e b ee ldvorming over all ochtone n in vormt via de tekste rvarings methode waarin n ederland is doorgaans tame lijk n egatief de leerling e n de gele g enhe id krijgen een p e r b e richt gevin g in de m e dia over criminel e soo nlijke r eac ti e op de ge bod en literair e t ek kansarme all oc htonen en de e x tre em rechtse s t en t e geven en door relevante voor politieke tend e n se n zij n b eke nd binn en de informa tie te verschaffe n aan de l ee rlingen s chool werkt dat b eeld ook door bovendi en 152 moer 1996 3 kan de combinatie v a n taalzwakheid in het poetische inhoud de po eziele ssen kunnen nederland s en het hebben van afwijkende fungeren al s katalys ator in de p e rs oonlijk normen en w a ard e n e en nadelige rol spelen heidsontwikkeling van de leer li ng elke l es voor a nderstalige leerlingen ten opzichte van kan op school plaatsvinden en binnen vijftig hun a uto chtone leeftijdsgenote n voor alloch minuten worden gerealis eerd ton e leerlingen zou inte rc ultureel lite ratuur voor deze less e n h e b ik po ezietek s t e n gese ond erwij s vooral herkenning e rke nning en lecte e rd v a n de jonge 1975 in te tou a n het begin van e man c ip a tie kunnen b ete ke n e n m arokko geboren di c hte r mu s t a fa stitou va naf zijn derde ja a r de periode waa rin zijn ondank s het evide nte b elang van inte rc ul ouders tetouan voor l e ly stad hebb e n ve rruild ture el literatuuronderwij s schieten d e litera is hij gevormd door de westerse l eefs tijl na ast tuur me th o de n ne derl a nd s voor de bove n d e invloe d die het is l a miti sch e geloof van zijn bouw no g s te eds sc hromelijk t e kort in h e t ouders op he m h ee ft gehad be id e invlo e de n aanbi e d e n van lit er a tuur di e gesch reven is h ebb e n in h em een synthe se b ereikt die h et door bijvoorbeeld turkse e n marokkaan se h em mogelijk maa kt de nederlandse e n d e migrant en ho oijb e rg 1994 spreekt in dit marokkaanse ge draginge n e n ge wo ont en verband ov e r een la ag i co gehalt e i co n eutra al ma a r sc he rp t e ob serve re n in een inte rc ultureel onderwij s cp wi tt e oo st onbekommerd s oms provo ce re nd n ed er dam 1 994 constateren ee nzelfde hia a t bij d e l a nd s beoorde ling va n lit er a tuurme thode n voor d e stitou brak door tijden s po e try inte rnational bovenbouw xnvo v w o waarbij zij h et crit e in 1 9 94 waaraan hij op uitnodigin g va n r em rium hante re n d at de b e t ek enis van int ercul c o campe rt m ee deed zijn po e zi e debuut turee l verder re ikt d an vla a mse en postkolo maakte hij met d e bundel mijn vormen 1 9 9 4 nial e literatuur wa arin hij he rinnerin ge n aan zijn geb o orte h et aa nbied en van le ssen inter c ultureel lite land verbindt m e t zijn e rva ring en al s marok ratuuronderwij s h ee ft n aar mijn mening pas ka an in nederland hij is d e ee r s te van oor dan zin als e r sprake i s van een door gaa nd e spron g m arokkaanse di c hte r die rec hts treek s lee rlijn vanaf de bas isvorming tot e n m e t d e in het ne derl a nds dicht bovenbouw mavo havo vwo in elk leer j aa r zou de va kg ro ep ne derl ands e en lesse nse waarom gedichten van stitou ri e inte rcultureel literatuuronderwij s aan kun ne n bieden waa rin ee n ni e t europ ese sc hrij d e red e n en waarom ik voor ge di c ht en en ve r of e en int e rc ultureel thema centraal s taat voor stitou heb gekozen zijn van praktisch e een d e rgelijke re eks zou zelfs uit kunnen maar ook dida c ti sche aard ten eer s t e lee nt ee n gro ei en tot ee n va kov er stijg ende module g e dic ht zi ch vanwe ge de bep erkte omvan g waarin ook a nd e re vakken ve rzorging ze er goed voor be hande ling binn en een lesuur gesc hied eni s aardrijks kunde maatsc happijleer v a n circa s o minute n bovendi en i s mijn pe r mod erne v reemd e tal e n kunstges c hi e denis soonlijke ervaring dat leerlingen in d e b ov e n tekenen e n handvaardigh eid kunn e n p arti c i bouw xnv o vw o mo e ilijk m et po e zi e om p er en kunn e n gaan docent en zijn m eestal gen e igd vooral poezie analyti s ch te werk te ga an zon intercultureel poezieonderwij s de r leerlin gen de gele genheid t e geve n op de inhoudelijke kant van gedic ht e n te reager e n hi e ronder volgt d e b esc hrij ving van een en in te gaan door dit wel to e te s ta a n komt vie rdelige lessenre e ks inte rcultureel poezie poezie di c hter bij l eerlinge n te st a an e n zal onderwijs rond enke le gedi chten van mustafa hun plezie r in het lezen van po e zie ni et bij stitou de ze inte r c ulturele po ezieles s en zijn voorbaat worden t ege ngemaakt ge b aseerd op de zogenaamde affecti eve id en de thema tiek va n stitou s po e zie door tifi c erende aanpak geljon 1 99 5 deze a an muld e r 1 994 treffend g e formule erd als niet p a k is ge ri cht op de individuele lezers ervaring alleen de spe c ifieke thematiek va n ee n g ese e n de morele b ewu s twording van de lezer die culariseerde allo c htoon lee nt zi ch uitst e kend beide veroorzaakt worden door vooral de voor ee n le ssenreeks intercultureel li te ra tuur 1996 3 moer 153 onderwijs omdat zij een genuanceerd tolerant les z beeld geeft van zowel de marokkaanse als de nederlandse leefwijze ten slotte vergemakke les mate riaal plint po s te rse rie h et land lijkt de directe vlotte taal die stitou bezigt een dat in mij woont e n eve ntu ee l d e bij persoonlijke reactie van de leerlingen op de behorende pl in t po ezi e kaa rt e n ve rkl eind e inhoud van de gedichten afb ee ldinge n van de p os t ers l e s t de eer s te le s he e ft als doel de l e erlin i d e do ce nt le idt kort de bedo elin g van d e gen in t e wijd e n in de v e rsc hille nd e deelth e les in e n b espr e ekt klassik aal d ee lth e ma s ma s binn en d e mi g r a nte nthemati ek zoal s di e h e rkenba ar zijn voor l ee rlin ge n id ealen verhuiz e n int egratie di s crimin a bijvoorb ee ld ve rhuiz e n e n id eal e n ti e r a ci sm e en d e worte ls versc hille nde v an io minute n de ze de elth ema s app ell eren aan p ersoonlijke 2 lee rlingen krij ge n ve rvol ge ns de o pdrac ht ervaringen van l ee rli nge n bijn a e lk e leerling i s om in cir c a io minute n in twee tall e n de weleens verhui s d en k a n zi c h ve rplaatsen in de mini te n to ons tell ing te b e zoe ken en g e vo e l e n s va n h eimwe e di e e e n migrant mo e t ond erlin g de affi ch es te bec omm ent a kenn en rie re n me t aandac ht voor zowel b ee ld al s voor de ze l es ri c ht d e docent e e n lokaal of ge dic ht ee n stuk gan g in m e t d e plint p ost er s rond h e t 3 terug in d e kla s s t elt e lk twee tal vas t we lke thema het land d a t in mij woont om d e jui s po s t e r h en als t ot aa l va n beeld e n ge di cht t e sfee r a an te brengen traditionele migran h et meeste aan s pr e ekt hun keuze moe t en tenmuziek zou hie raa n kunne n bijdrage n d e z e sc hrift elijk zo preci es e n h elde r moge entourag e k a n z o bont zijn a l s de inve nti v it e it lijk b ear g ume nt eren z o minut en van d e do ce nt e n of va kg ro ep g ro ot is d e 4 daarna maa kt ee n leerling op h et b o rd e en manier van werken is ongedwongen leerlin inventarisa tie van de gese lec t ee rd e pos t e rs g e n krij ge n d e vrijheid in of buit en he t lokaal d e docent e n de l ee rlinge n b es pre ken ee n te ntoon s tell ing t e b ekijke n ee n beargu klass ikaal d e arg um e nt en voor e n t ege n en m e nteerde me ning te formule re n e n in twee prob eren tot ee n ge z a menlijk e hitlij s t te tallen te ove rl egge n kome n z o minut en s d e hitlijst kan ee n h e rinric hting v an de l es 2 l e s 2 b egint m et ee n c ont extu erings tentoons telling door de leerlin gen b et e ke opdrac ht di e inzoomt op dag elijkse l eefsitu a n en ook kan de d ocent d e b es t ge no teer ties of be p aald e gewoont e n in een nie t euro d e p os te rs va n de hitlij s t in een vol gende p ese cultuur bijvoorbe eld in m a rokko he t l es di ep ga and e r b e hand e l en eventueel aan doe l i s le erlin gen aa n de hand van kra nt en d e ha nd va n d e lesbrief die plint bij de ze a rtike l e n of ni euw s be ri c h te n ke nnis te la t e n po ste r se rie uitgee ft m a ke n met asp ec ten van h et l eve n in he t l and van he rkomst van mi gra nt e n d e d ocent kan bijvoorb ee ld kieze n voor ee n fr agme nt ove r lie d min am s te rdam door je nny arean h oren d e mani e r waarop jonge mo sli mvrouwe n ik h e b dit lie d ge k oze n o md a t hi e ruit zo dui wes t erse op vatti nge n kunn e n integre ren in d e lijk ee n b eeld na ar vor en ko mt va n ee n hun tradition eel islamitisc he lee fwijz e bij n ed e rl a ndse di e in amst e rd a m de expone nt voorb eeld th eo lo ge wil mo slimvrouwe n va n h e t ho lla ndse h erinn erin g he rke nning e n hoop geve n d e vo lks kra n t 12 maart 1 9 9 6 geb o rge nh eid vindt d e stoffering de grach ove r de huwe lijks m arktpo s iti e va n d e alloc ht te n d e cacaofabriek h et mir and a b ad i s puur one vrouw in ne de rland bij vo o rb ee ld ki e n ed erla nds maa r vo oral d e weergave van z e n voor kettingmigra tie nrc h a ndelsb lad na sale indrukk e n olie t ee r e n touwge ure n i juli 19 95 of ove r he t o ntbrek en van de ge ur van duives tront uitlaat ga sse n c h o c ol a geboortenbep e rking ond e r all oc hton e vrou de d e ik fi guur draag t ze lfs tot in d e ve rs t e w e n bij voorbeeld m am a is vee l te oud vo o r vree mde toe ams t erd a m in zi c h als onve r nog e e n baby de volkskrant 12 ma art 1 99 6 vree mdb aa r ond e rdeel va n haar we z e n direct hi e rop aan sluitend laat de do cent h et me t behulp van sture nd e vra gen bij dit lie d 154 moer 1996 3 wordt kunstm a tig een klein e c ultuurschok ro e v t g a moslims zien koran als opgewe kt die de leerlingen aan het denken een soort encyclopedie zet vervolge ns wordt dit lied vergeleken met het gedicht typisch van mustafa stitou dat even a ls h e t li ed gesitueerd is in ams terdam al wordt d e sta d niet bij n aam genoemd i n t ege nstelling tot het nost algisc h getinte lied i s dit g e di cht vee l hard er va n toon reali s tis c he r en provoce render de c onfrontatie van het lied met he t gedicht ook weer a an de hand v an s tur e nd e vragen genereert een pale t aan visies op n e de rlandse en all o chtone ge dra ginge n op b as is waa r van leerlingen hun opv a ttingen ove r de we rkelijkhe id kunn e n nuan ce re n 71 les 2 l esmat e riaal fragment krantenberi cht nieuws 4 d e doc ent geeft elke leerlin g ee n kopi e beri c ht vide o over migrante nth emati ek ko met he t ge dicht typisch van mu s tafa stitou pie gedi c ht typisc h uit mustafa stitou mijn vanwege he t nagenoe g ontbre k e n va n vormen 1994 kopi e liedtekst mijn ams te rdam leeste kens en d e verde lin g van d e zinn e n door j enny area n uit het the aterprogramma de ove r d e ve r s re gel s i s h e t b e langrijk d a t d e dam e zet z ich sc hrap c assett erec ord e r en b and do cent h et ge di c ht voorleest ca 3 minu opnam e of cd s pele r en cd d e dam e zet zic h te n de do cent vraa gt de leerlin gen hun schrap 1993 eerst e p er soonlijke re a c ti e op dit g e dic ht voo r zichzelf op te schrijven 5 minute n i d e do ce nt start me t een korte c ontextue 5 de doc ent notee rt d e volge nde opdracht ringsopdrac ht bijvoorbe eld he t voorl ezen of op h e t bord e n geeft de l e erlinge n de ge le ton e n van e e n ac tueel fragm e nt uit e en kra nt ge nh eid o m de z e in tweetallen sc hr ifte ni e uwsuitz ending radio tv do c umentaire of lijk t e bea ntwoord e n film waarin he t leve n in het land van her beargumenteer aan de hand van zoveel kom s t wordt be lic ht 5 minuten mogelijk voorbeelden uit het gedicht in lee rlinge n noteren een korte reacti e op het welk e land stad dit gedicht zich afspeelt ca voorgeleze ne ve rtoond e in hun schrift 10 minuten 5 minuten 2 d e doc ent geeft elke leerling een kopie van 6 klassikale nabe spre king van d e inhoud van het li ed mjn ams terdam door jenny are a n gedi c ht en li e d aan de hand van de vo l gen docent e n le e rling e n luisteren hier gezam en de vra gen op he t bord lijk na ar 3 minut e n a vergelijk gedicht en lied met elkaar qua 3 in ee n klassege s prek bespreken leerlingen e n inhoud en toon wat valt je op do cent de vragen b kun je dit toelichten uitleggen a welk b ee ld van amsterdam komt hi er naar c welk beeld van amsterdam is voor jou het vore n meest herkenbaar licht je antwoord toe b in hoeverre kom dit overe en me t jouw beeld ca 15 min van a msterdam s minuten 1996 3 moer 155 mijn amsterdam typi sc h ik leef op amsterdamse lucht dagen na het circus maakt vanaf mijn vroegste kindertijd terrasjeszon in een goed ik raak het amsterdam parfum huwelijk investeren aangenaam zelfs in mijn dromen zelden kwijt giechelt de bebrilde japanner die geur van o li e teer en touw verholen vals in een camera van ui tl aatgas en duivenstront vol van draaiorgel gaan uniformen en zelfs als het een beetje waait vriendelijk met een vluchteling om de adem van de havenmond die firing squad stamelt sist heimelijk een noordafrikaan coke mij n amsterdam mijn we r eldstad coke extasy slikt als hij haar ziet i k raak haast a l tijd jou erbij gestolen mond onder hoofddoek tot in de verste vreemde toe aan vaders vette navelstreng bevriest mij n e ige n s tinks tad aa n h e t ij de tweedejaars filmacademi e mijn amsterda m hen a ll emaal terwijl in het cafe een gezellige en functionele vrouw zo n avond in de late herfst vijfenveertig jaar dito man zoekt als ik gelukkig en a llee n maar hij staart in de engelkerksteeg een rondje langs de grachten maak getroffen een eigenzinnige dildo aan en niets dan nevel om me heen tussen de borsten van een verwelkte terwijl op ieder woonschi p venezolaanse die afwisselend weer een kromme schoorsteen dapper rookt geil en triest het zicht uitlacht waarin dan krijgt de mist een schelpengeu r twee jongens lusteloos opgewekt van kacheltjes op hout gestookt longzoenen oma tri ll end vloekt want zij krijgt nooit post mijn amsterdam mijn warme jas maar vanavond bij dodenherdenking ook als de winterkou me bijt zal ze de koningin weer zien e n en alle nachten donker zij n de filosofiestudent zal grijnzen dan walm je van geborgenheid om de toespraak na weer niet mijn amsterda m gestorven te zijn in de gracht waar rondvaartboten misselijk de geur van de cacaofabriek zoetgevooisde toeristen hangt nog in sluiers om de dag dat ik in het mirandabad beluisteren en duiven schijten mijn eerste grote liefde zag het station onder of pikken een echte man van vijftien jaar ondankbaar zaadjes van het plein bij wie ik op de fiets daarn a weten zich onverschillig bewonderd de amstel langsreed in een bowl als de junk tijdens het rolle n van bitterzoete chocola van het volk betrapt in de tram die zich ergert met de onschul d mijn amsterdam mijn tweede ik van een co assistent aan de one liner voor wie ik elke dag nog val van de bestuurder over het hui s mijn minnaar die me nooit verlaat aan uw linkerhand waar joop riant van wie ik altijd houden za l woont in de zomer opzettelij k om guilders vraagt en geen stad die zo de zinnen streelt niets krijgt of knaken of geen stad die zo het hart versterkt een sigaret van de naliaa n geen stad brengt zo m n hoofd op hol net in een wc het hete schoolmeisje geen stad die zo bedwelmend werk t gevingerd en een ander kind op avontuur in het warenhuis hoort nu eindelij k mijn ams te rd am mijn roez emoes zijn naam dat zijn moeder madame mijn onve rsneee ee rste keu s houdt in de society shop met veel meer body dan bordeaux haar zonnebril op vanwege het montuur en jezus wa t e e n mo oie n eu s op hem wacht waar ook weer en lacht m ijn anuterda m tegen nors groetende agente n in zonnebanktint op weg om het park jenny arean d e dame zet zich schrap 1993 te fouilleren waar de dichte r na research in rouwadvertenties in een bankje zijn naam krast zich bedenkt zijn naam krast in elke boom in de bomenrij mustafa stitou mijn vormen 1994 156 mo e r 1996 3 les 3 zomaarcafe lesmate riaal fragment zomaarcafe van z omaarca o p r emb rand ts plein co nc ret e warmte goddeloze gezell i gheid mu s tafa stitou voo r e lk bi ertj e roe p i k i de do ce nt g e eft e lk e leerling ee n kopi e gewoontegetrouw gewichtslooslauw van h et ge di c ht zo maarcafe binnensmonds bismilla h 2 de le e rlingen lez e n voor zichz elf het i k b en d e j on ge ma ro kkaan gedi c h t e n zijn a n derstalige gedachte n 3 elk e lee rling not ee rt zijn p e rsoonlijke eer s te rea c tie in zijn sc hrift h et van vroom bloed klei nerworde nd 4 de do ce nt verstrekt de l e erlin ge n d e vol zitbeeld van mijn vader gende vragen bord kopi e die de le erling en moeder herinnert mij voor zic hze lf prob eert t e b eantwoord en steeds marginaler aan mij n staml and a waaruit blijkt dat de dichter bi cultureel is b onderstreep de woorden versregels zinnen rots ho l s inds ik hier gewoon b en waaruit de marokkaanse invloed blijkt let ni et tweejaarlij ks in de zomer c wat probeert de dichter volgens jou duidelijk maand van kleine betekenis te maken met dit gedicht strand oranje parasollenbezaaid en duizenden ouder s 5 in ee n kort klass ika a l nages prek behandelt de do cent de a ntwoord e n op d e ze vrage n die me nen d at ik onh e rk en baar 6 vervo lgen s geeft de doce nt a a n d e l eerlin een man geworden ben waarover g en d e individu eel uit te vo eren opdrac ht ik fantaseer herschrijf het gedicht door voor alle marok kaanse woorden traditionele nederlandse mustafa stitou mijn vormen 1994 woorden in te vullen 7 d ez e l es k a n a fgerond word en door enkel e l ee rlin gen te ve rzo e ke n hun b ewerking voor te le z e n of t e pres enteren voor hun kla sge noten l es 3 in l es 3 kopp elt de docent het le zen l es 4 in d e la at ste les v a n d e z e reeks wordt van h e t gedicht aan specifieke voorke nnis over ee n brug geslage n me t de vorige omdat in het het migrantenth em a nu worden nie t de ge dic ht het was in marokk o op h e t la nd de ik autochtone e n de all o chton e zie nswijze op het figuur op zo e k gaat naar zijn worte ls in zijn groots t eedse nederland vergele ken h et acc ent l a nd van herkom s t en zi c h afvraagt in ho everre valt op he rkenning en vertaling van marok zijn geboort e toevallig was ook schetst stitou kaanse elementen in de aangeboden poetisc he een b eeld van zijn in n e de rland volgen s de teks t de leerlingen worde n via de ik figuur marokk a anse traditie leve nd e moede r dit uit het gedicht gec onfront e erd met de twee gedi cht biedt de mogelijkheid om de po siti e sla chtigheid di e vele zogenaamd e twee de van de traditionele marokk a anse vrouw in generatiejonge ren in ned erland k enme rkt n e derland te b e hande le n vooral in relatie tot de i s lam en het huwelijk daarbij kunnen de krantenartikelen uit les 2 het uitga ngspunt vorm e n aan de hand van re flectie vrage n kun nen de leerli ngen het gedic ht he t was in maro kko met deze artikelen v e rg e lijken 199613 moer 157 le s 4 mama is veel te ou d lesm a teri aal krante n tijdschriftartikel zie e e rd e rgeno e mde voorb e elden kopi e voor nog deel baby stitou s het was in marokko op het land khadija uit somalie is voor de zes de kee r zwanger haar vermoeide zij ooit maakte toen ze met haar ni euwe nederlandse man navr rit blik waarschuwt me om niet al te ropa v loog deze maria is van de uitb undig op d eze mededeling te re zo rgen pro mpt al haar sterke verha i d e l eerlin gen krijg e n ee n krant e nberi ch t ageren du s k lop ik haar troostend len kwijtgeraakt en dan loop ik in op de schouder was het eigen lij k e e n o vervo lle wink el van het krnitj ove r ee n aspe ct van de ma rokkaan se met de bedoeling khadijn zuc ht v al d e ma rokkaanse atiha tegen kin deren i n nederland moe ilijk het lijf met haar dochter v a n ten mi g ra nt enthemat ie k zie l es 2 d aa rnaas t zegt ze ln somalii ma kkelijk kin j aar ofzeventien staat re deprijzen deren zij allemaa l speelt buiten in van s hampoo te vergelijken f tiha krij ge n ze ee n kopie va n stitou s ge di ch t ned erland kinderen moet naar i s ergens in de vee rt ig moeder van voetbalclub n aar video kijken een stuk of vijf tieners naar mijn het was in ma ro kko op het la nd computer s p elen allemaal duur stell ig e i ndruk een afge rond ge zin t zwangerschappen worden mij ge en wonder dat haar aanblik me 2 na ee n leesp auz e va n on gevee r zo minu rege lmatig gemel d maar he t gaat verrast de buik die ze m eetorst vult t e n vindt kl assikaal kopp eling pl aats van niet alt ij d me t vreugde gepaard ra met gemak het gangpad geen mens chida ui t marokko ligt drie l essen kan er me er door dag p ntiha ee n eerste re ac ti e van de leerling en aan lang niet haa r smalle witt e gezicht z eg ik hoe ga at het met je ik zie j e op de tafel zo erg vi ndt ze he t in dat je binnenkort een baby tje e i gen e rv a rin g kenni s a an d e h and van de paan dri n gen de vriendin nen krij gt want zo n buik kim je ge kwettere nd om haar h een om haa r woon ni et over het hoofd zien vrage n al s op te beuren en all e alternatieven ja zeg faliha en ze bloost en ze komen daarbij uitgebreid aan de or w il er au g i ets aan toevoegen ma ar a welke strofen regels geven de ik antwoord de m aar het eind van het liedje is van nee mt de dochter het woord d at de buik ongestoord in omvang van haar rtloeder g ver niet gehin op de vraag waarom hij geboren is toeneemt en ten slotte moet de omstandigheid dat dero zij schoolcarriere weer voor een tijdje en ik elkaar niet kennen staat ze di b vat in je eigen woorden samen waarom de ik wo rden onderbroken rect een familiaire toontegepove r maria uit midden amerika mij aa n ja kijk wehehtieri er na geboren is w ordt met de grootst mogelijke te tuu rlij k meteen aan gedachtom het geivinoma want ze heeft al zoveel kind weg te laten halen zegt die f c heb jij je weleens afgevraagd wat de reden is p robl emen dat ze di t er nauwelij k s dochter en ik zie winkelende vrou van je geboorte je bestaan bij kan hebben haar ou dste zoon zit in de gevangenis haar enne wen rond om ons ontzet opkijken mama i s veels te oud vo or nog een d hoe verschillen de moeder en de ik in hun dochter is van huis weggelopen e n baby ze i s al ve ertig en mijnjong h ij de ge t uigen van jehova begaan s te zu sje al twaalf fatiha knikt ea opva ttingen over geboorte moederschap en nu heeft haar jongste zoon een lacht want ze is trots op die grote nederlands meisj e van vee rt ien dochte r die het al le maal zo knal geloof in dit gedicht zwanger gemaakt de tiener is door kan verwoorden veel te oud h e haa r ouders het hu is uitgegooid en zegt ze nwarja ongdnkjo bij m aria ingci r pkken daar ligt ze dan maakt abdul uit 5ontatie al de hele dag vuur de televisie en con les goed door liet grote gelukdat bij 3 elke lee rling ve rgelijkt voor zi chze lf b eid e sumeert uitsluitend megahocvec l tentoontiprcidt als hij de geboorte heden cola en chips en maria die komt melden van zijn tweede doek t e ks t en qu a inhoud e n toon overee nk om er altijd zo trots op was dat ze anti ter een reuzin van negen pond s t en e n ve r schillen elke vinger van haar hand wel een man k o n krijge n en die nooit mee mijn eers te d ochter was een en dexutje p roest hij deze is meer e 4 in twe etallen fo rmul e re n de le erlin ge n werd levertellen over die hollandse co pi loot die h aa r probeerde te ver e en cadeau sc hriftelijk op grond va n de inform ati e uit ici den op de allereerste vliegreis die elisabeth termler h e t artikel e n he t ge di c ht ee n stellin g e n prob ere n d e z e te ond e rbouw e n m et vo or b ee ld en a rgum ente n uit b e id e te kst en 5 om he t b e toge nd e as p ec t van punt 4 m ee rwaard e te ve rle n e n kan de docent a ls n y r d e tijd he t toelaat e nke l e twee talle n aan wijz e n di e ee n k o rt info rmati e f b e toge nd r duo refe raa t houd e n ove r een asp ec t van d e migra nte nvr o uwe nthe ma tie k bijvoor i s b ee ld de rela tie m a rokkaa n se vro uw t wee de ge n e ra ti e in n e derl a nd d e do cent k a n p er mini r efe ra at twee a nd ere l eerlin foto yette dk w igkers ge n aa nwijz e n d ie als comm e nta toren kritisc he vr agen s tellers funger e n to t s lo t d e z e l esse nreek s mo et door mij nog uitge voerd worde n in d e klas zodat een evalua ti e e rvan no g ni e t moge lijk is me t l es z he b ik we l ervaring op ge d aan tijde ns een po ezie pro j ec t dat d o or drie parallelklasse n 4 havo werd 158 moer 1996 3 uitgevoerd op scholengemeenschap lelystad het was in marokko op het land in het schoolj aar 95 96 ook hebben mijn een van haar kinderen ging onwetend dood leerlingen ge oefend me t aspecten uit d e ande geboren was ik toen nog niet re le ss en bijvoorbeeld met he t houde n van een heiden zou denken ben ik dan een duo refe raat met c ommentaar door klas ter compensatie door haar en mijn vader gemaakt genoten d e praktijk wijst uit dat de rge lijke zo dacht ik ook opdrac hte n e n werkwijzen een appel doen op ze zei omdat ik ernaar vroeg zelfst andiger lere n door leerlingen leerli ngen achmed lag op mijn schoot je broers en zussen dron krijg e n meer inzic ht in de betekenis van de ken melk melk van een geit je vader was in holl ands hij keek lee rstof wat een beter leerre s ultaat oplevert rond en da n ee n l es binn e n de traditione el klas sika le sloot zijn ogen l eer s ituatie d e p er s oonlijke benad ering van en jij allah heeftje uit zand geschapen en aan ons poezie zor g t ervoor da t le e rlin gen m e er geschonken betrokken r aken bij de lesstof en m ee r intrin een heiden zou denken uit het verzande sperma s iek gemotiveerd worde n van mijn vader misschien en jouw ei zo dacht ik ook noot en literatuur ik zie haar groeien alleen ik word groter ik zoek haar maar ik weet niet de plint pos ters erie 95 b bestaat uit de vol waar ik ben als ik haar zoek gende c ombin aties van dichter ge dicht en ze groeit de botten felle r kun s tenaar vette slappe aders om het lijf nasim kh a ksar a ch land van mij tom zand gespannen zodat ze niet omvalt wijke n ik merk haar groeien duoduo d e amsterdamse grachten achnaton terwijl ik denk aan de kunstenaar die ik wil zijn n as s ar klaagt ze ana sebastian wat is t erugk ere n nog m eer over hoofd vlees ingewandenpijnen abdinasser m ibrahim die ze kneedt met bedachte medicijnen die ik halen moet uit de apotheek vera i lle s ze h ad vri ende n vinh phuong candani do nk e r werd d e licht e dag tiong ik leun tegen de aanschouwing die ik van haar heb met stukke zintuige n ang roept ze voor elke beweging jans b eranova ee n s tee n in de zo n mi chal haar adem en aarde aan s habtay a lla h mustafa stitou in mijn gevo nden oge n cl a u in zij n n aam dio goulart legt ze zic h alle di c hter s en kunst enaars hebb e n een vijf keer op een dag of meer te vond eli n g ander moederland dan nederl and maar zijn thans woonachtig in ons land in septe mber is ze maakt gekni e ld m et ee n vin ger onvermoeid een halve eeuw de re izende te ntoonste ll ing het land da t in hetzelfde ro n dj e mij woont me t p oe zie en beelde nd e kunst geloof van migra nte n te zie n in in he t centrum v oo r van een bij na dode beeldende kun s t dordrecht in oktober een h ei de n zo u d enke n d e d oo d nov e mber in he t ce ntrum vo o r beelde nde kunst en l eid en in de c emb er januari in art o thee k zuid nee oos t amste rdam voorjaar 1997 in het fri es nee ik bedoel de dood als restauratie museum le e uwarden en zom er 1 997 t en slot als hemel te in museum jan c unnen oss mustafa stitou mijn vormen 1994 geljon c coll a borateurs en verz e tsheld e n morele as p ec ten van literatuuronderwijs in le ve nde tal en 448 februari 1 990 p 7 0 74 geljon c een zie lig verhaal maar gelukkig is die tijd voorbij een affectieve id e ntificeren 1996 3 moer 159 de benadering van teksten over wo n in tjsip anne marie anthonisse n 3 1 995 z apr il geljon c literatuur e n lee rling een prakti sch e uriel schuurs i dida ctiek voor h et literatuuronde rwijs bussum 1994 vooral paragraaf 11 2 interc ultureel literatuuronderwijs p 84 5 hajer m th meestrings e a tien tips voor de constructie van nt2 sch oo lleiders tips voo r de ontwikk e ling van een taalb e le id ens c hede lelystad 1993 vorderingentoetse n he t land dat in mij wo ont pos terserie 95 b plint eindhoven sep t emb er 1995 hooijb e rg l grenzeloo s interculture el taalon derwijs me t fi ctionele teks ten van hi e r en elders in mo er 1 994 6 p 248 254 bij h e t con s truere n van ee n toe ts moet m e t uiteenl o kilian k ki ez en voor kettingmigra tie all ocht p e nde zake n re kening wo rde n geh o uden alle ree rs t one mei sje s wille n e e n m a n uit h e t vad erla nd z ij n er de we nse n va n de d ocente n die de toets kun in i vx c handels blad t juli 1 995 nen gaan geb ru ik e n di e h e bbe n ongetwijfeld allerle i mulder j m wijffels lite ratuur en p ersoonlijk e wensen ove r praktisc h e zak en zo als d e t ij dsbeste o ntwikkeling bronn e nboek vo o r doce nte n ne de r ding bij d e t oe tsafnam e de m ani e r wa a rop n age lands en eng e ls amsterdam vrije univ e rsiteit ke ke n m oet wo rden e n de interpre tati e van d e toe ts amsterdam i99 2 sco res daarnaast mo e t een toetsco ns tru ct e ur kiezen mu ll er h theologe h assan wil mo slimvrou uit wat voo r soo rt opgav en de toe ts zal wo rde n opge wen hoop geven moslims zien koran als bouwd bijvoorbeeld op e n vragen vers u s w e erk e uze een s oort enc yc lop e die in d e volkskrant en waarop de inhoud van d e vragen betrekking zou 1 2 maart 1 996 kunn e n hebben tens lotte zijn e r toets technisc he overmars karin een leeg huis in marokko in eisen waaraan e en toets mo e t voldoe n een toets m oe t hp d e tijd 1 4 oktob e r 1994 bijvoorbee ld valid e e en vo ldoe nde de kking van d e te s chouten rob met de jihad in albert heijn in beh eersen leerstoj e n betro uwbaar ee n stabiele en vrij ne de rland r9 november 1994 h e rhaalbare meting van de betreffe nde vaardig heid stitou mustafa mijn v o rm e n am s t e rdam arena zijn 1994 anne marie anth o nissen e n uriel schuurs zijn terme e r elisabeth mama is veel te oud voor werkzaam bij het cito z ij bes chrijve n in dit artike l nog e e n b a by in ivrtc hande lsblad 29 ma art de zoekto cht naar d e optimale combinatie tussen 1996 b o ve ns ta a nd e fa ct o ren als illus tratie gebruiken ze de co ns tru c ti e van niveauvo rderingento e tse n op h e t ge bied va n ne de rlands als twee de taal nt2 vo o r volwasse nen ee rs t gaan ze in op d e vraag waa ro m nt2 vorderingentoetsen nuttig zijn en op b a s is waarvan deze toets e n zijn ontwikke ld daarna k o mt aan de o rde hoe d e opgaven in deze to e tsen e ruit z ie n e n h oe d e toe tse n in de praktijk kunnen wo rden ingezet sinds augu s tus 1994 werkt het cito aan de construc tie van een reeks niveauvorderin gentoetsen voor nt2 in de volwassenen educatie deze toetsen zijn bedoeld om de voortgang te meten van cursisten die deelne men aan enigerlei vorm van tvtz onderwijs dat moet leiden tot beheersing van niveau i tot 4 uit h e t sv e doelenboek liemberg 16o moer 1996 3