Interculturele communicatie in de sector

y yi u interculturele communicatie in de sector jan blommaert interculturele communicatie is een van die begrippen die de laatste jaren een enor me opgang hee ft gekend daar waar het een goeie twintig jaar geleden nog een marginaal en uiterst gespecialiseerd gebiedje was op het raakvlak van de taalkun de de sociale psychologie en de antropologie is het nu een huis tuin en keuken term geworden die door specialisten en plannenmakers in diverse gebieden om de haverklap in de mond wordt genomen meestal gaan deze verwijzingen gepaard met een beklemtoning van het grote belang van interculturele communicatie akenmensen praten erover nen van een zeer centrale plaats aan ele alsof het voortbestaan van menten die verband houden met cultuur en fro hun bedrijf ervan afhangt politi zijn afgeleiden eigenheid identiteit tra ci alsof de stabiliteit van ditie afkomst in heel wat domeinen van r hun samenleving ermee de samenleving valt of staat onderwijs mensen beschouwen het als een van de maar als iets zo belangrijk is is het natuur belangrijkste nieuwe uitdagingen in het lijk essentieel goed te begrijpen wat het onderwijs welzijns en vormingswerkers betekent concreet wanneer men de mond allerhande wijzen op het cruciale belang van vol heeft van cultuur interculturaliteit en interculturele communicatie in hun sector interculturele communicatie mag men ook en zelfs politiemensen volgen nu in groten verwachten dat er een precies begrip getale de opleidingsprogramma s voor een heerst over deze begrippen dat ze met de vlottere omgang met migranten die hen nodige nuancering en precisie gehanteerd door de overheid worden aangeboden worden en dat ze op een consistente en consequente wijze aangewend worden in het belang van interculturaliteit op zich het denken en werken in dit domein en dat hoeft niet ontkend te worden de globalisa is nu precies het merkwaardige aan de tie van onze samenleving heeft parallel met zaak ondanks de gebruiksinflatie van deze een reeks andere historische ontwikkelin begrippen ondanks de proliferatie aan trai gen een verhoogd belang van cultuur ningscursussen en publikaties over intercul geresulteerd in combinatie met een ideolo turele communicatie blijft dit domein in de gisch dogma dat cultuur een belangrijk greep van de grootst denkbare terminologi goed is beschermd en gerespecteerd moet sche en theoretische vaagheid worden en onder geen beding afgeno men mag worden leidt dit tot het toeken yn 24e jaargang nummer 4 maart april 1995 33 in hetgeen volgt zal ik deze vaagheid eerst positie waarin ze drommen eigen mensen kort toelichten vervolgens zal ik enkele moesten uitsturen voor gesprekken met voorlopige resultaten bieden van een onder vreemdelingen of voor een lang verblijf in zoek naar de houding tegenover intercultu een ver land noteer dat dit proces structu rele communicatie bij basiswerkers in de reel in niets verschilt van datgene wat we tij sector van het intercultureel werk om ten dens de kolonisatie zagen ook toen wer slotte af te sluiten met enkele conclusies den duizenden westerlingen naar alle hoe ken van de wereld gestuurd voor een lang verblijf in een vreemde omgeving het ver een vaag domein schil is echter dat men zich nu bewust is van de moeilijke aanpassing die dit proces vergt en dat de rollen bovendien omge interculturele communicatie is zelfs onder keerd zijn daar waar de kolonisatoren specialisten een nauwelijks afgebakend ter baas waren in het verre land en zich dus rein het is niet ongewoon wetenschappelij niet of nauwelijks moesten aanpassen aan ke symposia over interculturele communi de zeden en gewoonten van de vreemde catie te zien ontsporen in een hopeloze volkeren gaan de werknemers van deze zoektocht naar de steen der wijzen meest ondernemingen naar een land waar ze geen al in de vorm van een operationele of alge baas zijn waar ze in concurrentie treden mene definitie van cultuur de identificatie met anderen en dus in belangrijke mate van cultuurkenmerken bij volkeren enzo een aanpassingsdruk ondergaan het was voort een deel van de oorzaak hiervoor is daarom vanuit de internationale bedrijven het feit dat het terrein van interculturele dat er een duidelijke vraag naar onderzoek communicatie een zeer recent onderzoeks en opleiding kwam inzake intercultureel terrein is neem om het even welk geschie leven het leven in een andere cultuur denisboek en men ziet dat de hele wereld en vanaf de jaren zeventig zagen we een geschiedenis letterlijk gelezen kan worden vloed van survival kits for overseas living als een aaneenschakeling van vormen van en how to do business with the japanese intercultureel contact van attilla de hun tot op de wereldmarkt verschijnen de ontdekkingsreizen en de kolonisatie is de menselijke geschiedenis een groot ver in deze boekjes en in de ernstiger werken haal van interculturele communicatie 2 toch die ze omkaderen wordt ervan uit gegaan is het slechts de laatste twee decennia dat dat wanneer mensen met een andere cul interculturele communicatie geisoleerd is als turele achtergrond elkaar ontmoeten deze een probleemveld op zich waarover men culturen met elkaar in botsing komen sen kunnen praten schrijven en onderzoek japanners buigen wanneer ze iemand doen begroeten wij schudden handen beide dingen zijn cultuurgebonden en wanneer er de opkomst van dit onderzoeksveld is ook terzake een misverstand optreedt spreken geen strikt wetenschappelijke zaak we van een intercultureel misverstand geweest een belangrijke impuls in de ont bovendien blijken japanners op een andere wikkeling van interculturele communicatie manier de telefoon te beantwoorden dan als intellectueel domein ging uit van het britten duitsers anders dan finnen zakenleven voornamelijk dan van argentijnen anders dan turken enzovoort amerikaanse multinationale ondernemin elke cultuur lijkt een aantal organisatieprin gen de internationalisering van de econo cipes te hebben langs dewelke denken en mie en met name de opkomst van het handelen geleid worden 3 deze organisatie verre oosten als een geprivilegieerde han principes lijken gegrondvest te zijn in ande delspartner bracht bedrijven immers in een re vormen van denken een andere logica maart april 1995 nummer 4 24e jaargang nm andere wereldvisies die maken dat deze pr incipes geen diepere waarden en attitu verschillen fundamenteel zijn ze zijn mee den want er is nu een gemeenschappelijke ingegeven met de paplepel en een zodanig naam voor beide groepen onvervreemdbaar onderdeel van onze iden titeit ook eigenheid dat we ons er nau ten tweede de realiteit leert ons dat identi welijks bewust van zijn en dat we ze nau teit en groepsidentificatie zeer flexibele welijks kunnen afschudden het komt er zaken zijn die historisch en contextueel dan op aan zich bewust te worden van die bepaald zijn men is meer belg in het bui culturele kenmerken en ermee te ieren tenland dan hier te lande in belgie zelf is omgaan het begrip awareness staat dan men meer flaming dan belg in vlaanderen ook centraal in heel wat studies en oplei is meer meer links of rechts katholiek of dingspakketten uit deze traditie vrijzinnig man of vrouw dan vlaming binnen d it alles is men nog eens meer jong dit klinkt allemaal mooi en logisch maar of oud rijk of arm dan links rechts toch is er heel wat op te merken bij deze enzovoort ook is het zo dat men zichze lf nu benadering ten eerste men gaat uit van vlotter als vlaming identificeert dan pakweg een soort determinisme dat stelt dat ieder twintig jaar terug er is een duidelijke erosie individu lid is van een en slechts een vrij aan de gang van de identificatie belg en goed af te bakenen cultuur in realiteit over belgische groepssymbolen heerst een baseert men zich hiervoor simpelweg op toenemende onzekerheid dit is van belang het groepsetiket dat mensen dragen om het gedrag van anderen in te schatten meneer x is japanner dus zal hij wel ken het ligt voor de hand dat turkse immigran merken van de japanse cultuur vertonen ten in belgie niet zomaar geassocieerd kun meneer y is brit dus is hij een exponent nen worden met de traditionele turkse cul van de britse cultuur dit kan zeer ver gaan tuur doorsnee leden van een gemeenschap en dus ook op o bj ectief zeer verwante vol migreren immers niet onze belgische keren slaan want van zodra een groep een turken zijn dan ook niet direct typische etiket heeft gaat men vlijtig op zoek naar vertegenwoordigers van hun cultuur idem een cultuur die dit etiket moet opvullen zo dito voor doing business with the definieren litouwers hun communicatie met japanese men ontmoet in het zakencircuit russen nu als intercultureel en dit geen 18de eeuwse samoerai evenmin een ondanks vijftig jaar vermenging en samenle klassieke cowboy een victoriaanse britse ven op alle vlakken binnen een maatschap majoor of een frietenvretende beulemans pij zo ook adverteerde de universiteit van men ontmoet er hoog opgeleide gesofisti antwerpen onlangs een studieprogramma keerde veelal meertalige mensen die vaak over vlaams duitse interculturele communi flink bereisd zijn en maar al te goed weet catie beide groepen hebben immers een hebben van de cultuurkenmerken van hun andere naam en dus zullen ze ook wel een zelf en de anderen bovendien is ieder cul andere cultuur hebben het ligt in de lijn der tuurcontact niet hetzelfde een zakendiner verwachtingen dat ook de vlaams waalse in een sjiek restaurant in tokyo is iets hele contacten binnenkort als intercultureel maal anders dan een hulpverlenend gesprek bestempeld zullen worden anderzijds kan tussen een vlaamse ocmw bediende en het wegvallen van een etiket ook aanleiding een ghanese asielzoeker een politieverhoor geven tot het wegvallen van de indruk van met jonge marokkanen of een lessituatie in interculturaliteit de duitse hereniging een concentratieschool het soort cultuur schiep een volk een etiket uit twee volke dat in al deze gevallen aan bod komt in ren en de contacten tussen beiden zijn nu actie treedt en eventueel voor misverstan officieel probleemloos er zijn geen verschil den zorgt is telkens iets helemaal anders len in logica meer geen andere organisatie ni i 24e jaargang nummer 4 maart april 1995 t v 4 het is in dit domein van fragmentatie en etnische zuivering die het eufemisme van diversiteit dat de vaagheid het grootst is repatriering draagt men moet zich binnen vaak denkt men bij het woordje cultuur dit kader tot een cultuur bekennen lidmaat aan een homogeen geheel zonder interne schap van twee of meer culturen vermen verschillen gebaseerd op een grote con ging en acculturatie worden afgezworen of sensus aan waarden en aan manieren als abnormaal of tegennatuurlijk voorge waarop men bepaalde dingen doet en gel steld cultuur als argument is een van de dig voor een bepaalde groep die een duide basiskarakteristieken van interculturele com lijk etiket draagt dit is een illusie vraag municatie het duikt voortdurend op in tal eens aan nigerianen wat ze verstaan onder van vormen en het is steeds bepaald door nigeriaanse cultuur aan schotten wat ze de machtsrelatie die de verschillende partij verstaan onder britse cultuur en aan en met mekaar hebben vlamingen welke waarden hier op een uni versele consensus zouden kunnen rekenen de slotsom bij dit alles is dat in interculture de kans dat men iets specifieks krijgt is le communicatie veelal een vertekend beeld miniem de kans dat men iets precies iden domineert men hanteert een op groepseti tificeerbaars krijgt is onbestaande in het ketten gebaseerd cultuurbegrip dat veel te domein van de algemene waarden zal elke statisch en te uniform is om enige prakti gemeenschap zichzelf omschrijven als sche bruikbaarheid te hebben de realiteit vriendelijk vlijtig gastvrij open van geest ziet er vaak heel anders uit dan datgene tolerant in het domein van het specifieke wat we in de boekjes lezen zal men verwijzen naar trivialiteiten zoals de belgische frieten onze vele regeringen de baksteen in onze maag eddy merckx en communicatie inde sector rubens cultuur is allesbehalve een duide lijk begrip en het schept de foute indruk dat een onderscheid alle andere interne de beste manier om deze illusies te door onderscheiden overstijgt breken is een kijkje te nemen in de prakti sche realiteit van alledag hoe verloopt daardoor wordt cultuur vaak een argument deze communicatie echt en hoe staan zij dat kan worden ingezet voor allerlei niet zo die communiceren hier tegenover menslievende doeleinden de japanners gewapend met deze vraag voeren we gebruiken hun imago van een mysterieuze sedert kort een interviewproject uit bij men en ondoordringbare cultuur en taal als een sen uit de sector van de migranten en wapen in het zakendoen japanners doen asielwerking we gaan na hoe deze men de dingen op hun manier en die is niet sen veelal door de wol geverfde zeer begrijpbaar en dus ook niet beoordeelbaar ervaren hulpverleners omgaan met men door niet japanners op vele plaatsen van sen die als leden van een vreemde cultuur de wereld wordt de onoverbrugbaarheid van gezien worden de voorlopige conclusies uit cultuurverschillen gebruikt om politieke con dit onderzoek van beneden af zijn opmerke flicten kracht bij te zetten op de kroatische lijk en we overlopen ze even televisie worden servische uitspraken nu ondertiteld ook al is het servokroatisch een wat vinden deze mensen nu een probleem taal met verschillen die niet groter zijn dan en hoe komt dit probleem tot stand we die tussen het hollands en het vlaamse zien dat de nadruk sterk komt te liggen op nederlands het cultuurverschil tussen taalproblemen de meesten onder hen litouwers en russen wordt gebruikt als spreken een of meer talen van de doel rechtvaardiging voor sociale discriminatie groep doorgaans turks en of arabisch tegen die russen en als motief voor een turken en of marokkanen vormen de maart april 1995 nummer 4 24e jaargang nriii oude kern van de populatie die het meest de cultuurverschillen zijn echter geneutrali een beroep doet op hun diensten velen seerd door de lange ervaring van de hulp van de oudere migranten spreken gebrek verleners zij kennen een aantal van hun kig nederlands en vooral wanneer het aan doelgroepmensen al jaren gaan er vertrou komt op het uitleggen van ingewikkelde welijk mee om o m via de kennis van hun administratieve procedures is kennis van taal en kennen veel van de interne keuken hun taal handig let wel dit is een belangrij in hun huishouden daardoor hebben zij de ke precisering het gaat om communicatie taboes de gevoeligheden en de voorkeuren in domeinen die ook voor doorsnee van die mensen grondig leren kennen en vlamingen zeer complex zijn niet om alle respecteren zij ze noteer dat het ervaring is daagse dingen maar de laatste jaren treedt die zorgt voor het neutraliseren van cultuur een verschuiving op in de samenstelling van verschillen in hun ogen zijn die er wel de doelgroep er is een steeds toenemende degelijk en zijn ze onoverbrugbaar in de influx van oosteuropese aziatische en zin dat ook migrantenjongeren eraan beant afrikaanse asielzoekers en hiervoor is de woorden maar die ervaring geldt enkel de taalkennis van de hulpverleners niet altijd oude migrantengroepen en is niet bruik toereikend vaak spreken de clienten baar voor de nieuwe clienten uit minder ver gebrekkig frans duits of engels maar sla trouwde gebieden in dit domein heerst dan gen zij er niet in hun geval coherent uiteen ook onzekerheid omdat men daar niet de te zetten in een voor de hulpverlener begrij awareness bezit die men in verband met pelijke taal deze problemen hoe complex turken en marokkanen wel heeft de nieu ook worden echter opgelost er kan een we migranten stellen nieuwe taalproblemen tolk worden bijgeroepen soms per tele en geven een nieuwe orientering aan de foon of een woordenboek worden geraad taken van de hulpverleners meer aandacht pleegd of soms wordt het geval met een voor asielprocedure meer juridische pro mengeling van simpele woordjes en geba blemen de hulpverleners uitgaande van rentaal opgelost taalproblemen zijn over de veronderstelling dat deze mensen ook komelijk opvallend is wel hoe taalproble wel cultureel anders zijn vrezen ook dat zij men worden omschreven het betreft veelal nieuwe cultuurproblemen zullen scheppen a onkennis van de taal op zich of b waarmee zij nog geen ervaring hebben en gebrekkige kennis van een taal in de zin die zij daardoor niet kunnen neutraliseren van foute zinsconstructies fout of beperkt op de wijze zoals zij dit doen met hun woordgebruik foute intonatie dingen die in turkse of marokkaanse clienten de pragmatiek bekend staan als taalstrate gieen taaldadenselectie enzovoort wor het cultuurmodel dat deze mensen hante den niet tot taalproblemen gerekend al zijn ren is klassiek cultuur is een allesomvat ze dat wel degelijk 5 tend geheel waarin men slechts beetje bij beetje binnentreedt de cultuur van hun cultuurverschillen zoals ze in de literatuur doelgroep is ook de cultuur die men met beschreven staan verschillen in waarden het etiket associeert turken beantwoorden denkpatronen worden ambigu behan aan de traditionele turkse cultuur idem deld enerzijds zegt men dat dit geen pro dito voor de marokkanen daardoor gebrui bleem is omdat a de communicatie veelal ken de hulpverleners een jargon en een heel praktisch en doelgericht is en b men interpretatiekader dat hun doelgroep parti een lange ervaring heeft met migranten culariseerf veel van de problemen die zij anderzijds echter zegt men dat er wel oplossen zien zij als cultuurgebonden pro degelijk verschillen zijn en dat deze ver blemen ook al zijn deze problemen structu schillen geldig zijn voor oudere zowel als reel identiek aan de problemen van jongere turkse en marokkaanse migranten vlaamse ocmw clienten zij vertalen in nrii 24e jaargang nummer 4 maart april 1995 essentie sterk vergelijkbare fenomenen in conclusies een specifiek jargon van cultuurbotsingen tussen twee culturen vallen enzovoort het is me in de gesprekken met hulpverle deze interpretatie heeft te maken met het ners steeds opgevallen dat ook zij die jaren feit dat zij bi tter weinig zicht hebben op pro en jaren praktijkervaring hebben nog steeds blemen van andere niet migranten doel grijpen naar boekjes zoals die van hofstede groepen en met het feit dat hun ervaring of pinto mensen die vijftien jaar lang dage als de voornaamste theoretische bagage lijks praten met turken denken merkwaar wordt beschouwd omdat die ervaring slaat dig genoeg dat ze baat hebben bij een uit op werken met migranten zal de eigenheid eenzetting over de moeilijkheden in japans van die migranten er wel mee te maken amerikaanse zakelijke gesprekken wellicht hebben en omdat hun omgang met kan dit worden verklaard door de verschui migranten anders is dan hun omgang met vingen in de aard van hun werk met name belgen zijn die verschillen een realiteit de toenemende aanwezigheid van nieuwe wellicht worden we hier geconfronteerd migranten uit voorheen onbekende migratie met een interessante wisselwerking tussen gebieden zoals oost europa afrika en azie feit en interpretatie doorheen de particula zorgt voor een grote onzekerheid inzake ristische interpretatie van het werk dat ze intercultureel communiceren deze onzeker doen krijgt dit werk ook een specifieke heid valt ook af te lezen uit het soort infor inhoud structuur en vorm er wordt met matie dat ze in hun interviews geven andere woorden interculturaliteit gemaakt alhoewel werken met nieuwe migranten doorheen de wijze waarop zij dag in dag uit percentsgewijze het grootste deel van hun omgaan met migranten taken in beslag neemt slaat bijna elk con creet voorbeeld of elke anekdote die de dit kan op geen enkele manier een verwijt geinterviewden geven op werken met zijn de hulpverleners construeren hun inter turken of marokkanen aangezien zij met pretaties niet in het ijle zij putten uit een roemenen abchaziers ghanezen of lange traditie van denken en spreken over filipino s niet kunnen stoelen op de batterij migranten in onze samenleving die hen een concrete ervaringen die in hun ogen cultuur kader aanreikt om duidelijkheid te verschaf reduceert tot latente bagage gaan zij speu fen in de vaak verwarde ambigue en ondui ren naar algemene principes van intercultu delijke realiteit van hun werk de eigenaar rele communicatie het specifieke kader van digheden die zij waarnemen in hun werk hun werk hun eigen specifieke attituden en worden ingepast in een kader van cultuur werkwijzen het specifieke karakter van de verschillen tussen onze cultuur en die van communicatie die zij met hun clienten heb de migranten en wanneer een migrant bij ben worden allemaal tijdelijk uitgeschakeld hen komt dan wordt zijn of haar probleem als belangrijke elementen in de bepaling van een migrantenprobleem ongeacht de het soort interacties die ze hebben met hun graad van cultuuraanpassing die de migrant doelgroep cultuur cultuurverschillen en hee ft doorgemaakt onbewust spitsen zij interculturele communicatie worden op daardoor hun oren voor alles wat het pro vacuum getrokken en weggehaald uit de bleem van de migrant kan associeren met precieze context waarin ze zich bevinden elementen van zijn of haar afkomst de dit is vanuit een operationeel standpunt concrete gesprekken die zij voeren de uiteraard de slechts denkbare remedie interculturele communicatie dragen dan ook sporen van die vooraf opgestelde inter het is wellicht nuttiger te vertrekken van pretatiekaders en worden erdoor gestuurd een concrete realiteit deze van een precie ze diagnose te voorzien ei dan pas aan remedies te gaan denken die diagnose zal maart april 1995 nummer 4 24e jaargang ifx altijd een meer gefragmenteerd beeld ople onregelmatigheid en dit alles sterk bepaald veren dan datgene wat men geredelijk ver door de concrete context waarin een com onderstelt het gaat niet zomaar over com municatieproces verloopt enkel wanneer municatie maar over heel precieze vormen men een precieze tekening hee ft gemaakt van communicatie zakelijke gesprekken van de echte context en van de echte com schoolse interactie hulpverleningsge municatieprocessen kan men van onder sprekken politieverhoren enzovoort het uit beginnen werken aan communicatiemo gaat ook niet zomaar over cultuur maar dellen die die precieze cultuur gestalte bijvoorbeeld over de cultuur van tweede geven en zo een efficiente doelgerichte generatie turken in belgie iets helemaal interculturele communicatie ontwikkelen anders dan een landbouwersgezin in anatolie wanneer men in interculturele communicatie denkt dat eenvoudige jan blommaert groepsetiketten japanner brit belg ipra research center westerling ook eenvoud in het domein universitaire instelling antwerpen van communicatie zullen opleveren zit men universiteitsplein 1 fout interculturele communicatie is en blijft 2610 wilrijk in de eerste plaats communicatie dat wil zeggen variabiliteit aanpasbaarheid en noten 1 de in d ze ibijdr ge werrr tde gegevens zijn verzameld in het kader van een onder 1oekkprojecf dat welt wuitgevoerd door het team van het ipra research center uia het project is een onderdeel van de 1uap taalpragmatiek iuap i contract nr 27 en worarnedeigefinancierd door een nfwo fkfo toelage het interviewproject dat verder wordt behandeld verloopt in een eerste fase in oostvlaamse integratiecentra 2 antoon de beets zeer leerrijke de figuranten van de geschiedenis berchem epo 1994 vertelt hoe die geschiedenisboekjes dit interculturele contact zagen en weergaven 3 klassiekers zijn geert hofstede culture s consequences beven hills sage 1980 david pinto interculturele communicatie houten bohn stafeu van loghum 1990 rik pinxten culturen sterven langzaam antwerpen hadewijch 1994 4 zie eugeen roosens creating ethnicity beverly hills sage 1989 voor een uitmun tende studie van flexibiliteit in groepsidentiteiten 5 het betreft hier dingen zoals de selectie van een vraag segeoverjeari eis of een bevel een vraag tegenover een mededeling of ook het feit citit meneerst het hoofd punt meedeelt bivoorbeeld ik heb een probleem met mijn huisbaa wervoigens de uit werking hiervan hij wil de huur opslaan of omgekeerd la lei dat men ja of neen antwoordt op een negatieve vraag heb je nog niet gegeten ja dik heb nog niet gege i ten of nee ik heb nog et gegeten dit kari voor heelwat verwarring zorgen zie john gumperz discourse strategies cambridge cambridge university press 1982 6 zie jan blommaert jef verschueren het belgische migrantendebat antwerpen ipra 1992 so antiracisme antwerpen hadewij 1994 voor con analyse van deze denkpatronen 4 24e jaargang nummer 4 maart april 1995