Intertekstueel lezen van proza: een voorbeeld van didactisering

41 intertekstueel lezen van proza een voorbeeld van didactisering ad van der logt in een eerder artikel over intertekstueel lezen in vonk 37 2 heb ik mogelijkheden beschreven die de leraar nederlands in zijn klas zou kunnen aanwenden om intertek stualiteit in nederlandstalige romans te bespreken in dit vervolgartikel wordt deze problematiek nogmaals aan de orde gesteld maar nu wil ik veel meer inzoomen op de didactische onderbouwing van zo n intertekstuele lessenserie uitgangspunt daarbij blijft dat de leraar zich niet opstelt als een wandelende encyclopedie die de intertekst aan de leerlingen verklapt gepleit wordt voor een didactiek waarin de leraar leerlingen via verschillende vormen van sturing helpt bij de realisatie van deze spannende ontdekkingstocht m dit doel te bereiken worden de tekst als uitgangspunt twee didactische modellen geintroduceerd die de leraar om de gedachtegang uitgangspunt blijft nederlands zou kunnen gebrui enig szins te stroomlijnen dat de leraar zich ken bij het samenstellen van een worden in onderstaand niet opstelt als lessenserie intertekstueel lezen schema de stappen weer een wandelende 1 de tekst als uitgangspunt en 2 gegeven die een leraar met encyclopedie die de het ovur model bij het eerste model zijn klas kan zetten om de intertekst aan de wordt mystiek lichaam van frans kellendonk leerlingen vertrouwd te leerlingen verklapt als voorbeeld genomen bij het tweede is maken met de intertek karakter van ferdinand bordewijk het sten waarnaar frans kel on derwerp van een lessenserie in een vol len donk in mystiek lichaam verwijst we gend artikel wordt nader ingegaan op de beperken ons hier tot de eerste bladzijden mogelijkheden van intertekstueel lezen van het boek de titel luidt de zonnevogel van poezie en deze tekst beslaat een drietal pagina s tekst de zonnevogel uit mystiek lichaam van frans kellendonk context vertellen auteur en bron achter voorbereiding grondinformatie over onderwerp voorkennis activeren recensies lezen eerste lineaire lezing in rustig tempo het hele tekstfragment lezen februari 2009 nummer 3 38e jaargang 42 inzoomen op hyperteksten met behulp van de hyperlinks in de tekst vijf niveaus de intertekst opsporen verdiepende activiteiten bestudering van de vier evangelien met opstandingsverhaal mattheus 27 en 28 marcus 14 15 en 16 lucas 23 en 24 johannes 19 en 20 interpretatie tot welke interpretatie kom je nu met behulp van de hyperlinks en de verdiepende opdrach ten welke rol speelt het opstandingsverhaal in het begin van mystiek lichaam deze aanpak is niet altijd mogelijk soms groepje orienterende deelonderzoekjes ver geven de eerste bladzijden geen informatie richten die ze later in de klas aan elkaar pre over de intertekst de leraar kan dan die senteren fragmenten uit de roman selecteren waarin direct of indirect verwezen wordt naar de bij de lezing van het tekstfragment ont houdt genotekst1 deze fragmenten kan hij met de leraar zich van commentaar hij kan elkaar verbinden door een samenvatting te de leerlingen wel de opdracht geven om geven van de tussenliggende gebeurtenis opvallende woorden woordgroepen of zin sen nen te noteren die later met behulp van een woordspin of woordweb worden besproken bij de eerste stap de voorbereiding vertelt voor deze allereerste lezing gebruikt de de leraar iets over de auteur de thematiek in leraar een kopie van het romanfragment zijn werk zijn redacteurschap bij revisor enz waarin geen enkele onderstreping is aange hij kan er natuurlijk ook voor kiezen de leer bracht de tekst die hieronder is afgedrukt lingen iets over kellendonk te laten opzoe en van onderstrepingen is voorzien krijgen ken in de mediatheek dat kan op individu de leerlingen na eerste lezing pas te zien en ele basis maar hij kan ook de werkvorm na de bespreking van wat hen is opge experts inzetten waarbij de leerlingen per vallen 2 frans kellendonk mystiek lichaam de zonnevogel een oog op een kier probeerde a w gijselhart aan het licht te raden hoe laat het was overwoog zelfs of hij zijn arm zou optillen om zijn horloge te raadplegen maar toen werd er opnieuw geroepen lamzak verstond hij nu het was te vroeg zoveel was zeker door datzelfde geroep moest hij ook daarstraks dromend van naaktheid en hoogtevrees eventjes wakker zijn geworden hoe lang geleden toen hij gerustgesteld was ingedommeld na tussen zijn benen te hebben gevoeld of hij zijn drievuldigheid nog had twee keer was er geroepen minstens door wie hij kroop dwars over zijn bed op zijn ellebogen een log reptiel trok het gordijn wat opzij in de ochtendmist aan het andere eind van zijn tuin zag hij iets wits op zijn poortstijl zitten een engel zo een als de wacht houdt bij de ingang van een grafakker zijn huis een tombe en hijzelf dus overleden niet aan denken gijselhart begroef zich zo diep als hij kon in zijn eigen lichaamswarmte 38e jaargang nummer 3 februari 2009 43 of hij weer was ingeslapen wist hij niet toen het scheldwoord hem voor de derde keer deed opschrikken het was beter om de ramen s nachts dicht te houden voortaan lamzak hij begreep niet helemaal waarom hij zich door dat woord gestreeld voelde en sloop nogmaals naar het raam het gras leek wel ijzervijlsel zo heiig was het in de tuin het jonge boomblad blikkerde metaalachtig de perebomen met hun stijf gebalde knoppen leken van gietijzer het witte iets zat er nog boven op de bakstenen kolom geen engel een nevelsliert die zich verdicht had tot een luchtgeest als het een wit wief was moest hij oppassen dat hij geen bijl in zijn hersens kreeg vandaag maar ach nee het was magda natuurlijk lamzak had je toch kunnen weten magdamaagdje zijn prul ze was terug nu nog een kwartiertje zalig slapen in de zekerheid dat zijn prulletje terug was de kerkklokken maakten gijselhart ten slotte helemaal wakker het was intussen een beetje opgeklaard buiten zag hij door de kier in de gordijnen prul zat er nog steeds niet eens ongemakkelijk benen over elkaar het witte regenmanteltje kouwelijk om zich heen gewik keld haar hoofd wat dromerig of als je onvriendelijk wilde zijn onnozel scheef ze leek met een oor te luisteren naar de vogels die toen het klokgelui bedaard was krassen maakten op de ochtendstilte streek af en toe een sisaltouwblonde haarlok weg uit haar gezicht voor iemand die meer dan twee meter van de grond zat boven op een poortstijl zat ze daar won derlijk rustig en tevreden over de steenslag langs de asfaltweg kwam een lange zware vrouw aangefietst uit mijn gezicht tonia gijselhart hield niet van andere mensen zeker niet nu zijn prul zo dichtbij was de vrouw had haar zondagse jas aan van kin tot knieen dichtgeknoopt en hield het stuur in haar handen alsof ze een bruiloftstaart droeg waar ze nauwelijks overheen kon kij ken lang als ze was ga weg ander mens naarmate ze dichterbij kwam begon ze steeds woester te slingeren achter op de bagagedrager liet antenetje haar dochter van zes zich willoos heen en weer gooien rij door berg met die muis die je gebaard hebt ze stapte af door zich met gestrekte benen van het zadel te laten vallen pakte antenetje onder een arm en hielp haar op de grond het rijwiel werd op de standaard gezet toen dat allemaal gebeurd was posteerde ze zich voor de poort en loeide naar boven een goeiemorgen magda ben je weer terug alsof ze dat zelf niet kon zien de bemoeial toch was gijselhart teleurgesteld toen prul de vraag niet beaamde goeiemorgen tonia riep ze naar beneden een zalige pasen nog insgelijks magda dag droes dag brave jongen droes duwde zijn snuit door de spijlen van het poortwerk hij had aan de binnenkant van de poort gestaan in een houding die een honds equivalent was van magda s dromerij tonia krabde hem onder zijn zwarte kin en gluurde intussen nieuwsgierig het erf op waar niets zich roerde de baas ligt nog te slapen zeker de baas grijnsde achter de gordijnen de heer is waarlijk opgestaan zalig die niet zien en toch geloofd hebben prul haalde kouwelijk haar schouders op iedereen is wakker behalve mijn vader heb je ooit zo n lamzak meegemaakt die zien we toch nooit voor tienen buiten bulderde tonia bedaard altijd als ik hier s mor gens voorbijkom zit het huis potdicht een gepleisterd graf is het hier maar geef hem eens ongelijk ik zou ook een gat in de dag slapen als ik slapende rijk kon worden zijn geld werkt voor hem leuke jurk trouwens die je daar aan hebt zit ie niet wat ruim magda nam de zoom links en rechts tussen duim en wijsvinger en tilde die een stukje op vind je tonia en het onderwerp prompt vergetend hallo antenetje het minuscule meisje groette niet terug ze tuurde een poosje naar de vrouw op de zuil en trok toen haar moeder aan de jas wat doet zij daarboven is ze bang van de hond weet ik veel we zijn van haar wel gekkere dingen gewend waarna ze weer omhoogbul derde moet je horen magda zeg tegen je vader dat ik morgen even langskom ik heb mooie spinazie voor hem de eerste van het jaar en dat is altijd de lekkerste weet je radijs heb ik februari 2009 nummer 3 38e jaargang 44 ook als hij daar zin in heeft bergen radijs hadden zich opgehoopt toen ze eindelijk een vraag stelde zo vertrouwelijk en zachtjes dat gijselhart hem niet kon verstaan er kwam geen antwoord op behalve dan dat prul haar handen voor haar mond sloeg die moest veranderd zijn in een litteken wist gijselhart en daar werd hij zo vrolijk van dat hij zoemend achter zijn tanden van het bed kwam allez meid klonk het nog van buiten we moeten voortmaken willen we op tijd in de kerk komen ze was terug zijn enige eeuwige dochter en deze keer misschien voorgoed buiten droogde magda haar tranen met een grote herenzakdoek die ze daarna in de mouw van haar manteltje propte ze schoof voorzichtig naar voren op de zuil tot ze zich op de rand nog net in evenwicht kon houden en zette haar rechtervoet stevig op de poort maar ze kwam niet overeind met een weifelmoedig schoppende linkervoet bleef ze op de rand zitten in de wei aan de overkant van de weg stond een zilveren paard met de achterhand naar haar toe en zwiepte kalmpjes met zijn staart ze zuchtte een vijfentwintigwatts zonnetje brandde achter de ochtendgrijsheid ze huiverde en trok haar schouderbladen samen onder haar regenjas bleef tot ze ontzet werd afwisselend zuchten en huiveren de nevel was in haar witte haar gekropen fijne druppeltjes hadden zich afgezet op haar wenkbrauwen wimpers het anders onzichtbare dons van haar wangen en nek voor de binnenkant van de poort in de metalen tuin drentelde de hond zwarte oneindigheidstekens de kameel de poort werd bekroond door de naam doornenhof in smeedijzeren letters in de tekst zijn een aantal hyperlinks aange perlink bij meer gecompliceerde verwijzin bracht die de leerlingen in staat stellen om gen bevatten de hyperlinks verschillende zelfstandig op intertekstu aanwijzingen daar bij zijn de volgende eel onderzoek uit te gaan niveaus van veel naar minder sturing onder in dit model is ervoor scheiden 1 alle informatie geven 2 stu gekozen om door middel ring via vraag of opdracht 3 sturing via in dit model is van gedifferen tieerde stu hyperlink 4 kale verwijzing 5 aanduiding ervoor gekozen ring leerlingen op weg te met lege hyperlink 6 geen enkele aandui om door helpen ver wijzingen die ding in de tekst natuurlijk is het mogelijk middel van als bekend verondersteld om sommige niveaus met el kaar te combine gedifferentieerde mogen wor den zoals ren hoe dit kan uitpakken voor het onder sturing leerlingen engel pasen kregen als havige tekstfragment blijkt uit de volgende op weg te helpen aanduiding een lege hy omschrijvingen 38e jaargang nummer 3 februari 2009 45 gedifferentieerde sturing alle informatie geven grafakker zijn huis een tombe en hijzelf dus overleden grafakker is een synoniem voor begraafplaats welk verband kun je leggen tussen grafakker christus en pasen zoek in een van de evangelien marcus lucas mattheus of johannes de passage op waar deze woorden ook genoemd worden wat suggereert kellendonk hiermee ten aanzien van het personage gijselhart sturing via vraag of opdracht mystiek lichaam wat betekent de woordgroep mystiek lichaam lamzak typ op de site statenvertaling net bij doorzoek schilderijtitels de term lazarus in zoek in het nieuwe testament het evangelie van johannes hoofd stuk 11 43 wat beschrijft de evangelist johannes in hoofdstuk 12 t m 20 wat is het verband tussen de geschiedenis van lazarus en de inhoud van de hoofd stukken 12 t m 20 welke interpretatie ken je nu toe aan het woord lamzak verklaar waarom kellendonk magda dit woord laat roepen in relatie tot haar vader magda vroeger was het de gewoonte kinderen te vernoemen naar heiligen zoek uit welke heilige schuil gaat achter de naam magda magdamaagdje magdamaagdje is een contaminatie welke twee personen uit de omgeving van christus zouden hier bedoeld kunnen zijn een gepleisterd graf is het hier met welke van de hierboven genoemde hyperlinks kun je deze woordgroep verbinden wat suggereert kellendonk hiermee ten aanzien van het personage gijselhart bekroond door de naam doornenhof tik op google de zoekwoorden kroon en doornen in en ontdek wat het ver band is februari 2009 nummer 3 38e jaargang 46 sturing via hyperlink droes bekijk de volgende cartoon van de rode ridder uit het album de blauwe heks het woord droes komt ook voor in lucelle van g a bredero en ferdinand huyck van mr jacob van lennep beide teksten zijn te vinden in dbnl org wat betekent het woord droes je kunt ook de betekenis van het woord droes nazoeken in een etymologisch woorden boek de heer is waarlijk opgestaan zalig die niet zien en toch geloofd hebben bekijk en beluister de volgende hyperlink kolesqueeste nl pivot entry php id 928 kale verwijzing de zonnevogel nl wikipedia org wiki feniks zijn drievuldigheid nl wikipedia org wiki drie eenheid aanduiding met lege hyperlink geen engel een zalige pasen leerlingen zullen niet meteen alle opdrach in dit fragment is nog een tweede intertekst ten en vragen kunnen beantwoorden de te herkennen het verhaal ijzeren agaven leraar hoeft die na lezing van de eerste drie uit de bundel een wingerdrank van ferdinand bladzijden van de roman ook niet te geven bordewijk kellendonk was een groot de leerlingen moeten de rest van de roman bewonderaar van bordewijk de woorden nog lezen en de onopgeloste problemen ijzervijlsel metaalachtig en perenbomen kunnen bij de eindbespreking nogmaals die van gietijzer lijken gemaakt verwijzen terugkeren naar dit verhaal als de leraar ook deze inter 38e jaargang nummer 3 februari 2009 47 tekst aan de orde wil stellen zit er waar naar maria magdalena de zuster van schijnlijk niets anders op dan het verhaal lazarus magda zondigt op seksueel gebied ijzeren agaven naast dit tekstfragment te ze pleegt overspel met getrouwde mannen leggen ook verwijzingen als het drie keer en laat de kinderen die het resultaat van geroepen worden zullen bij leerlingen remi deze relaties zijn aborteren niscenties oproepen aan de bijbel of karel ende elegast en zij kunnen deze bij een aller het gezin gijselhart staat niet alleen symbool eerste bespreking inbrengen 3 voor de desintegratie van het gewone gezin maar ook voor de desintegratie van de hele de verdiepende activiteit hier het lezen samenleving kellendonk was ervan over van het opstandingsverhaal bij de vier tuigd dat maatschappelijke desintegratie evange listen heeft een tweeledig doel samenging met religieuze desintegratie zijn aan de ene kant ontdekken de leerlingen idee was dat de maatschappelijke cohesie dat het opstandingsverhaal verschillende versterkt zou worden als de mensen weer versies kent anderzijds leren ze wanneer ze religieuzer zouden worden dat wil niet zeg die teksten lezen op bijbelencultuur nl gen dat we die gewenste religiositeit letter of statenvertaling net dat de opstan lijk moeten nemen mystiek lichaam is en ding van christus als intertekst fungeert bij blijft een parodie ontelbare romans toneelstukken schilde rijen enz het staat de leraar vrij in deze fase andere verdiepingsopdrachten te organise het ovur model ren zo kan hij ook met behulp van recensies of wetenschappelijke artikelen o a goede gebuure 1996 de strekking van het boek het ovur model is uitermate geschikt als verduidelijken waarna hij de leerlingen didactisch principe bij intertekstueel lezen attendeert op de kernscene uit mystiek de leraar zorgt er namelijk voor dat de leer lichaam het schijn huwelijk van liliane en lingen zich orienteren o en voorbereiden scott waarbij magda en haar broer leendert v op de te lezen roman dat kan door aller aanwezig zijn scott gebruikt de huwelijks lei orienterende opdrachten het ovur nacht om zich over te geven aan de liefde model biedt tevens de mogelijkheid om voor mannen de kop van het christus beeld gedifferentieerd te werken de leraar dient wordt van de romp gescheiden waarmee de hierbij te denken aan de verschillende niveaus desintegratie van het mystiek lichaam wordt van literaire competentie die witte 2008 in bedoeld in vakjargon een mise en abime zijn proefschrift het oog van de meester onderscheidt zie ook zijn bijdrage in vonk op basis van al deze activiteiten is het moge 38 4 nvdr rr zo is niveau a in het hier lijk een centraal thema te ontdekken onderstaande schema bedoeld voor leerlin woorden als graf en dood worden gekop gen met een zeer uitgebreide competentie peld aan iemand die nog leeft door de remi witte niveau 5 en 6 niveau b sluit aan bij niscentie aan de opwekking van lazarus de enigszins beperkte competentie witte wordt gijselhart geintroduceerd als een niveau 4 uit de invulling van de lessenserie levende dode iets dergelijks gebeurt met met de daarbij gekozen niveaus blijkt dat de zijn dochter magda zij transformeert in de sturing bij niveau b veel stringenter is dan bij eerste paragraaf van engel via wit wief niveau a februari 2009 nummer 3 38e jaargang 48 mocht de leraar een eerste oefening met fragment uit het gouden ei van tim krabbe intertekstualiteit aan de hand van kellendonks dat de mythe van orpheus als genotekst mystiek lichaam te hoog gegrepen vinden heeft in onderstaand schema is karakter van dan kan hij altijd teruggrijpen op een minder ferdinand bordewijk het onderwerp van een ingewikkelde roman te denken valt aan een lessenserie ovur niveau a niveau b orienteren fragmenten film karakter fragmenten hoorspel karakter de ontmoeting tussen in het hoorspel is een grotere katadreuffe en dreverhaven rol weggelegd voor joba de is twee keer vanuit verschil moeder van katadreuffe een lend perspectief te zien mooie start voor een verwij zing naar een andere intertekst de mythe van oidipoes voorbereiden verschillende fragmenten uit lezen van 2 samuel 13 20 literaire werken afbeeldingen met nadruk op 2 samuel 15 van schilderijen en muziek een inleidend essay is te vinden fragmenten worden aan de op bijbelencultuur nl leerlingen voorgelegd direct boek sa2 sid c210c60 73b9fc20bce55cf1d63fdc2f9 uitvoeren verband proberen te ontdek intertekst absalom met behulp ken tussen de verschillende van recensies uit de cd literom fragmenten bespreken hoe de opsporen in karakter intertekst van absalom in deze recensie schrijven over inter fragmenten terug te vinden is en tekstualiteit in karakter welke interpretatie er aan toege kend moet worden publiceer je bevindingen in een powerpoint presentatie recensie of maak een tentoonstellingscatalogus reflecteren beoordeel de powerpoint leesverslag beoordeling leesverslag beoordeling verloop verloop lowyck 2003 p lowyck 2003 p 389 389 of verslag zelfreflectie beoordeel een aantal afbeel mulder 1997 p 126 129 134 dingen uit de tentoonstelling met behulp van de kijkwijzers in je methode voor culturele en kunstzinnige vorming mulder 1997 p 134 dikke vragen metacognitieve vormgever pmi ebbens ettekoven 2005 38e jaargang nummer 3 februari 2009 49 het is bij de voorbereiding van het ovur het grootste probleem als leerlingen een model door de leraar belangrijk bij de fase lijkt het vinden van de ten toon stellings van de uitvoering u te beginnen het rich fenoteksten over een be catalogus moeten ten van de leerlingen orienteren en voorbe paald thema voor dat maken zal de leraar reiden is afhankelijk van de keuzes die de doel kunnen naast ency ook schilde rijen leraar bij de fase uitvoering maakt als leer clopedieen en zoekmachi en strips met de lingen een tentoonstellingscatalogus moeten nes als google drie hulp betreffende maken zal de leraar niet alleen fragmenten middelen worden inge zet intertekst moeten van verhalen romans en gedichten maar selecteren ook schilderijen en strips met de betreffende cd literom intertekst moeten selecteren of de instructie met behulp van de cd literom uitgeverij zo opstellen dat de zoektocht van leerlingen biblion kan de leraar een trefwoord in dit daadwerkelijk resultaat heeft desgewenst geval absalom intypen en de database kunnen er ook muziekfragmenten aan wor afzoeken naar recensies waarin dit woord den toegevoegd voortkomt al snel heeft hij zo de volgende fenoteksten ontdekt hugo claus het huis in de struiken het openingsverhaal uit de bundel de zwarte keizer 1958 jan willem van de wetering de vlinderjager 1982 hellema joab hoofdstuk 4 1984 hugo claus de zwaardvis 1989 jeroen brouwers datumloze dagen 2008 als de leraar recensies van karakter en de leraar talloze voorbeelden van fenoteksten hierboven genoemde boeken aan de leerlin over absalom aangevuld met voorbeelden gen presenteert is de kans groot dat zij de uit de beeldende kunsten muziek en film intertekst zelf ontdekken omdat de verwij zing naar absalom de constante factor is gespecificeerde websites zie bijvoorbeeld bijbelencultuur nl de bij a tot z boeken bel als intertekst en 2 let uu nl solis kcv met a tot z boeken wordt de reeks van uit een mythe als intertekst op de site geverij sun bedoeld hierin verschenen bijbelencultuur nl kan de leraar zoeken onder andere van achilleus tot zeus klas op de naam van het bijbelboek vervolgens sieke mythologie van alexandros tot kan hij bij karakter van bordewijk die teksten zenobia klassieke geschiedenis van selecteren die teruggaan op 2 samuel een abraham tot zacharia oude testament en selectie levert het volgende lijstje met lite van andreas tot zacheus nieuwe testa raire werken op ment het lemma absalom is te vinden in van abraham tot zacharia hierin vindt de februari 2009 nummer 3 38e jaargang 50 poezie pieter louwerse absalom uit de bundel alles zingt j b charles prins absalom en de generaal uit de bundel de gedichten tot 1963 1963 drama gerbrant smit absaloms treur spel 1620 christiaen henricx david ende absalon 1625 joost van den vondel koning david in ballingschap 1660 jakob zeeus de wolf in t schaepsvel 1711 abraham heems absalon of de gestrafte heerschzucht ca 1721 rene de clercq absalom 1934 het kost de leraar niet veel moeite om met deze titels in de hand het internet af te strui nen op zoek naar fragmenten van de genoemde werken eventueel kunnen deze lijstjes aangevuld worden met john dryden absalom and achitophel 1681 william faulkner absalom absalom zelfs in de moderne jeugdcultuur het stripalbum de tombe van absalom vindt de geinteres seerde lezer de zoon van david terug een schilderij met de afbeelding van een dode absalom die met zijn lange haren in de tak ken van een boom verstrikt is geraakt vormt de oplossing van een queeste naar een nog gro intertekstueel tere intertekstuele bron enthousiasme voor literatuur lezen betekent de graal ook het vormgeven natuurlijk zijn er nog meer het afgelopen schooljaar heeft de auteur als van meer sturingsmoge lijkheden leraar geparticipeerd in een lapp top for vakinhoudelijke denkbaar te denken valt teachers project aan de universiteit leiden verdieping aan de relatiesche ma s leiden advanced pre university program uit lezen etcetera gids me 4 in dit nascholingstraject kunnen erva voor de wereldliteratuur ren leraren uit het voortgezet secundair van peter steinz en onderwijs zich binnen de universiteit door the ledge com karakter een land middel van workshops en door gerichte con kaart van israel met daarop de vlucht van tacten met universitaire leraren in hun vak absalom enz gebied ontwikkelen de hierboven beschre 38e jaargang nummer 3 februari 2009 51 ven didactische modellen zijn met een wat veel leerlingen en hun leraren als een twaalftal leraren nederlands besproken 5 verademing ervaren is het kennisaspect deze cursus heeft hen geinspireerd in het waarop bij het intertekstueel lezen van lite zelf ontwerpen van lessen intertekstueel raire teksten een beroep wordt gedaan in lezen deze lessen hebben het enthousiasme die zin vormt het een goed tegenwicht tegen voor literatuur bij de leerlingen doen toene taalvaardigheid waarbij het accent meer ligt men en dus ook bij de leraren bij het aanleren van vaardigheden inter tekstueel lezen op deze manier gepresen intertekstueel lezen betekent ook het vorm teerd biedt leerlingen van het vwo aso geven van meer vakinhoudelijke verdieping inderdaad meer uitdaging ad van der logt interfacultair centrum voor lerarenopleiding onderwijsontwikkeling en nascholing iclon universiteit leiden logt iclon leidenuniv nl noten 1 we spreken van intertekstualiteit wanneer een schrijver in een tekst verwijst naar een andere tekst de tekst waarnaar verwezen wordt heet de intertekst pretekst of genotekst de op de intertekst geinspireerde tekst wordt aangeduid met het begrip fenotekst 2 het gedigitaliseerde tekstfragment van mystiek lichaam inclusief de hyperlinks is via e mail gratis op te vragen bij de auteur 3 vanwege de toegestane lengte van dit artikel worden deze interteksten verder buiten beschouwing gelaten 4 voor meer informatie over lapp top for teachers zie iclon2 leidenuniv nl vwo wo teachers of bij projectcoordinator mevr cris bertona cbertona iclon leidenuniv nl 5 met dank aan de deelnemende cursisten februari 2009 nummer 3 38e jaargang 52 literatuur bordewijk f 1938 karakter roman van zoon en vader den haag ebbens s ettekoven s 2005 actief leren bronnenboek groningen houten goedegebuure j 1996 herschrijving en verschrijving intertextueel kruisverkeer tus sen bijbel en literatuur nederlandse letterkunde 1 p 30 44 kellendonk f 1986 mystiek lichaam een geschiedenis amsterdam lohman m 2006 f bordewijk karakter luisterboek hoorspel mulder j 1997 literatuur in het studiehuis bronnenboek zutphen steinz p 2003 lezen etcetera gids voor de wereldliteratuur amsterdam rotter dam van der logt a 2008 intertekstueel lezen bij het vak nederlands vonk 37 2 december 2007 p 3 18 van diem m 1997 karakter film verloop n lowyck j 2003 onderwijskunde een kennisbasis voor professionals groningen houten witte t 2008 het oog van de meester een onderzoek naar de literaire ontwikkeling van havo en vwo leerlingen in de tweede fase van het voortgezet onderwijs delft 38e jaargang nummer 3 februari 2009