Interview: “Wat denkt u zo in het algemeen over alles?”

interview wat denkt u zo in het algemeen over alles meneer wat vindt u van de jeugd globaal gezien euh ja ja zo wat vindt u zo in het algemeen van de jeugd van tegen woordig oeh da i s een heel brede vraag dit is een transcriptie van een straatinterview n a v een klassenprojekt waarschijnlijk is het voor velen een vrij herkenbaar patroon ietwat stuntelig duwt de vlotste van een groepje leerlingen een argeloze voorbijganger een mikro onder de neus en vuurt dan meteen de eerste vraag af en die vraag is dan liefst zo algemeen mogelijk voor ons dringt de vraag zich dan op wat kunnen we hier aan doen deze vraag is op zichzelf wel relevant maar toch willen we hier dan dadelijk de bedenking bij maken dat het interview normaal funktioneel gezien toch slechts een vrij marginale plaats in het moedertaalonderwijs kan innemen het kan immers niet de bedoeling zijn van ons onderwijs m o leerlingen te vormen die volwaardige jour nalistieke interviews kunnen afnemen de bedoeling van dit artikel ligt dan ook op een ander plan nl hoe kan bij een procuderistische aanpak het inter view ten dienste staan van het taalbeheersingsonderwijs in het algemeen m a w welke deelvaardigheden van de inter viewtechniek kunnen bijdragen tot een algemene verbetering van het luisteren en spreken het interview is hier dus in de eerste plaats niet het doel maar wel het middel via een aantal deelfacetten van het interview willen we tonen hoe bepaalde trainingsmomenten kunnen gekreeerd worden waarin we leerlingen de kans geven op een direkte en aange name manier hun spreken en luisteren te oefenen en erover te reflekteren in een eerste deel zal de nadruk vooral liggen op het luisteraspekt in het tweede deel dat later zal verschijnen komt vooral het element van het spreken naar voren beide zijn echter onlosmakelijk verbonden wat hier eens te meer duidelijk zal worden vonk 1984 14de jg nr 3 19 luisteren naar interviews luisteren naar interviews i c media interviews kan op erg uiteenlopende manieren gebeuren hieronder kan je drie mogelijke aanzetten lezen die er alledrie op gericht zijn een luistersituatie op te zetten waarin a d h v een aantal observatieopdrachten een reflektie op de luisterbevindingen kan plaats hebben het uitgangspunt om tot die opdrachten te komen is telkens verschillend waar mogelijk proberen we de theoretische inzichten te konkretiseren a d h v een analyse van het onderstaande interview let wel het zijn telkens maar aanzetten en volledigheid wordt hier geenszins nagestreefd interview irene houben brt ii te bed of niet te bed dec 83 greetje heeft in amerika een operatie ondergaan ik ben al een half jaar nergens meer geweest en ik heb er echt goes ting in om nog i ns te gaan maar och ik zit hier ook goed op het moment heb ik daar niet zoveel zin in want ik ben toch nog moe en nog wat wennen en en aan de situatie en alles en ik ben allang blij dat het allemaal zo goed gelopen is mmm want met een half jaar geleden liep ik met andere gedachten rond toen dacht ik kerstmis haal ik niet meer ja is dat echt nja dacht je dat ja ze wooden hier een transplantatie doen met en vader als donor toen had ik maar 25 overlevingskansen dat wist je voor de transplantatie dat wist ik dat hebben ze me verteld want ze zijn rechtuit in leuven wat ook fijn is en ja daar hebben we een maand twee maand mee geleefd met dat idee en dat was dat was tamelijk moeilijk maar ja en dat was nee een hele opluch ting mmm en ik voel me hier fijn jal dus ik kan nog wel een paar maanden wachten ja zeg terwijl je ginder zat was er nogal wat te doen rond jou wist je dat heb je daar echo s van opgevangen ja ja mijn vader belde regelmatig en wij belden regelmatig hij stuurde ons de krantenartikels op we hebben meegenoten in amerika de nacht van greetje ik was er wel graag bijgeweest en al die toestanden maar ja t was toch ik heb er geen idee van misschien weet jij het ook niet hoeveel geld er uiteindelijk bij elkaar is gebracht maar dat was boven alle verwachtingen en ook ver boven het bedrag dat eigenlijk nodig was ik durf geen bedragen noemen op een dag kreeg ik een brief van de koningin en ze had er zelfs een foto van haar eigen bijgestoken en die hing ik dus bovenaan in de kamer dat ze het goed konden bewonderen dat vonden ze wel interessant hoe vond je dat zelf op zo n momenten 20 ja dat ontroerde me toch wel het deed me wel iets dat de mensen nog zoveel voor mekaar kunnen doen en euh he ze leven toch eigenlijk allemaal om mekaar been en dan mmm in ene keer met zoiets dat ze nog zo wakker worden geschud mmm dat vind ik wel heel fijn soorten interviews wanneer we een classificatie willen aanbrengen in de soorten interviews kunnen we dit het makkelijkst doen door een continuum to ontwerpen op basis van de relatie tussen de interviewer iter en de geinterviewde itee waarbij we deze termen willen loskoppelen van hun genus cf sant bergen is de inbreng van de interviewer minimaal en laat hij alle ruimte over voor zijn partner kunnen we spreken van een zgn vrij attitude model of non direktief inter view hiertegenover staat het direktieve model waarbij het gesprek op een sterk gestruktureerde wijze verloopt de interviewer neemt de leiding van het gesprek in handen en neemt een groter aandeel van de gesprekstijd voor zijn rekening het debat model cf bijvoorbeeld sommige uitzendingen van konfrontatie wordt soms beschouwd als een extreme vorm van een direktief geleid interview het wordt geken merkt door een konfrontatie van gedachten tussen beide partners die alletwee ongeveer een gelijkwaardig aandeel van de spreektijd voor zich opeisen een aantal tussenvormen kunnen op de verschillende niveaus gesitueerd worden itee itee itee itee aandeel in het interview iter iter iter iter model vrij att direktief debat bij de luisterobservatie nu kan deze indeling op verschil lende manieren gehanteerd worden in de eerste plaats kunnen we natuurlijk streven naar een identifikatie van het beluis terde interview op zichzelf misschien niet zo relevant maar wel een problematiek die aanleiding geeft tot diskus sies over de verhouding iter itee eventuele verglijdingen binnen het interview van het ene model naar het andere oorzaken strategie van de vraagstelling bovendien is de aard van het interview ook erg bepalend voor de aard en de hoeveelheid informatie die naar de luisteraar overgebracht wordt 21 proberen we dit te toetsen aan ons werkvoorbeeld grosso modo kunnen we dit interview indelen onder de kategorie van het vrij attitude model enkele kanttekeningen de bedoeling van dit soort interview is meestal de geinter viewde uitnodigen tot het naar voren brengen van een per soonlijke mening en of gevoelens het vaststellen van de interviewsoort bepaalt dus dat wij onze luisterstrategie afstellen op dit gegeven en er vaak ook ons luister doel zullen op richten onze luistermodus zal immers anders zijn wanneer wij ons zouden richten op een zakelijk direk tief informatie verstrekkend interview in ons voorbeeld lijkt het ook in de eerste plaats de bedoeling van de intervieuwster te peilen naar de emoties van de geinter viewde rond het hele gebeuren vandaar de vragen als is dat echt hoe vind je dat zelf op zo n momenten de reakties van de interviewer bij een vrij attitude inter view kunnen meestal ingedeeld worden in drie groepen sant bergen 32 a stimuleren verbaal non verbaal b vragen om verduidelijking c samenvatten voorbeelden van de drie types zijn legio nemen we bijvoor beeld type 1 opvallend is in dit opzicht dat de interview ster niet elke stilte aangrijpt om een nieuwe vraag te poneren maar wel dat zij de stiltes hanteert als een uitnodiging om verder te gaan ook al wijkt de persoon op dat moment soms of van het gevraagde belangrijk is immers dat greetje aan het woord is dit verklaart bij voorbeeld ook de regelmatige tussenwerpsels v b mmm ja die dezelfde stimulerende functie beogen het ligt dan ook voor de hand dat echte informatievragen zakelijke gegevens haast ontbreken elke vraag is slechts een uitdieping van de persoonlijke ervaring van de partner in het middendeel niet helemaal afgedrukt kregen we wel enigszins een verschuiving naar het informatiemodel wat zich onder andere manifesteert in de toon en de snelle re afwisseling tussen iter itee tot slot geven we enkele voorbeelden van type vragen die uitgaan van de geschetste indeling in interviewsoorten bij welk interviewtype leunt het beluisterde interview het dichtst aan wat is daarvan het gevolg voor het verloop van het inter view en de informatieoverdracht hoe hanteert de interviewer dit model welk soort vragen stelt hij slaagt de interviewer erin zijn partner op zijn gemak te stellen hoe manifesteert zich dat remmingen hoe wordt dit bewerkstelligd wat is de uiteindelijke bedoeling van de interviewer c q genterviewde met het interview welke vragen antwoor den zijn doelgericht welke niet waarom wordt het model consequent aangehouden 22 informatiegerichtheid van het interview wanneer we ons als luisteraar vooral gaan richten op de informatieoverdracht dan opent dit opnieuw een heel gamma aan analysemogelijkheden als luisteraar moeten wij in staat zijn de verschillende soorten informatie op hun waarde te schatten en ze met elkaar te verbinden volgens lammers 1982 426 454 kunnen we drie soorten informatie onderscheiden a cognitieve informatie b indicatieve informatie c interactie strukturerende informatie onder cognitieve informatie verstaan we de propositionele of puur feitelijke inhoud van het gesprokene o c 442 we kunnen bijvoorbeeld nagaan welke concrete cognitieve informatie overgedragen wordt v b greetje heeft een zware operatie ondergaan er werden akties ondernomen om geld te verzamelen om deze opera tie te bekostigen hierbij kunnen we bijvoorbeeld ook concreet ingaan op het verband tussen de vraag om informatie vanwege de intervie wer en het informatieaanbod vanwege de partner speciale aandacht kan hierbij geschonken worden aan de ontwijkings strategieen indicatieve informatie daarentegen verwijst naar informatie over de spreker s leeftijd geslacht sociale status humeur integriteit politieke overtuiging enz indicatieve informatie wordt gewoonlijk afgeleid uit stemkenmerken de manier waarop gesproken wordt uiterlijk en wijze van kleding maar kan ook op directe wijze gecommuniceerd worden ibidem door onze aandacht op deze informatievorm te richten expli citeren we vaak elementen die onbewust ons luisteren en onze luisterhouding beinvloeden zo speelt immers de persoon van de iter itee vaak een belangrijke rol in het verloop maar ook in de interpretatie van het interview het oordeel over het interview hangt dan ook nauw samen met het voor oordeel van de observant t a v de betrokken personen denken we bijvoorbeeld maar aan de verschillende gevoelens die figuren als johan anthierens sonja barends of mike verdrengh oproepen om van politieke interviews nog maar te zwijgen een derde vorm van informatie is de interactie struktureren de informatie deze informatie gebruiken de gesprekspart ners om het gesprek op een wederzijds acceptabele manier te beginnen en te eindigen om te bepalen wie spreekt en wie luistert en wanneer deze rollen wisselen o c 443 voor het interview zitten hier enorm veel mogelijkheden zo kunnen we bijvoorbeeld ingaan op het effect van de begin 23 vraag op het verdere verloop van de interactie is deze beginvraag agressief of eerder empatisch open of gesloten algemeen of specifiek ook de aandacht vestigen op de beurtwisselingen kan in dit verband een boeiende invalshoek zijn zo kunnen we cf hartveldt 1982 32 45 een onderscheid maken tussen beurtoverdracht van iter itee gebeurt dit meestal via een vraag van itee iter kan dit bijvoorbeeld zijn door een stilte te laten via intonatie beurtovername en beurtconflict in een vrij agressief gesprek zal de beurtovername niet enkel plaatsvinden bij duidelijke tekens van beurtoverdracht pro s en ontstaat er een zogenaamde beurtenruzie waarbij het belangrijk kan zijn na te gaan wie de slag wint vooral in politieke interviews is het vaak erg boeiend om na te gaan welke technieken er gehanteerd worden om geen beurtverlies te lijden intonatie niet laten zakken opvullen van pauzes na zinnen een niet aangekondigde beurtovername moet echter niet steeds tot een conflict leiden denken we bijvoorbeeld aan de verschillende tussenwerpsels in ons interview en de bruuske wisseling met de vraag dat wist je waarna de geinterviewde eerst de zin afmaakt in een nieuwe beurt en dan antwoordt hier hebben de inbreuken eerder een stimulerende functie tot slot weer enkele voorbeelden van typevragen die geent zijn op deze benadering waar gaat het interview in hoofdzaak over welke informatie items worden aangebracht door de intervie wer welke door de geinterviewde wordt elke vraag volgens u behoorlijk beantwoord indien niet wat zijn de redenen hiervoor op welke manier ont wijkt de geinterviewde omschrijf zo nauwkeurig mogelijk de betrokken personen geslacht leeftijd beroep karakter in hoeverre zijn beide personen deskundig waaruit leid je dit of is dit volgens jou belangrijk hoe is de algemene toon van het interview vriendelijk gemoedelijk zakelijk agressief vijandig welk effect heeft dit op de reacties van de betrokken personen op de inhoud hoe verlopen de beurtwisselingen indien er bepaalde conflicten zijn wat zijn de oorzaken daarvan hoe worden ze opgelost wie heeft de bovenhand welk gevolg heeft dit voor de informatieoverdacht context en interview voor de derde benadering gaan we vooral terug op de be schrijving van de 16 komponenten van het taalgebeuren zoals die door hymes werden beschreven cf o a appel e a 1976 42 46 24 verschillende auteurs hebben een ordening aangebracht in deze opsomming om de hanteerbaarheid ervan te vergroten o a meddens 1982 appel e a 1976 hartveldt 1982 wij opteren hier vooral omwille van de bondigheid voor de sociolinguistische systematisering van appel e a zij onderscheiden in het taalgebeuren vier basiskomponenten a relaties tussen de aanwezigen b onderwerp van het gesprek c plaats en aktiviteit d kanaal we proberen opnieuw a d h v een aantal analysevoorbeelden m b t het interview deze vier kategorieen toe te lichten voor een volledige uitwerking verwijzen we naar bovenstaande werken wat de relaties tussen de aanwezigen betreft willen we in de eerste plaats wijzen op de relatie die ontstaat vanuit de gegevenheid van de gesprekssituatie de zgn gespreksre latie of formele relatie de regels en de normen van het interview bepalen immers in grote mate de verhouding tussen beide partners konkreet betekent dat bijvoorbeeld bij een interview de interviewer de vragen formuleert en dat de geinterviewde degene is die een of andere wetenswaar digheid kan wil of mag verkondigen traditioneel beschouwd kunnen we dan ook beweren dat de geslaagdheid van een interview bepaald wordt door de volgen de eisen van lint 1980 837 1 de ondervrager heeft op al zijn vragen antwoord gekregen 2 en heeft de informatie ontvangen die hij nodig had 3 de ondervraagde heeft alles verteld wat hij kon en wilde vertellen maar 4 zonder naderhand het gevoel te hebben dat hij zichzelf te veel heeft blootgegeven of een figuur heeft geslagen vanuit de optiek van de relatie tussen de betrokkenen is het duidelijk dat in vele gevallen deze voorwaarden niet kunnen gerealiseerd worden wat vaak te maken heeft met de tegenstrijdige uitgangspunten van de partners bij het interview bovendien zijn op elk van deze niveaus de maat schappelijke en de emotionele relatie mede determinerende faktoren zo kan de maatschappelijke situatie van de gein terviewde minister sportman toevallige voorbijganger maar ook de status van de interviewer brt plaatselijk blad vrije radio hierbij een belangrijke rol spelen en ook hier komen de soms tegenstrijdige belangen van beide epartijen naar voren de hierarchie die er tussen deze drie relatievormen ge spreks maatschappelijke en emotionele relatie bestaat is theoretisch niet strikt vast te leggen en zal varieren van gesprek tot gesprek naar gelang van het gewicht van een der relatievormen 25 toetsen we de relatiefaktor aan ons werkvoorbeeld dan levert dit bijvoorbeeld de volgende vaststellingen op de opstelling van de interviewster t o v greetje is erg typerend zij probeert een zo empatisch mogelijke luisterhouding aan te nemen toon register om de afstand die o a door het radio medium en de interviewsitua tie ontstaat te overbruggen door het interview te laten verschuiven naar een soort vertelgesprek en door de stimu lerende tussenwerpsels ontstaat er binnen de relatie een mogelijkheid tot uiting van gevoelens de belangen van de betrokkenen lopen hierbij enigszins parallel waardoor er ook geen enkel behoefteconflict ont staat irene houben als vertegenwoordigster van de brt wil haar publiek informeren entertainen met dit relaas en tevens de gevoelige snaar raken emotioneren greet je wil haar dankbaarheid t o v het medium en haar omgeving betuigen waardoor zij zich min of meer in een afhankelijke en ietwat onderdanige positie plaatst cf ook het ontzag voor het medium hiermee hebben we ook onze tweede kategorie nl het onder werp van het gesprek en het gespreksdoel reeds enige vulling gegeven we gaan hier nu niet verder op in omdat dit aspekt ook reeds in de twee vorige delen werd aangehaald de derde kategorie verwijst naar de relatie die er bestaat tussen de plaats setting en scene aan de ene kant en de aktiviteit waarin de taalhandeling vorm krijgt aan de andere kant zo kunnen we ons een duidelijke voorstelling maken van de plaats waar dit interview werd afgenomen waarschijnlijk in de huiskamer van de geinterviewde dat dit interview aktiviteit er totaal anders had uitgezien in een andere setting bijvoorbeeld in de studio hoeft geen verder betoog en duidt het belang van de setting reeds aan de institutionele setting leert ons dat het gaat om een brt interview in het kader van het programma te bed of niet te bed cf hoger de tijdsetting voegt nog een dimensie toe aan de interpretatie en overdracht dit inter view is namelijk een gedeeltelijke heruitzending van een interiew dat enkele maanden daarvoor plaatsvond en uitgezon den werd enkele maanden na de eerste uitzending van het interview overleed greetje dit gegeven plaatst het geheel opnieuw in een andere context en heeft ongetwijfeld belang voor de analyse van dit gemixte interiew o a keuze van het fragment met kanaal tenslotte wordt vooral verwezen naar de condities en normen die voor de taal gelden afhankelijk van het kanaal of medium en de talige realiteit die aldus ontstaat nivo van klanken woordgebruik grammatikale konstruktie taalhandelingsrealisatie interaktie 26 zo laat de transcriptie duidelijk de gebrekkige grammatikale konstruktie zien doch wanneer we naar het interview zelf luisteren werkt dit helemaal niet storend en is het boven dien helemaal niet zo opvallend dit heeft direkt te maken met een registerverschil en dus met normen voor het regis ter in het kader van de taalhandelingsrealisatie kan het bij voorbeeld interessant zijn na te gaan op welke manier de interviewer zijn reakties constitueert bij griffioen 1982 64 65 vinden we hiervoor een erg handig lijstje met 19 mogelijke kategorieen om de reaktiemogelijkheden van de interviewer te normeren de volgende kategorieen zijn bij voorbeeld toepasbaar op het afgedrukte interview de interviewer stelt een vraag betreffende emoties binnen het referentiekader van de itee v b hoe vind je dat zelf op zo n momenten de interviewer gebruikt tussenwerpsels die stimuleren v b mmm ja voor een uitvoerige vragenlijst op basis van dit model verwijzen we naar h meddens 1982 en naar zijn bijdrage over conversatieanalyse in dcn cahier 15 over taalbeschou wing tot besluit we hebben in dit artikel een aantal observatiemogelijkheden willen aangeven voor het luisteren naar interviews telkens hebben we deze opdrachten opgebouwd vanuit een verschillend model resp een model gebaseerd op de interviewsoorten de informatiegerichtheid en de context dat deze modellen op sommige punten erg dicht bij elkaar komen en soms over lappen is onvermijdelijk en kan alleen maar bijdragen tot de koherentie van de observatie we willen er echter nog op wijzen dat bij het luisteren of kijken naar interviews we onze aandacht op twee ver schillende luisternivo s kunnen richten ten eerste en dit is de meest normale luisterhouding kunnen we ons opstellen als vertegenwoordiger van het publiek waarvoor het interview gemaakt werd in dit geval luisteren we naar het interview als geheel van vragen en antwoorden die op een bepaalde publieksgroep zijn gericht binnen deze leersi tuatie kunnen we onze observatie echter ook richten op de luisterhouding van de betrokken personen iter itee zo kunnen we bijvoorbeeld nagaan op welke manier de luister attitude van de iter en de itee het verloop van het inter view bepalen in de observatieopdrachten lopen beide nivo s soms door elkaar het is echter soms belangrijk om bij de nabespreking van de luisteropdrachten deze nivo s te scheiden omdat ze beide enigszins vanuit een andere gerichtheid moeten geinterpreteerd worden hoe deze vormen van luisteren ook ruimer toepasbaar zijn op andere gespreksvormen zullen we bespreken in het volgen 27 de deel van het artikel daar zal ook duidelijk het verband tussen luisterhouding en spreken aan bod komen tot slot verwijzen we nog naar de lijst met observatieop drachten resp voor iter itee interview opgenomen in de leidse werkgroep 1980 134 135 ook afgedrukt in leren leven in taal 1982 223 224 luuk van waes p e jansonstraat 27 1050 brussel bibliografie appel hubers meijer 1976 sociolinguistiek uitgeverij het spec trum utrecht antwerpen daems pepermans roger 1982 leren leven in taal een moedertaaldi dactiek de sikkel malle daems pepermans 1983 luisteren in vonk jrg 13 nr 3 griffioen 1982 tegenspraak handelingsorientaties voor de leraar nederlands in het voortgezet basis onderwijs wolter noordhoff gronin gen hartveldt 1982 de gesproken samenleving over het analyseren van gesprekken coutinho muiderberg houtkoop steenstra 1983 beurtwisseling en beurtopbouw in forumdis kussies in tijdschrift voor taalbeheersing 1983 2 korswagen 1974 mondelinge communicatie in theorie en praktijk ii h d tjeenk willinck bv groningen lammers 1982 luistervaardigheid in moedertaalonderwijs in ontwik keling een overzicht van onderzoek tot 1981 p 426 444 coutinho muiderberg leidse werkgroep moedertaaldidactiek 1981 moedertaaldidactiek een handleiding voor het voortgezet onderwijs goutinho muiderberg meddens 1982 traangas braakgas zenuwgas het onderwijs in praten en luisteren in moer 1982 1 santbergen z d neerslag van de bedrijfsopleiding van de nos in hilversum van lint 1980 een praatje maken of de moeilijke kunst van de con versatie in levende talen nr 365 nov 1980 28