Is functioneel schrijven het nieuwe examenheil?

kees slui s functioneel is functioneel schrijven schrijve n het nieuwe examenheil in een nieuwe nascholingscursus ontdekte kees sluis docent aan de leraren opleiding van hogeschool holland voorheen vl vu in dienren dat veel leer krachten in het mavo en lbo binnenkort zullen kiezen voor de functionele schrijfopdracht als examenvorm hij nam samen met de cursisten deze examenvorm onder de loep in dit artikel geeft hij enkele overwegingen die duidelijk maken dat de keuze voor de func tionele schrijfopdracht noch vanzelfsprekend noch wenselijk is historie van het eindexamen in het kader van de harmonisatie van de lbo schrijfvaardighei d en mavo examens duikt in 1986 voor het eerst op grote schaal de examenvorm functio tot 1979 schreven de mavo leerlingen op het nele schrijfopdracht op dit betekent dat in centraal schriftelijk eindexamen alleen een het lbo c d niveau gekozen kan worden door opstel de lbo leerlingen maakten vanaf 1976 de school uit twee mogelijkheden functionele een tekstbegriptoets met open vragen schrijfopdracht of gericht schrijven in het ma ten gevolge van het leerplanontwikkelingspro vo kan de leerling kiezen voor de opstelop ject gericht schrijven in lbo en mavo werd in dracht of de functionele schrijfopdracht en de 1979 voor het eerst voor de leerlingen van lbo school kan ook nog kiezen voor deelname aan en mavo de mogelijkheid geopend om te kie het gericht schrijven zen het uitwerken van een gericht schrijven veel leraren zijn door deze manoeuvres in de opdracht of het schrijven van een opstel problemen geraakt en stellen zich vragen als overigens was hier meer sprake van een moet ik de leerling nu op drie twee soor school dan van een leerlingkeuze de leer ten examens gaan voorbereiden krachten moesten al in een vroeg stadium hoe ver mag ik gaan met het beinvloeden beslissen of zij aan het gericht schrijven van de leerlingen in hun keuze project gingen meedoen de deelname aan het welke examenvorm vind ik zelf het meest gericht schrijven project bleef tamelijk be geschikt perkt vrijwel uitsluitend de experimentscholen is functioneel schrijven wel het echte ei praktizeerden deze examenvorm van columbus 2 waar komt de functionele de werkelijke oorspron g schrijfopdracht vandaan in het schooljaar 1985 86 kwam het moment de functionele schrijfopdracht lijkt op veel waarop de examens voor lbo c en mavo c en scholen voor mavo en lbo hoge ogen te gooi d geharmoniseerd moesten worden om het en maar voor velen is de achtergrond van de verschil in de schrijfvaardigheidstoetsing op te ze examenvorm onbekend lossen werd voor beide schooltypen de func vandaar het volgende tionele schrijfopdracht geintroduceerd en dus in 1982 vatten onderzoekers van het centrum niet het opstel in het bol redenen daarvoor voor onderzoek van het onderwijs in amster waren uit onderzoek was gebleken dat in dam dat ook de periodieke peilingen ont veelgebruikte methodes in mavo en vooral wierp het plan op bij oud leerlingen van het lbo al allerlei functionele tekstsoorten voor mavo en lbo te onderzoeken welke taalvaar kwamen functionele schrijfopdrachten zouden digheden zij in hun huidige maatschappelijke de lbo leerlingen meer houvast bieden omdat praktijk nodig hadden en welke van die taal de inhoudelijke elementen bij de opdracht wer vaardigheden ze wel of niet goed op school den verstrekt onderwezen hadden gekregen er bleek een maar er speelde naar mijn mening ook een lou grote discrepantie te bestaan tussen deze ter technisch argument mee de objectieve twee praktijken zie o m moer 1984 5 voor toetsbaarheid van de examenvorm bij de hui de volgende situaties voelden de ondervraag dige vorm hoeven leraren alleen te beslissen den zich niet goed opgeleid heeft de leerling dit inhoudselement opgeno een kort briefje schrijven b v naar werkge men en aan deze vormconventie voldaan ver of klanten mijn indruk is dat vooral om examen tech werken volgens voorbeeldbrieven zaken nische redenen is gekozen voor de functionele brieven schrijfopdracht als examenvorm en dat het verzoekschrift bezwaarschrift of protest functionaliteitsaspect naar de achtergrond is brief opstellen gedrongen dit blijkt enerzijds uit de zeer verslag of samenvatting maken strakke toetsvoorschriften en anderzijds uit de aantekeningen maken b v tijdens een gekunsteldheid van de examens tot nu toe telefoongesprek na de chaos rond de examens in 1986 met een uitvoerige handleiding lezen van een name op het gebied van de beoordelingsvoor formulier dat je moet invullen schriften werd in 1987 de functionele schrijf het vragen van informatie of uitleg en het opdracht afgenomen zonder veel problemen schriftelijk beantwoorden van vragen dit lijkt de reden voor veel mavo scholen om een sollicitatiebrief schrijven nu voor deze examenvorm te kiezen de onderzoekers blok de glopper en wolf maar wat haalt men zich op de hals gingen vervolgens uitzoeken of het in een schoolse setting mogelijk was om enkele van deze vaardigheden te toetsen zij ontwierpen de functionele schrijfopdracht een tweetal testsets tienertoer en uitzend mavo d1 1987 nader bekeke n werk en namen die met redelijk succes af wolf blok 1985 in deze sets kwamen niet bij het examen van 1987 moesten de mavo d alleen schrijfvaardigheidstoetsen voor een leerlingen zich inleven in de volgende situatie brief schrijven aan een instantie aantekenin met een groepje vriend inn en vat de leer gen maken van een telefoongesprek maar ling e het plan op om een leegkomend school ook leestoetsen de krant lezen een formulier gebouwtje van de gemeente los te krijgen en invullen n a v gelezen gegevens informatie er een jongerencentrum van te maken in het naslaan in gidsen en zelfs mondelinge toetsen kader van de benodigde stappen hiervoor inlichtingen inwinnen per telefoon en een in wordt van de leerling verlangd formatief tv programma navertellen een verzoekbrief aan de wethouder te sturen een wervend artikel in de wijkkrant te schrijven 3 een affiche voor een open dag te maken deze eisen liggen naar mijn mening niet meer een aanvraagformulier ter verkrijging van op het niveau van mavo d maar op dat van een loterijvergunning in te vullen de school voor journalistiek twee aspecten van deze functionele schrijf een vergelijkbare kwestie doet zich voor bij opdracht wil ik nog wat nader bekijken de be het affiche de beoordelingsvoorschriften be nodigde vaardigheden van de leerling om deze vatten stringente aanwijzingen voor wat be opdracht te kunnen vervullen en de functiona treft de lay out bladverdeling overzichtelijk liteit van deze opdracht heid lettergrootte die nauwelijks reeel te eerst is het nodig om de opdracht nog wat na noemen zijn der tot ons te laten doordringen ik vermoed ik laat nog maar buiten beschouwing dat de dat veel lezers dan moeten bekennen nog zel leerling nauwelijks inhoudelijke aanwijzingen den zulke grootse plannen voor het jongeren krijgt voor de tekst op het affiche werk in de wijk buurt te hebben gehad zeker ten slotte dient de leerling een aanvraagfor niet toen zij 16 a 17 jaar oud waren en wie mulier in te vullen opnieuw wordt hier het in op die leeftijd al een verzoekschrift aan de ge levingsvermogen van de leerling op de proef meente stuurde zal ongetwijfeld als bijzonder gesteld en zijn haar begrip getoetst van ter ondernemend zijn beschouwd men als bestemming van de netto op aanleiding en eerste deel van de opdracht vra brengst aard en opzet van het kansspel gen van de mavo leerling een zeer groot inle wijzen waarop de deelnemingsbewijzen in om vingsvermogen daarnaast worden aan het loop worden gebracht wijze waarop de prijs verzoek in briefvorm aanzienlijke eisen gesteld bepaling zal geschieden en dergelijke ik noem ze in samengevatte vorm aan deze nadere analyse van de functionele alle informatie elementen die betrekking schrijfopdracht in het mavo d examen 19871 hebben op de aanleiding tot het schrijven heb ik grote twijfel aan de functionaliteit er van de brief de reden voor het verzoek de van overgehouden en als er sprake is van gebruiksdoelen van het centrum de vraag functionaliteit dan is het zeker geen normale om spoedige behandeling en de reden hier functionaliteit naar het oordeel van de leer voor en het verzoek tot een toelichtend ling van direct praktisch nut zoals ten brinke gesprek moeten in de brief zijn verwerkt de term omschreef de toon van de brief moet passend zijn de alinea indeling van de brief moet in orde zijn en de brief dient tevens een inleiden p roblemen met functioneel schrijven de zin nen en een afsluitende zin nen te in het algemeen bevatten de elementen die horen bij aanleiding doel mede op grond van de vorige paragraaf kan en opzet dienen logisch geordend te zijn men stellen dat de functionele schrijfop adressering van zowel geadresseerde al s dracht zeer veel voorbereiding vraagt veel van de in te leven afzender dienen volle meer dan men in eerste instantie vermoedt dig en goed geplaatst te zijn men dient zich te realiseren dat binnen ook aan de overige conventies omtrent aan functioneel schrijven zeven tekstsoo rt en of hef slotformule ondertekening dient vol genres aan de orde kunnen komen for daan te zijn mulier zakenbrief sollicitatiebrief artikel het taalgebruik moet volkomen correct zijn rappo rt age verslag aankondiging en ad ve rt entie van deze tekstsoo rt en dient de bi j het wervende artike l i n de wijkk r ant z ijn de leerling zich alle conventies m b t de logi eisen m i nstens even zwaar hoewel ik hier sche opbouw van de inhoud en m b t de n i et nog eens een ops omm i ng w il geven st i p vorm ook lay out eigen te maken de ik toch twee punten aan volgens de beoorde leerling mag immers geen model of voor l i ngsvoor sc h ri ften moet de leerl i ng er ook voo r beeld van de tekstsoo rt en naar het exame n zorgen dat meenemen de toon van het a rtikel wervend is en de 2 functi onee l schr i jve n s l u it momentee l ni e t kop pakkend aan b i j het onderw i js i n de onderbouw tot het a rti ke l niet ko rter is dan 125 woorden de de rde k l as laat de l eerkracht de leerlin en n i et lange r dan 300 woorden gen vooral c reat i eve s chr i jfopdrachten uit 4 voeren hierin kunnen zij hun eigen ervarin hadden meegedaan vertelden mij dat zij bij gen en fantasieen kwijt in het derde leer de eerste leerlingprodukten die ze beoor jaar krijgen ze dan plotseling functionele deelden 45 minuten nodig hadden gehad schrijfopdrachten die veel meer aan de na enige gewenning kon dit worden terug vorm en inhoudseisen gebonden zijn het gebracht tot 20 minuten per leerling plotselinge van deze vorm kan ik on deugt er dan niets van functionele schrijfop derstrepen door te wijzen op de school drachten dat bedoel ik niet te zeggen ik vind boeken die voor functioneel schrijven op dat de behoefte aan meer functioneel taalvaar de markt zijn gekomen geen van de door digheidsonderwijs zoals die oud leerlingen van mij bekeken methoden spreekt zich uit over mavo en lbo formuleerden serieus moeten het voorafgaande onderwijs over longitudi worden genomen het zou dan ook goed zijn naliteit gesproken om dit soort taalvaardigheidsopdrachten in een natuurlijk realiseer ik me wel dat deze vroeger stadium en meer regelmatig in het praktijk zich binnen enkele jaren kan moedertaalonderwijs in te brengen tijdens het wijzigen werken aan thema s of projecten zijn hiertoe 3 functioneel schrijven is een magere vorm vele gelegenheden van schrijfonderwijs aangezien de gege het voordeel hiervan is dat de opdrachten vens in de opdrachten staan vermeld en de natuurlijk voortvloeien uit de leerlingactivitei vormconventies van de genres vastliggen ten en niet zo nodig moeten omdat het eind komen twee belangrijke activiteiten van het examen dat vraagt schrijven niet aan bod dit betekent dus dat mijn bezwaren zich voor de leerling leert niet meer om materiaal al richten op de functionele schrijfopdracht als over het schrijfonderwerp te verzamelen examenvorm met de nu al optredende voor en te verwerken uitschaduwing in de derde en vierde klas de leerling mag geen nieuwe ideeen of informatie in zijn schrijfprodukten ver werken gebeurt dat wel dan volgt er niet terug naar het opste l aftrek dit betekent dat het conceptualiserende uit het vorenstaande moet niet gelezen wor aspect van het schrijven schrijven als den dat ik weer terug zou willen naar de stel denk en verwoordingsproces geheel wordt opdracht in het centraal schriftelijk eindexa verwaarloosd zeker de naar mbo en havo men cse misschien ten overvloede zet ik doorstromende leerlingen zullen dit aspect mijn argumenten tegen deze toetsvorm nog ernstig missen als ze bijvoorbeeld werk eens op een rijtje stukken moeten maken het zonder materiaalverzameling sfase la 4 functioneel schrijven confronteert zowel de ten schrijven van beschouwende teksten leerling als de beoordelaar met een beoor over een onderwerp waarvoor overigens delingssysteem dat tijdrovend is en ont wel in het basisvormingsrapport wordt ge moedigend werkt in dit systeem wordt uit pleit leidt in de meeste gevallen bij gegaan van een maximaal te behalen aantal mavo en lbo leerlingen en niet alleen bij punten bijvoorbeeld 70 per opdracht hen slechts tot leuteren en kretologie waarna per inhouds conventie technisch kiezen deze leerlingen dan maar voor een en taalgebruikselement soms wel 25 pun fantasie opdracht dan worden ze gedwon ten in mindering worden gebracht als het gen om onder stressige omstandigheden element niet voldoende aanwezig is bij de hun fantasie de vrije loop te laten vier opdrachten van het hiervoor besproken de beoordeling van de stelopdracht is een examen moesten in totaal 93 van die ele zijdig en subjectief en voldoet niet of er nu menten worden beoordeeld menigeen zal analytisch of globaal wordt beoordeeld aan zich tijdens deze beoordeling hebben afge de eisen die aan examenbeoordelingen mo vraagd wat is in hemelsnaam wel goed gen worden gesteld hoewel dit systeem de leerling inzicht lijkt te geven in gemaakte fouten lijkt mij een dergelijke massa elementen niet inzichtelijk leraren die aan deze examenvorm in 1987 5 mijn keuze ruimte voo r en de begeleiding en correctie binnen de gericht schrijven in lbo en mav o perken te houden wanneer alle leerlingen met verschillende onderwerpen bezig zijn vanu i t mij n visie verk i es i k geri cht schrij ven maar in de bovenbouw waar de leerlingen boven de twee h i ervoor genoemde s c hrijfvor minimaal twee mappen met onderwerps men voor en t ijdens het examen hoewe l in materiaal aanleggen blijken deze met be moer reeds eerder een uiteenzetting heeft hulp van voorgestructureerde formulieren ge staan over deze s c hr ij fvorm zie moer vrij eenvoudig na te kijken en blijken deze 1982 5 wil i k het goede e r van h i eronde r nog bovendien een bron te zijn voor allerlei an ko rt be li chten dere vakonderdelen een thematische litera 1 ger ic ht s c hrijven is een vorm van thema tuurverzameling voor spreekbeurten en dis tis ch schri jven d i e leerlingen al vanaf de cussies voor leesvaardigheid tot en met eerste k l as kan worden aangeboden vanuit het schoolonderzoek daarnaast blijkt dat een door de l eer li ng zelf gekozen onder bij de leerkracht na enige tijd ook gewen werp kan men hem haar leren om op all er l ei ning optreedt onderwerpen zijn al eerder w ijzen i nformat i e over het onderwerp te voorgekomen veel onderwerpen hebben verzame l en dit mate ri aa l op div e rse man i e een standaardopbouw en uitwerking en de ren te bewerken en te ordenen en er ver vaardigheid in het bedenken van schrijfop volgens verschillende soorten teksten mee drachten neemt toe te componeren in vergelijking met functionele schrijfop do o rdat de leer l ing ze l f onderwerpen aan drachten hoeft gericht schrijven bovendien draagt en k i e s t kan gemakke l ijke r worden niet meer tijd te kosten we hebben eerder aange s loten op de be langstel li ng en op het gezien dat de voorbereiding van de leerling beg i nniveau van de l eer li ng de l eer l ing op alle benodigde vaardigheden voor de leert om vragen aan een onderwerp te stel functionele schrijfopdracht ook zeer tijdro l en leert o p zoek gaan naar meer i nforma vend is daarnaast is de tijdsinvestering tie over het onderwerp hiermee wordt het voor de beoordeling van functionele schrijf b e grip dat de l eerling van zij n o nderwerp opdrachten eerder groter dan kleiner dan bij heeft s teed s meer ui tgebreid i n het kade r gericht schrijven van h e t m ater i aal verz a me l en kan de leer 3 met betrekking tot het examen sluit het uit li ng ver sc h ill ende fu nct i one l e ta al vaard i ghe werken van een gerichte schrijfopdracht den oefenen te l efon ere n e en sc h ri fte li jk naar aanleiding van een door de leerlingen verzoekje om inform a tie schr ij ven e en ver meegebrachte documentatiemap beter aan sla g van ee n gesprek of v a n een bezoek bij het voorafgaande onderwijs dan een maken aa nteken i ng e n maken van een i n voor de leerling moeilijk inleefbare situatie t e rv i ew een paar ter z a ke doende art i kel en waarin deze een brief artikel voor een niet op sporen en leze n in de fa se van het vertrouwd publiek moet schrijven sc hrijven n a ar aan l e i ding v a n het onder ook qua functionaliteit voor toekomstige w erp kan een voorz ic ht i g beg i n wo r den g e taalgebruikssituaties zal de leerling meer m a akt met t ek s te n d i e met een bep a a l d hebben aan de vaardigheid de inhoud van doe l en v o or een goed vo o rst e lbaar een tekst en te moeten verzamelen en te pub li ek worden ge s chr even tot nu toe wa moeten opschrijven dan de inhoud van een r e n de d i da c t isc he hand l eidingen voor deze tekst volgens een sjabloon vorm te moeten man i er van s c hr ijven s l ec hts s umm i er on geven d a nks het fe i t dat de slo zes j aar a an leer plano n twikkel i ng o p dit terrein heeft ge overigens wil ik zeker toegeven dat de invoe werkt d aar lijkt nu w a t verander i ng i n te ring van gericht schrijven geen sinecure is komen 2 daarover zijn de resultaten van het gericht 2 h o ewel v aa k het tegendee l wordt beweerd schrijven project duidelijk 3 ik heb echter ge i s ger ic ht s c h rij ven pr a kti sc h haalbaar zo merkt dat op verschillende scholen al beroe i s m i j gebleken op sc h ol en waa r m e n erm e e penprojecten themaweken en dergelijke wor e xp e ri mente e rt n a t u ur lij k is het een g rote den gedaan die op eenvoudige wijze naar ge k l u s om het onde r w ijs g oed t e org a n ise re n richt schrijven projecten omgebogen zoude n 6 kunnen worden 4 op die manier kan het schrijfvaardigheidsonderwijs toch functioneel en veelzijdig worden en de examenvorm een acceptabele manier van toetsen no te n e r zijn ger u cht en d at d e c evo oo k he t opstel als exa m envorm in het lbo w il invoeren i n het voorja ar z ullen d i d ac t ische publikaties over de aanpak en invulling van g erich t schrijven in i b o mavo h e t licht zien on der d e titels schrijf blo k e n schrijfschrift t e b estellen b ij d e s l o ensc h ed e e erder verschene n ove r g erich t s c h rijven in lbo m av o onder mee r schrijven meer dan een pen op papier vid eo band en handleiding schrij ven in uitvoering ove r d e d idactiek en schrij flij nen in de sch ool over de pla n ning gerich t s chrij ven i n h e t laat ste sc hoolj aar en h e t ein d e x ame n t e best ellen b ij d e s lo p ostb us 204 1 750 0 c a e nsche d e leerkrachten d ie ervaring en h eb b en o p d it g ebied r oe p ik o p o m h ierover in moer eens te rapportere n 7