Is het een aa of een a? Leren spellen op een multiculturele basisschool.

jeffbezemer is het een aa of een a leren spellen op een multiculturele basisschool 1 inleiding in 1804 werd de door de leidse hoogleraar m siegenbeek opgestelde nederduitsche spelling ingevoerd in overheids en onderwijsinstellingen van de bataafse republiek in de loop van de er op volgende anderhalve eeuw is dit spellingstelsel vervangen door dat van m de vries l a te winkel 1883 en vervolgens uitsluitend in het onder wijs door de spelling marchant 1934 pas in 1947 zou de opnieuw aangepaste officiele spelling een verplicht karakter krijgen voor school en staat de laatste spellingwijzigingen werden na een jarenlange discussie in 1996 ingevoerd de tijd die door curriculumontwikkelaars aan spellingonderwijs wordt toegewezen is sinds de verplichting van de officiele spelling aanzienlijk afgenomen het les materiaal voor de hoogste leerjaren van het middelbaar onderwijs bood in 1955 nog stof voor 150 tot 200 uur spelling per leerjaar van de velde 1971 215 in een moderne spellingmethode voor de basisschool als zin in taai spelling wordt voor dit vakonderdeel nog een uur per week ingeruimd op grond van de volgende overweging traditioneel kost spelling heel veel tijd in het basisonderwijs het lijkt zelfs wel eens dat schrijven en spellen voor hetzelfde staan hoezeer wij ook hechten aan een behoorlijke spellingsbeheersing spelling heeft geen alleenrecht binnen het taalonderwijs goed spellen is een belangrijke maar niet de enige voor waarde voor een functioneel schrijfproduct cranshoff zuidema 1996 7 deze tijdsinvestering van een uur komt overeen met de norm van de inspectie van het onderwijs 1997 31 en hetexpertisecentrumnederlands vgl sijtstra 1998 86 beide instituten hebben overigens vastgesteld dat deze norm in de praktijk wordt over schreden leerkrachten zeggen gemiddeld zo n honderd minuten per week aan spelling te wijden sijtstra 1992 inspectie van het onderwijs 1997 28 deze discrepantie tussen norm en parktijk is ook door het ministerie van onderwijs opgemerkt in een recente beleidsnotitie stelt de staatssecretaris dat het accent in het taalonderwijs vaak nog eenzijdig ligt op technisch lezen en spellen adelmund 2000 23 hoewel leerkrachten meer spellinginstructie zeggen te geven dan wenselijk wordt geacht relativeren zij in hun retoriek sterk het belang van een correcte spelling heyne hofmans 1988 97 samen met journalisten en andere professionele taalgebruikers achten zij een foutloze spelling belangrijk maar zeker niet het belangrijkste aspect van taal hoe erg men een spelfout vindt blijkt afhankelijk te zijn van het soort fout de speller en de situatie waarin de fout wordt gemaakt spiegel 17 18 1999 2000 nr 3 4 127 149 zeventig jaar voor cranshoff zuidema en adelmund klaagt de in nederlands indie werkende pedagoog nieuwenhuis al in zijn bronnenboek voor het nieuwe taal onderwijs in indie 1925 dat het taalonderwijs alle tijd aan het zuiver schrijven der woorden besteedt met alleen dit gevolg dat bijna niemand het doet het heeft kostbare uren verprutst met het indrillen van spellingregels die niemand toepaste a w 155 zijn pleidooi voor herinrichting van het taalonderwijs werd mede ingegeven door de diversiteit aan thuistalen van leerlingen terwijl destijds het onderwijs op europese inlandse en chinese scholen uitsluitend in het nederlands werd aangeboden sprak een aanzienlijk deel van de leerlingen thuis een geheel andere taal groeneboer 1993 249 net als in het hedendaagse onderwijs op multiculturele scholen kan die omstandigheid aanleiding vormen voor veranderingen van inhoud en vorm van het spellingonderwijs andere vakonderdelen zoals woordenschat vergen plots meer aandacht vgl bezemer kroon te verschijnen en aloude monolinguale spellingstrategieen zoals de verlengingsregel goed goede lijken niet meer ieder kind op weg te helpen vgl kroon sturm 1996 tegen deze achtergrond is de praktijk van het spellingonderwijs op een multi culturele basisschool onderzocht met behulp van sleutelincident analyse voorafgaand aan de presentatie analyse en interpretatie van het sleutelincident worden in de vol gende paragrafen achtereenvolgens het onderzoekskader enkele theoretische achter gronden en de onderzochte school geintroduceerd 2 onderzoekskader de studie maakt deel uit van een noors nederlands vergelijkend etnografisch onder zoek1 dat is toegespitst op de volgende vraag hoe wordtin de dagelijkse onderwijspraktijk van een multiculturele basisschool omgegaan met talige diversiteit in het schooljaar 1999 2000 zijn in dat kader gegevens verzameld op de nederlandse basisschool de rietschans 2 de verzamelde gegevens bestaan in hoofdzaak uit de veldnotities en geluidsopnames3 van ruim 40 uur klasse interactie in groep 4 van de school van een observatiedag zijn ook video opnames gemaakt in verband met de authenticiteit van de observaties is er gedurende de dataverzameling naar gestreefd om deelname aan de interactie in de klas tot een minimum te beperken om de observatie gegevens te structureren te reduceren en toegankelijk te maken voor collega onder zoekers zijn de gebeurtenissen in de reguliere klas van een observatieweek beschreven in een engelstalige synopsis hierin is geprobeerd de interactie bondig en in waarde neutrale bewoordingen weer te geven 4 de synopsis is bestudeerd tegen de achtergrond van uitkomsten van case studies die betrekking hebben op de onderzoeksvraag een voorbeeld van een dergelijk foreshadowed problem hammersley atkinson 128 1995 24 is het in de inleiding geschetste verschijnsel dat de bruikbaarheid van be paalde spellingstrategieen in een meertalige omgeving onder druk kan komen te staan de observaties van de reguliere klas zijn aangevuld met observaties van aparte lessen nederlands als tweede taal nt2 en t2 ondersteunend onderwijs in allochtone levende talen oalt ruim 15 uur interviews en schoolse documenten de open interviews met de betrokken groepsleerkracht de nt2 en oalt leerkrachten en de interne coordinator leerlingzorg die tevens de remedial teaching verzorgt zijn na transcriptie door de geinterviewden geautoriseerd voorts zijn alle leerlingen vragen gesteld over hun thuistaalgebruik bij de groepsleerkracht zijn naast een lang inter view mccracken 1988 voorafgaande aan de observaties retrospectieve interviews afgenomen aan het einde van de periode van dataverzameling hierin is gesproken over mogelijke interpretaties van geregistreerde lessen de verzamelde schoolse documenten omvatten onder meer lesmateriaal schoolgids en plan schoolrapporten toetsuitslagen van het cito leerlingvolgsysteem overdrachtsgegevens en het op eigen initiatief bij gehouden logboek van de groepsleerkracht het aldus verkregen etnografische corpus documenteert de onderzochte onderwijs retoriek en praktijk in de vorm van lesbeschrijvingen veldnotities transcripten van interviews en schoolse documenten de analyse van dit corpus is gericht op de identifi catie van zogenaamde sleutelincidenten erickson 1985 green bloome 1997 kroon sturm 2000 een sleutelincident is een lesfragment dat gerelateerd aan frag menten uit interviews en schoolse documenten en bezien vanuit verschillende perspec tieven denk handelings of interpretatiepatronen van betrokkenen illustreert waarmee de onderzochte onderwijsretoriek en praktijk kan worden begrepen aan de selectie analyse en interpretatie van het sleutelincident dat in deze bijdrage centraal staat liggen verschillende vormen van triangulatie ten grondslag door de synopsis en tussentijdse analyses van het incident met verschillende noorse en nederlandse onderzoekers te bespreken ontstond een vorm van internationale triangulatie kroon sturm 2000 10 door triangulatie van gegevensbronnen is nagegaan hoe het incident zich verhoudt tot de overige geobserveerde lessen de interviews en de schoolse documenten het sleutelincident is in een retrospectief interview besproken met de betrokken leerkracht 5 3 leren spellen basisschoolleerlingen kunnen net als volwassenen verschillende strategieen hanteren bij het spellen huizenga 1997 30 onderscheidt enerzijds indirecte strategieen te weten de fonologische strategie de woordbeeldstrategie de regelstrategie de analogie strategie en de hulpstrategie en anderzijds de directe spelstrategie bij leerlingen in de leeftijd van negen tot veertien jaar blijkt de woordbeeldstrategie veelal te overheersen maar worden ook andere strategieen toegepast v erhoeven 1985 153 de genoemde strategieen kunnen tevens als instructieprincipes dienen leerlingen leren in eerste instantie klankzuivere woorden te verdelen in fonemen om vervolgens de eraan gekoppelde letters in de juiste volgorde op papier te zetten schrijf zoals je spreekt 6 dit is de fonologische strategie de elementaire sp illinghandeling die parallel loopt met 129 de elementaire leeshandeling verhoeven mommers 1992 105 daarna leren leer lingen om op basis van ingeprente woordbeelden vaste regels hoor je x in situatie y dan schrijf je z analogie met grondwoorden of geheugensteuntjes niet klankzuivere woorden te spellen uiteindelijk zullen de meeste hoogfrequente woorden automatisch zonder overdenking gespeld worden dit is de directe strategie op welke wijze kan het spellingonderwijs worden afgestemd op meertalige klassen de didactische handleidingen van de nijmeegse werkgroep taaldidactiek 1992 verhoeven 1992 appel vermeer 1994 huizenga 1997 en appel kuiken vermeer z j bevatten nauwelijks tot geen bijzondere aanwijzingen voor het onder wijzen van spelling aan meertalige leerlingen met uitzondering van huizenga wijzen alle handleidingen op de klinkeronderscheidingsvaardigheid van turkse en of marok kaanse leerlingen doordat korte en lange klinkers niet betekenisonderscheidend zijn in het turks en arabisch zouden leerlingen met die moedertalen daar problemen bij kunnen ondervinden resp a w 416 337 25 29 verdere didactische wenken ten aanzien van spelling in een tweede taal kunnen in genoemde handboeken niet worden gevonden over de ontwikkeling van spelling in een tweede taal is slechts een beperkt aantal empirische gegevens voorhanden sijtstra 1998 83 verhoeven gillijns 1996 hebben vastgesteld dat allochtone leerlingen in groep 3 en 4 ten opzichte van hun autochtone leeftijdgenoten veel moeite hebben met de segmentering van onverander lijke woorden in fonemen en de koppeling van fonemen aan grafemen zij concluderen dat voor tweede taal leerders het coderen van woorden aanmerkelijk lastiger is dan het decoderen van woorden a w 276 verhoeven vermeer 1989 tonen aan dat turkse en marokkaanse leerlingen van 5 tot 9 jaar significant lager scoren op klank onderscheidingstaken dan hun autochtone leeftijdgenoten en minder moeite hebben met klinkeronderscheiding dan met medeklinkeronderscheiding a w 65 verhoeven 1987 heeft turkse en nederlandse leerlingen uit groep 3 van de basisschool een dictee laten maken van monosyllabische woorden die klanken bevatten die niet tot het turkse klanksysteem behoren zoals de klinkers in keus zus zeep en pil alle leerlingen hadden het kleuteronderwijs in nederland doorlopen de dictees wezen uit dat turkish children have no serious or specific problems with phonemes and phoneme clusters which do not occur in the turkish phoneme inventory in comparison with dutch peers they are slightly slower in the acquisition of the spellings of tense and lax vowels a w 155 klinkeronderscheidingsvaardigheid is niet alleen een noodzakelijke voorwaarde voor de spelling van klankzuivere woorden als keus zus zeep en pil maar tevens voor de toepassing van bepaalde conditionele spellingregels enkele van de spellingmoeilijk heden voor leerlingen in het basis en voortgezet onderwijs die bovenaan staan in de top tien van spelfouten in opstellen betreffen de regels van klinkerverenkeling en medeklinkerverdubbeling verhoeven 1979 161 deze spellingbeginselen spelen een centrale rol in het sleutelincident dat in deze bijdrage wordt besproken klinker verenkeling wordt in van dale 1995 als volgt omschreven 130 in open lettergrepen dat zijn lettergrepen waarin op de klinker geen medeklinker volgt worden zowel de korte als de lange klinker door het enkele teken voorgesteld met de hierna te noemen uitzonderingen a w xxviii de verdubbelingsregel wordt als volgt gedefinieerd verdubbeling van medeklinkers vindt plaats als de voorafgaande lettergreep anders open zou worden dus om aan te duiden dat de voorafgaande klinker kort is en moet blijven a w xxx meulenkamp 2000 onderzocht de strategieen die leerlingen hanteren bij het spellen van woorden waarin deze verschijnselen optreden nadat een gedicteerd woord door leerlingen uit groep 5 6 en 7 was gespeld werd gevraagd hoe zij tot het antwoord gekomen waren naar eigen zeggen gaan de leerlingen in de meeste gevallen af op een onvolledige regel woordkennis of een leesstrategie anders staat er het klank voor klank verschriftelijken klank letter koppeling wordt in slechts enkele gevallen genoemd en uitsluitend bij woorden met gesloten lettergrepen a w 146 om na te gaan in hoeverre problemen met het gebruik van de verenkelings en verdubbelingsregel bij turkse leerlingen veroorzaakt zou kunnen worden door het al dan niet kunnen onderscheiden van korte versus lange klinkers is een analyse uit gevoerd op recentelijk verzamelde taalvaardigheidsgegevens bij nederlandse en turkse leerlingen met laag opgeleide ouders aan het einde van groep 4 7 daarvoor is een selectie gemaakt uit de items van de afgenomen klankonderscheidingstaak die de aan of afwezigheid van een klinkerlengteverschil bevragen in tabel 1 zijn de items en de gemiddelde goed score per categorie items en per groep weergegeven uit t toetsen blijkt dat geen van de verschillen tussen de groepsgemiddelden significant is p 05 de eerste categorie items is geschikter voor het toetsen van de hypothese dan de tweede wanneer leerlingen een verschil zeggen waar te nemen tussen de woorden van de tweede categorie hoeft dat niet per se betrekking te hebben op een klinkerlengteverschil helaas bevat de eerste categorie slechts drie items daar staat tegenover dat gebruik gemaakt is van de itemscores van 337 leerlingen de gemiddelde scores op de eerste categorie items suggereren dat turkse leerlingen even weinig moeite hebben met het onderscheiden van de en de e de lal en de idj en de lol en de lol de tweede categorie items wijst uit dat identieke woorden met een korte of lange klinker door beide groepen leerlingen in vrijwel alle gevallen ook als identiek worden beschouwd 131 nederlandse turkse items leerlingen leerlingen weg weeg 2 94 2 96 hak haak rok rook pan pan jas jas 7 96 7 90 wip wip kool kool maag maag mos mos pet pet wit wit alle items 10 90 10 85 tabel 1 gemiddelde scores van nederlandse en turkse leerlingen op categorieen van items uit de klankonderscheidingstaak geconcludeerd kan worden dat het zeer onwaarschijnlijk is dat een turkse leerling die vanaf de kleuterschool onderwijs in het nederlands volgt in groep 4 nog spelfouten maakt die veroorzaakt worden door onvoldoende vaardigheid in het onderscheiden van korte versus lange klinkers de in didactische handleidingen gesuggereerde problemen daaromtrent zijn ten hoogste van toepassing op de relatief kleine groep turks en arabisch sprekende zij instromers en volwassenen die gedurende korte tijd aan nederlandse taal hebben blootgestaan 4 basisschool de rietschans de katholieke basisschool de rietschans bevindt zich in een multiculturele wijk van een middelgrote zuid nederlandse stad volgens gemeentelijke statistieken bedraagt het percentage allochtonen in het voedingsgebied van de school de wijken rietveld en de schans 29 procent de flats lage appartementencomplexen rijtjeshuizen en drive in woningen in deze wijken zijn gebouwd in de jaren zestig het merendeel daarvan valt onder de sociale woningbouw het gemiddelde besteedbare inkomen per wijk bewoner ligt bijna 20 procent onder het stadsgemiddelde het twee verdiepingen tellende schoolgebouw wordt omringd door een straat een grasveld een sporthal en een verzorgingsflat vlakbij de school bevinden zich een buurthuis en enkele winkels waaronder een turkse market de school is tien jaar geleden voortgekomen uit een fusie tussen een zwarte school in de schans en een witte school in rietveld beide scholen werden door afnemende leerlingaantallen in hun voortbestaan bedreigd volgens de leerlingenadministratie sprak op het moment van de dataverzameling 39 procent van de 219 leerlingen thuis e n andere taal dan het nederlands thuis spreekt 18 procent van leerlingen turks en 14 procent berbers en of arabisch ruim 90 procent van de leerlingen 48 procent van de moeders en 51 procent van de vaders is in nederland geboren veruit de meeste leerlingen zijn bijgevolg van onderaf ingestroomd in het nederlandse onder wijssysteem 132 het team kent veertien groepsleerkrachten twee oalt leerkrachten een remedial teacher interne coordinator leerlingenzorg een tutor een directeur een nt2 leerkracht twee peuterleidsters en twee onderwijs assistenten gelet op de eigen peutergroep waarin gewerkt wordt met het voor en vroegschoolse programma piramide de schakelgroep tussen groep 2 en 3 de verlengde schooldag overstap het school gerichte maatschappelijk werk en de taalcursussen voor allochtone moeders kan de rietschans beschouwd worden als een brede school vgl braakman 1999 het multiculturele karakter van de school wordt expliciet vermeld in officiele documenten als de schoolgids en het schoolplan waarin de rietschans wordt voorgesteld als een multiculturele samenleving in het klein schoolgids 1999 2000 2 volgens de directeur leef je hier in een samenwerkingsverband in een samenleving waar alle culturen bij elkaar leven waar je heel sterk appelleert aan respect voor elkaar directeur 138 groep 4 van de rietschans telde tijdens de observatieweek 27 leerlingen van hen spreken er naar eigen zeggen veertien uitsluitend nederlands thuis de overige leer lingen spreken naast of in plaats van nederlands thuis turks 6 leerlingen marokkaans arabisch en of berbers 5 papiaments 1 of engels 1 de gemiddelde leeftijd van de leerlingen is zeven jaar meneer ed de groepsleerkracht is geboren in 1940 en werkt inmiddels meer dan 35 jaar op een voorloper van de rietschans dit schooljaar geeft hij op de dinsdagochtend computerles aan de kleuters en is hij op de woensdagen vrij groep 4 wordt dan geleid door juf petra in het schoolplan wordt als leerdoel gesteld dat de kinderen vlot moeten kunnen schrijven hetgeen tevens inhoudt dat spelling inclusief spelling der werkwoorden ruim voldoende moet zijn schoolplan 1999 6 sinds het schooljaar waarin de case study is uitgevoerd wordt in groep 4 niet langer met de spellingmethode van taal actief te weten woordspel van den heuvel huijbregts peeters z j gewerkt maar met zin in taai spelling cranshoff zuidema 1997 de handleiding bij deze methode biedt aanwijzingen voor specifieke problemen waai allochtone leerlingen bij de spelling tegenaan kunnen lopen a w 8 bij hardnekkige spellingproblemen die bijvoorbeeld naar voren komen bij de uitslag van de toets schaal vorderingen spelling vaardigheid wordt de remedial teacher ingezet 5 een spellingles het is donderdag 28 oktober 1999 half tien s ochtends ed laat de uitdelers de schrijfschriften uitdelen de leerlingen bladeren in hun schrift om te kijken naar het punt dat ze voor de vorige uitwerking gekregen hebben de marokkaanse jamilla en nasira en de turkse feride en aysegul wordt gevraagd naar het bord te komen de instructie die dan plaatsvindt is hieronder weergegeven met de daarbij gehanteerde transcriptie conventies 133 transcriptie conventies voorbeeld verklaring 5 stilte d w z geen gesproken taal van 5 seconden alleen stiltes 4 sec worden vermeld sla pen gemarkeerde pauze tussen syllaben dat is correctie herstart of interruptie vallen voorgelezen of gedicteerde tekst p verwijzing naar geschreven letter schrijft valen aanvullende observationele gegevens veldaantekeningen fluistert impressionistische beschrijving van waargenomen geluiden en prosodische kenmerken nou onzekere transcriptie lol fonetische transcriptie volgens ipa e ventjes klinker wordt lang aangehouden va len volgende syllabe wordt opvallend sterk beklemtoond met stijgende intonatie 11 niet geidentificeerde leerling het incident ed nou even stil weer even nadenken er zijn korte en er zijn lange klanken 11 gaapt ed geef s een voorbeeldje van een lange klank stefanie stefanie slapen ed slapen slapen en wat weetje ook alweer van die lange klanken stefanie nou dan is er maar een p ed en ook een stefanie a tegelijk met andere leerling ed a sla pen goed zo ed vertelt vervolgens dat hij er bij het nakijken gisteren achter kwam dat alle leerlingen schitterend hadden geschreven iedereen heeft een zeven of hoger en een stempeltje gekregen juist op het moment dat ed de eerste zin wil dicteren komt abdel de oalt leerkracht de klas binnen ed o wacht even dan kan ie mee opletten da s een goeie wu slapen in bed wij schrijven op het bord wu slapen in bed en wij wachten eventjes de zin wij slapen in bed wordt door de meisjes en abdel op het bord gesunreven ed wijst erop dat wij met een lange ij geschreven wordt vermoedelijk als reactie op het geschrevene op het bord dan wordt er op initiatief van abdel gesproken over de spelling van een met of zonder accenten vervolgens op eds initiatief over bed verlengingsregel en ten slotte opnieuw op initiatief van abdel ov r slapen 134 verenkelingsregel als alle leerlingen deze zin in hun schrift hebben geschreven dicteert ed de tweede zin ed de tweede zin let op wn vallen op de grond 11 oei ed wij kijken of ze t goed doen wij vallen op de grond en zelf nadenken he wij natuurlijk weer met een lange ij wij vallen op de grond 6 11 laat een boertje pardon ed niet bij een ander kijken want dan doe je t verkeerd he dan kijkje naar nou nadenken vallen is dat een lange klank of een korte klank 11 fluistert bouchra ed is het een lal of een a aysegul schrijft valen 7 ed aysegul ga nou s een metertje achteruit staan nee voor het bord blijven staan maar gewoon achteruit ga s ja met je gezicht naar het bord toe en nou een meter achteruit gaan staan een stap achteruit doen juist en nou ga je lezen wat er staat wij slapen in een bed en wat staat er dan sst ze gaat vegen kijken wat ze nou gaat doen 11 foutje 11 fout ed sst en dat moet nasira ook doen he lezen wat je schrijft da s ook belangrijk he als je iets opgeschreven hebt om e ventjes te lezen wat staat er aysegul schrijft vaalen ii valen abdel va len 11 kijken abdel wuva len 11 valen 11 nou staat er twee keer valen abdel valen kijk kijk naar mij lln oei ed nou nou zijn wij stil he nou wil ik niet elke keer horen laat ze zelf nadenken op de grond abdel wu va len ed nou leg het maar s uit jordi vallen jordi wu uh vallen daarzo moet uh twee elletjes want anders was het valen ed juist ik moet twee elletjes hebben op de bij vallen t is een korte klank en dan hebben we de tweeling weer nodig he die moet een steuntje geven en grond is met een d want we zeggen gron den he dat is nou als nou nasira ook nog s eventjes vallen opschrijft met twee elletjes dan mogen wij de zin ook opschrijven en weer net zo mooi als gisteren he doe het maar langzaam en mooi wu vallen op de grond jullie mogen gaan zitten de vier 135 hierna bedenken vier autochtoon nederlandse jongens voor het bord hoe de zin wij horen een geluid gespeld moet worden ten slotte wordt de zin wij bellen aan de deur door de leerlingen voor het bord geschreven maar niet meer besproken de spellingles heeft dan ruim 20 minuten geduurd na afloop van de les vertelt ed de lesobservator dat vinden ze moeilijk met name de marokkanen die horen dat verschil vaak niet tussen korte en lange klinkers de gebeurtenissen in dit lesfragment kunnen als volgt worden beschreven nadat jamilla feride nasira en aysegul plaats hebben genomen voor het bord en ed verzocht heeft om stilte en concentratie wijst hij op het bestaan van korte en lange klanken stefanie geeft op zijn verzoek een voorbeeldje van een lange klank slapen en vertelt wat zij van die lange klank weet dan is er maar een p en ook een a als abdel toevallig de klas is binnengekomen schrijven hij en de leerlingen voor het bord de door ed gedicteerde zin op nadat deze zin is besproken en door de overige leerlingen in hun schrift is geschreven kondigt ed de tweede zin aan hij roept de leerlingen op tot concentratie en dicteert de zin wij vallen op de grond de leerlingen die niet voor het bord staan worden geacht te kijken of ze t goed doen ed herhaalt vervolgens de zin en spoort de leerlingen voor het bord aan om zelf na te denken de schrijfwijze van wij krijgen ze cadeau ed herinnert de leerlingen eraan dat dat met een lange ij geschreven wordt ed wil dat de leerlingen niet afkijken en nadenken over de vraag of vallen een korte of een lange klank een lal of een lal bevat aysegul schrijft ondertussen valen op het bord ed vraagt haar daarop een metertje achteruit te gaan staan wat door aysegul niet onmiddellijk begrepen wordt als aysegul de gewenste positie heeft ingenomen zegt ed haar te lezen wat ze geschreven heeft hierop neemt aysegul de borstel ter hand om een correctie aan te brengen enkele leerlingen merken op dat er een foutje gemaakt is nasira wordt eveneens gezegd te lezen wat ze heeft geschreven omdat je in het algemeen ter controle moet lezen watje hebt geschreven inmiddels heeft aysegul valen veranderd in vaalen enkele leerlingen en abdel spreken dat woord uit abdel vraagt iemand naar hem te kijken vermoedelijk wil hij aysegul iets op het bord laten zien als een leerling ook nog oei roept vraagt ed om stil te zijn en ze zelf te laten nadenken dan mag jordi vallen uitleggen jordi geeft aan dat vallen twee elletjes moet bevatten omdat we anders valen moeten lezen ed bevestigt dit in vallen heb je twee elletjes de tweeling dus nodig om een steuntje te geven hij voegt nog toe dat grond met een d is omdat we gronden zeggen dan wordt nasira geinstrueerd vallen ook met twee elletjes te schrijven en mogen de overige leerlingen de zin langzaam en mooi in hun schrift schrijven de leerlingen voor het bord mogen terug naar hun plaats 6 anaiyse de presentatie van de analyse is ingedeeld naar de hoofdrolspelers van het incident in paragraaf 6 1 wordt de rol van stefanie belicht in paragraaf 6 2 die van aysegul in paragraaf 6 3 die van jordi en ed en ten slotte in paragraaf 6 4 die van de lesmethodes 136 6 1 stefanie centraal in dit fragment staan het verenkelings en verdubbelingsbeginsel van de nederlandse spelling verenkeling treedt op in slapen dat als eerste wordt besproken de spelling van dat woord wordt op uitnodiging van de leerkracht door stefanie beredeneerd van die lange klanken 9 weet zij dat er maar een p en een a is naast het feit dat de klinker door een letter wordt weergegeven impliceert deze uitspraak dat de medeklinker in dit geval niet verdubbeld wordt de context waarnaar die in die lange klanken verwijst namelijk open lettergrepen wordt in de regel niet geexpli citeerd stefanie zal op het najaarsrapport dat enkele weken na dit incident wordt uitgereikt een acht behalen voor spelling en de bemoedigende opmerking goed zo meekrijgen aan het einde van het jaar wordt zij in de zogenaamde overdrachtsgegevens zelfs als ideale leerling gekarakteriseerd op de door de school afgenomen spellingtoets svs behaalt zij de hoogste score van de klas in de observatieweek krijgt zij regelmatig een rol toebedeeld in de eerste fase van een les onderdeel 10 wanneer ed haar vraagt om een voorbeeldje van een lange klank antwoordt zij met slapen een woord waarin verenkeling optreedt precies dat verschijnsel blijkt ed in deze spellingles aan de orde te willen stellen wanneer ed vervolgens vraagt wat ze weet van die lange klanken gaat stefanie eerst in op de spelling van de p en dan in antwoord op de vraag en ook een op de a ed bevestigt haar reacties met de opmerking goed zo nadat hij de fonologische structuur van het woord nog eens benadrukt door een korte pauze tussen de lettergrepen aan te houden in een opzicht reageert stefanie anders op eds verzoeken dan hij wenst de enkele p als antwoord op de vraag wat zij weet van lange klanken bedoelde ik natuurlijk niet maar ze heeft wel gelijk natuurlijk want ze zegt dan is er maar een p ed v 9 geconcludeerd kan worden dat de interactie tussen de als sterke leerling geperci pieerde stefanie en de leerkracht tamelijk vlekkeloos dat wil zeggen zonder mis verstanden en noodzakelijke ophelderingen verloopt behalve in het geval van de enkele p interpreteert en beantwoordt stefanie eds verzoeken precies zoals bedoeld was 6 2 aysegul na de presentatie van het voorbeeld slapen verschijnt de marokkaanse oalt leerkracht abdel in het klaslokaal en neemt hij op uitnodiging van ed deel aan de oefeningen op het bord volgens ed gebeurt dit vaker ed 1 48 de twee turkse en twee marokkaanse leerlingen evenals abdel schrijven de door ed gedicteerde zin waarin het voorbeeldwoord voorkomt op het bord na bespreking daarvan voorziet ed de leerlingen van een nieuwe zin met de opmerkingen nou nadenken vallen is dat een lange klank of een korte klank is het een a of een a 1 bakent hij het spelling probleem van de zin vervolgens af aysegul schrijft dan valen en later vaalen op het bord 137 na afloop van de spellingles merkt ed op dat allochtone leerlingen moeite hebben met het onderscheid tussen lange en korte klinkers in het retrospectieve interview ed v 8 vgl ook observatie 5 10 99 zegt hij hierover ed nou is het vooral deze groep en dat heb ik dus ook weer gemerkt bij marokkanen en zo bijvoorbeeld als ik zeg hij hoopte dan horen ze de lol niet exact dat had ik met mijn italiaan ook ik heb een italiaan lesgegeven he die horen niet of het een lol of een lol is die klank is voor hun hetzelfde jb dus dat merk je bij leerlingen hier ook ed ja want ik hoop dan horen wij duidelijk twee o s he maar zij horen dat minder dus dan schrijven ze ook makkelijker hop jb en dat zou bij aysegul ook het geval kunnen zijn ed dat kan bij aysegul ook het geval zijn ja nou dat is wel zeker ja bij dat soort woorden dan he als hij even later tijdens het interview het protocol nog eens doorleest merkt ed nog op ik zie hier dat aysegul schrijft vaalen he met twee a s als ze t gaat verbeteren da s toch een teken dat ze t helemaal nie kan horen he want dan ga je vallen niet veranderen in va a len ja da s toch van t goed horen of t een korte of een lange klank is ik denk dat dat bij de a misschien nog sterker is vallen valen dat dat toch voor hun onduidelijker is ed v 11 vermoedelijk werd eds opmerking na afloop van de les over de moeilijkheid voor met name de marokkanen ook al ingegeven door de spelfouten die aysegul met vallen maakt naast nasira was zij de enige allochtone leerling die in deze les spelfouten op het bord heeft gemaakt de italiaan waarover ed spreekt is overigens zijn zwager die als volwassene nederlands leerde spreken aysegul is een achtjarig meisje dat thuis zowel turks als nederlands spreekt zij volgt dit leerjaar voor de tweede maal en behaalde een 8 op spelling in het najaars rapport gelet op de gepresenteerde onderzoeksgegevens in paragraaf 3 is het zeer aannemelijk dat aysegul de eerste klinker in vallen als lal heeft waargenomen dit houdt in dat ayseguls spelfouten anders dan de leerkracht meent naar alle waar schijnlijkheid niet berusten op haar klankwaarneming waarop dan wel wellicht bieden de instructies van de leerkracht de sleutel tot het begrijpen van haar spelfouten de nadrukkelijke aanwijzing is het een a of een a die leerlingen op het spoor moet zetten van verdubbeling van de medeklinker stelt de lengte van de klinker centraal aysegul zou daardoor de klinkerlengteen de bijbehorende klinkerletter als het spellingprobleem van de zin kunnen beschouwen anders gezegd zij worm op het spoor gezet van de elementaire spellingregel schrijf zoals je spreekt die bepaalt dat een lal als a een lal als aa en een l als l geschreven wordt omdat aysegul valan waarneemt schrijft zij valen muller 1990 82 spreekt in dat verband van een eigenaktiver lernzugriff een beginnende schrijfstrategie die onafhankelijk vai de 138 didactisch bedoelde methode ook wordt ingezet bij niet klankzuivere woorden zie ook treiman 1993 279 daarop laat ed haar een metertje achteruit staan wat blijkens de er op volgende ontkenning en opheldering door aysegul verkeerd wordt opgevat zodra zij de gewenste positie heeft ingenomen moet ze lezen wat er staat omdat je met een meter achteruit gaan natuurlijk makkelijker ziet of het goed of fout is datje t beter kunt lezen dan staan ze met het gezicht bovenop het bord en dan overzien ze dat eigenlijk niet ed v 11 lezen wordt zo tot controlestrategie van het spellen gemaakt het is mogelijk dat aysegul deze strategie volgt en de juiste leesregels toepassend zelf tot de conclusie komt dat het woord fout gespeld is daarbij zij opgemerkt dat overwegend 1 00 leerlingen uit groep 5 6 en 7 pseudo woorden als valen in 50 75 procent van de gevallen verklanken tot vallen vgl meulenkamp 2000 155 minstens zo waar schijnlijk is het dat aysegul de opmerking en nou ga je lezen wat er staat heeft opgevat als een door ed gesignaleerde fout en wel een fout in het aantal a s dat is immers de letter klank die hij ter discussie stelde vgl is het een a of een a zo komt aysegul snel tot de conclusie dat vallen toch met twee a s geschreven moet worden kortom de interactie tussen de leerkracht en aysegul verloopt allerminst zonder misverstanden en ophelderingen de spelfouten die aysegul maakt berusten zeer waarschijnlijk niet zoals de leerkracht meent op klankonderscheiding maar op de interpretatie van de instructies van de leerkracht 6 3 jordi en ed het is de eentalige jordi die aan het slot van het incident gevraagd wordt om de schrijf wijze van vallen uit te leggen zijn uitleg is gebaseerd op leesregels als je een l zou schrijven lees je valen ofschoon die redenering anders is dan wat ed de leerlingen telkens voorhoudt namelijk dat je een tweeling moet schrijven na een korte klank wordt er volledig mee ingestemd nou officieel zeggen wij dus een korte klank he dan krijg je dus een tweeling zoals wij dat nu op dit moment leren he maar ja je kent jordi dat is een halfvolwassen persoon en ja da s ook goed he als ik een l schrijf staat er valen nou iemand die t zo redeneert is natuurlijk ook goed alleen da s niet het eerste logische antwoord wat wij dus geven want dat zal dus bijvoor beeld een aysegul niet kunnen begrijpen of die zal dat niet uit zichzelf zeggen dat er dan valen staat anders zou ze t nie fout schrijven ed v 13 ed voegt inderdaad aan jordi s uitleg toe ik moet twee elletjes hebben op de bij vallen t is een korte klank en dan hebben we de tweeling weer nodig he die moet een steuntje geven net als in de instructie aan het begin van de les wordt de context waarin de regel hoor je een korte klank dan schrijf je een tweeling optreedt in deze uitleg niet vermeld dat het benadrukken van de reikwijdte van de regel van belang kan zijn bleek vier dagen voordat het gepresenteerde lesfragment plaatsvond op de 139 maandagmiddag tijdens een zinsbouwles merkt een leerling op dat strekt wat ed op het bord heeft geschreven met twee k s gespeld moet worden de leerling leek de ingeprente regel ook te willen toepassen als een lettergreep al gesloten is de tweeling waarover ed spreekt wordt gebruikt om te verwijzen naar een dubbele medeklinkerletter het is echter voorstelbaar dat leerlingen ook dubbele klinkers als een tweeling beschouwen hierin ligt een alternatieve verklaring voor het feit dat aysegul in tweede instantie vaalen schrijft nadat ze begrepen heeft dat valen een fout bevat herinnert ze zich de regel hoor je een korte klank dan schrijf je een tweeling en vertaalt ze die naar ik hoor een lal dus ik moet een tweeling a schrijven zowel de tweeling als het steuntje of te wel de kernbegrippen in eds uitleg worden overigens metaforisch gebruikt de uitleg is daardoor niet alleen onvolledig en ambigu maar ook ondoorzichtig voor leerlingen die het betreffende spellingprincipe nog nauwelijks beheersen tot die groep lijkt ook aysegul te behoren nadat de juiste spelling door jordi en ed op verschillende manieren is uitgelegd mogen alle leerlingen de zin netjes in hun schrift schrijven doorgaans draait ed naar eigen zeggen deze volgorde om en laat hij de leerlingen voor het bord pas schrijven als de overige leerlingen de zin in hun schrift hebben geschreven om overschrijven te voorkomen ed v 15 de kwestie van verenkeling en verdubbeling is de afgelopen weken al eerder door ed behandeld en zal nog regelmatig terugkomen in het retrospectieve interview legt ed uit dat deze spellingcategorieen het hele jaar door bijna elke dag als het ware behandeld worden ed v 3 in het logboek dat ed heeft bijgehouden wordt in totaal zeven keer gesproken over de behandeling van klinkers en medeklinkers in open en gesloten lettergrepen vier van zulke lessen zijn door ons bijgewoond en blijken een vergelijkbare inhoud en didactiek te kennen telkens worden de verenkeling en ver dubbeling uitgelegd volgens de regelstrategie hoor je x dan schrijf je z er wordt afwisselend gesproken over een tweeling en een dubbele letter ook de controle strategie van het nalezen keert altijd terug de leerkracht lijkt erop uit te zijn deze strategieen bij de leerlingen in te slijpen door zeer regelmatig het soort klassikale oefeningen uit te voeren dat het incident illustreert 6 4 zin in taal wie dit leest en woordspel naast de in paragraaf 3 genoemde regelstrategie gebruiken jordi en de leerkracht in het fragment de lees of controlestrategie bij het spellen zin in taai spelling de spelling methode waar ed mee werkt kiest voor een andere benadering en stelt de behandeling van verenkeling en verdubbeling bovendien uit tot het vijfde leerjaar in de laatste eenheden van het boek voor groep 4 worden deze spellingmoeilijkheden voor het eerst geintroduceerd in de inleiding tot eenheid 10 stelt de handleiding p 189 de medeklinkerverdubbeling is voor de meeste leerlingen een moeilijk spellingsverschijnsel in de eerste fase is het belangrijk dat leerlingen met de verdubbeling hebben kennisgemaakt verder dan de vaststelling dat de mede 140 klinkerverdubbeling optreedt na een korte klank wordt er niet gegaan in deze eenheid het volgende schooljaar wordt er pas verder ingegaan op de mede klinkerverdubbeling in dat volgende schooljaar worden verenkeling en verdubbeling aangeleerd op basis van analogie met behulp van het zogenaamde klaverblad waarop prototypen terug te vinden zijn van verschillende spellingcategorieen het klaverblad wordt in de loop van het jaar uitgebreid met steeds nieuwe klinkers het meest uitgebreide klaverblad spelling b kopieerblad 8 oaeui klaverblad ziet er als volgt uit 1 g liggen mus mussen bek bekken mat matten bom bommen boom maat bomen maten beek beken muur muren lieg liegen figuur 1 het klaverblad uit zin in taai spelling de methode wijst er voorts op dat allochtone leerlingen dikwijls problemen hebben met het onderscheid tussen lange en korte klanken en raadt dan extra oefeningen aan handleiding 205 eds kennis over het onvermogen van allochtone leerlingen om klinkers te onderscheiden komt hiermee overeen net als in zin in taai spelling worden verenkeling en verdubbeling in de methode woordspel pas in het vijfde leerjaar uit gebreider behandeld en aan het einde van het vierde leerjaar al even kort geintrodu ceerd bij deze spellingcategorie speelt de regelstrategie dan een belangrijke rol in de door ed gebruikte leesmethode wie dit leest aarnoutse van de wouw 1990 wordt in het vierde leerjaar regelmatig aandacht besteed aan het lezen van klinkers en mede klinkers in open en gesloten lettergrepen daarbij keert telkens de metafoor van de tweeling terug die een steuntje in de rug geeft aan de korte klank de instructie voor het lezen en spellen van het woord rode les 3 3 bestaat bijvoorbeeld uit de volgende stappen handleiding 3 10 1 het woord bestaat uit twee stukjes 2 in het midden staat maar een letter de d 3 de o krijgt dus geen steun in de rug lang uitspreken 141 net als in de interactie tussen stefanie en ed is deze redenering van de leesmethode een concrete invulling van een regelstrategie in dit geval zie je een medeklinkerletter in het midden van een woord dat uit twee stukjes bestaat dan spreek je de voorafgaande klinker lang uit anders dan bij eds formulering is in deze regel de context wel gespecificeerd midden van een tweelettergrepig woord bij de behandeling van deze les op 25 oktober 1999 drie dagen voordat de spellingles plaatsvond volgt ed deze redenering niet hij spreekt weliswaar over woorden die bestaan uit twee stukjes maar aan het eind van zo n stukje is een lange klank ook uit het feit dat leerlingen zelf dergelijke woorden mogen bedenken in plaats van ze op te zoeken in de tekst uit het boek zoals de handleiding suggereert blijkt dat ed de leesles onbewust gebruikt voor het leren spellen van woorden met een open lettergreep omdat de spellingmethode voor het vierde leerjaar geen materialen aanbiedt voor het leren van het principe van verenkeling en verdubbeling zijn alle instructies voor beelden aanwijzingen en oefeningen op dat gebied op initiatief van ed aangeboden en bedacht de reden dat hij deze spellingcategorieen aan de orde stelt is naar eigen zeggen de hoge frequentie waarmee de verschijnselen in het taalgebruik optreden ed v 5 19 in het algemeen acht hij een tijdsinvestering in spelling van 20 minuten per dag gerechtvaardigd dat komt overeen met het door ons geregistreerde aantal minuten spellingonderwijs in de observatieweek met de uitgangspunten van woordspel van den heuvel e a z j 26 en met het gemiddelde aantal minuten dat in surveys door leerkrachten genoemd wordt vgl sijtstra 1992 inspectie van het onderwijs 1997 28 de vorm inhoud en timing van dit soort spellinglessen is waarschijnlijk ook ingegeven door de leesmethode dat ed niet met het klaverblad werkt is niet zo opmerkelijk ed heeft nog nooit met zin in taai spelling aan groep 5 lesgegeven en blijkt van het bestaan van het klaverblad niet af te weten ed v 18 7 interpretatie kennisbestanden en representaties in paragraaf 3 zijn de spellingverschijnselen die in het lesfragment centraal staan gedefinieerd in formeel taalkundige termen deze representatie van kennis van de nederlandse spelling verschilt van de representatie die de leerlingen in het besproken lesfragment voorgelegd krijgen en van de representaties die de lees en de spelling methode hanteren anders gezegd de theoretische kennis over spelling is op ver schillende manieren vertaald naar praktisch toepasbaar geachte kennis die kennis representaties stemmen niet altijd overeen met de door leerlingen gehanteerde spellingstrategieen de verschillende strategieen van de leerkracht de leerlingen en de lesmethodes zijn in de vorige paragraaf als volgt gereconstrueerd 142 slapen stefanie lange klank een p een a ed lange klank een a vallen aysegul korte klank een l een a korte klank een l tweeling a jordi twee elletjes anders is het valen ed korte klank tweeling steuntje rode wie dit leest twee stukjes een letter in midden geen steuntje lang uitspreken algemeen zin in taal klaverblad het repertoire van kennisrepresentaties waarover leerkrachten beschikken maakt deel uit van wat shulman 1986 omschrijft als pedagogical content knowledge die kennis omvat voor de meest gangbare onderwerpen van een vak the most useful forms of representation of those ideas the most powerful analogies illustrations examples explanations and demonstrations in a word the ways of representing and formulating the subject that make it com prehensible to others since there are no single most powerful forms of representation the teacher must have at hand a veritable armamentarium of alternative forms of representation some of which derive fromresearch whereas others originate in the wisdom of practise a w 9 welke representatie van een principe een leerkracht het meest geschikt acht zal af hangen van de inschatting van de mate waarin de leerlingen het principe al doorzien naarmate het begrip onderde leerlingen toeneemt zal de leerkracht eerder volstaan met een gereduceerde uitleg ed en stefanie hanteert in het incident regels van de vorm hoor je x dan schrijf je z om verenkeling en verdubbeling mee uit te leggen dat de context waarin het verschijnsel optreedt in die regel niet wordt gespecificeerd kan worden beschouwd als een reductie die is ingegeven door eds verwachting dat de klas inmiddels aan een half woord genoeg heeft het is niet onwaarschijnlijk dat de uitleg die hij voorheen gebruikte de context nog specificeerde zoals ook de leesmethode doet voorts omvat pedagogical content knowledge in de ogen van shulman 1986 an understanding of what makes the learning of specific topics easy or difficult the conceptions and preconceptions that students of different ages and backgrounds bring with them to the learning of those most frequently taught topics and lessons if those preconceptions are misconceptions which they so often are teachers need knowledge of the strategies most likely to be fruitful in x rganising the understanding of learners because those learners are unlikely to appear before them as blank slates a w 9 10 eds vakdidactische kennis houdt onder andere in dat allochtone leerlingen vaak moeite hebben met het onderscheid tussen korte en lange klinkers de bron van die kennis is 143 mogelijk de opmerking in de handleiding van de spellingmethode de ervaring die hij met het onderwijzen van spelling aan enkele allochtone zij instromende leerlingen heeft opgedaan de ervaring met zijn nt2 verwervende zwager en kennisuitwisseling tussen collega s praktische bronnen deze stereotypische voorkennis die ed projecteert op aysegul vgl cazden mehan 1989 54 leidt er niet toe dat hij een instructieprincipe hanteert dat niet is gebaseerd op het onderscheid tussen lange en korte klinkers met de aloude veelgebruikte spellingstrategie van inprenting van visuele woordbeelden vgl scheerer neumann 1986 173 is ed bijvoorbeeld ook bekend 12 de didactiek van een leerkracht wordt blijkbaar niet uitsluitend bepaald door zijn voorkennis over leerlingen en zijn bekendheid met allerlei kennisrepresentaties van de 35 jaar dat ed als basisschoolleerkracht werkzaam is heeft hij 25 jaar onderwijs verzorgd aan klassen met overwegend eentalige leerlingen in deze monolinguale context heeft ed praktische professionele kennis ppk ontwikkeld waarop het routinematige didactische handelen in de vernieuwde meertaligecontext is gefundeerd ppk wordt door anderson levitt 1987 als volgt omschreven their savoirfaire or know how neither what they do nor what they think but what they think as they are doing what they do knowledge then is a shorthand term for the beliefs values expectations mental models and formulas for doing things which the teachers use in interpreting and generating classroom events a w 174 na afloop van het besproken lesfragment draagt ed een verklaring aan voor ayseguls spelfouten die terwijl hij deed wat hij deed geen rol speelde de monolinguale routine die ed volgt bij het onderwijzen van verenkeling en verdubbeling onderstelt nu eenmaal dat leerlingen een verschil horen tussen lange en korte klinkers en na enkele maanden zodanig inzicht hebben verworven in deze verschijnselen dat een gereduceerde uitleg volstaat ppkkent volgens herrlitz 1996 een metonymische structuur waarin ein teil als stichwort dient umdas ganze das lernproblemund die einzelnen elemente seiner padagogischen bearbeitung aufzurufen a w 28 in het gepresenteerde lesfragment kan de opmerking er zijn korte en er zijn lange klanken die functie worden toe geschreven het stichwort roept bij stefanie precies de leerinhoud op die ed aan de orde wil stellen en de werkvormen opdrachten aanwijzingen kortom de denk handelings en interpretatieschema s die daarbij worden gehanteerd het stichwort zorgt daarmee voor een routinematig verloop van het er op volgende onderwijs leerproces de praktische kennis die ed in de interactie met stefanie hanteert wordt gedeeld met de leerling zodat een gereduceerde uitleg volstaat herrlitz 1996 stelt dergelijke kennis voor als een ijsberg dieses praktische wissen zeigt bei lehrern enbenso wie bei schulern die struktur eines eisbergs uber der wasseroberflachliche wird die tafelreihe in ons geval de opmerking er zijn lange jb als spitze sichtbar gleichzeitig damit ist fur jeden eingeweihten gegeben dab unter der wasseroberflache der eigentliche berg d r rechtschreibprobleme phasenschemata interaktions 144 muster usw verborgen ist der das weitere padagogische handeln strukturiert herrlitz 1996 28 ed is er in de eerste fase van de spellingles op uit om de leerlingen de werking van al eerder toegepaste spellingregels te demonstreren voor het welslagen van de demonstratie is het van belang dat de leerling die er bij assisteert precies begrijpt en doet wat er van haar verwacht wordt dat wil zeggen dat zij denk handelings en interpretatieschema s moet hebben verworven die ook ed hanteert gelet op eds perceptie van stefanie en haar terugkerende voorbeeldrol zie voetnoot 10 is het dan geen toeval meer dat ed en zijn assistente de praktische kennis delen die onder de denkbeeldige top van de ijsberg schuilgaat deze lezing wordt in het retrospectieve interview bevestigd wanneer ik hem vraag waarom stefanie de beurt krijgt antwoordt ed ik denk omdat ik in t begin wilde ik het goed horen en jij weet ook dat stefanie bij de beteren hoort dus hier wist ik bijna zeker dat ik een goed antwoord krijg ed v 9 in een latere fase van de spellingles keert de oorspronkelijke opmerking er zijn korte en lange klinkers in licht gewijzigde vorm terug nu zijn het aysegul en andere turkse en marokkaanse leerlingen die zich van ed moeten afvragen vallen is dat een lange klank of een korte klank is het een lal of een la 7 bij aysegul leidt deze aanwijzing niet tot de gewenste spelling de opmerking die vrijwel gelijk is aan die welke zo even nog als stichwort diende zet aysegul volgens de analyse in paragraaf 6 2 op het spoor van de spelling van de klinker in klankzuivere woorden ook een herstelpoging leidt niet tot de gewenste spelling van vallen onder de top van de ijsberg gaan nu ver schillende spellingproblemen en oplossingsstrategieen schuil terwijl eds vragen en uitleg enerzijds onvolledig ambigu en metaforisch kunnen zijn zonder dat dat wense lijke antwoorden van stefanie en jordi in de weg staat verhinderen zij anderzijds dat aysegul de principes van de spelling kan leren doorgronden 8 conclusie de analyse en interpretatie van het sleutelincident wijst uit dat de instructie van de leerkracht in alle fasen van de les sterk gereduceerd is de bedoeling van de les kan in beginsel uitsluitend worden afgeleid uit de opmerking dat er korte en lange klinkers bestaan de oplossingsstrategieen en aanwijzingen die vervolgens worden aangedragen zijn onvolledig ambigu en ondoorzichtig de tl leerlingen geven niettemin de ge wenste antwoorden hun inzicht in de behandelde spellingverschijnselen is zodanig ontwikkeld dat zij aan een half woord voldoende hebben om te weten hoe hei verloop van de les eruit zal zien en hoe de spellingmoeilijkheden opgelost kunnen worden op basis van dezelfde gereduceerde instructie is de t2 leerling niet in staat zich die verschijnselen eigen te maken 145 bovendien blijken er verschillende discrepanties te bestaan tussen de retoriek en praktijk van de leerkracht en de lesmethodes de strategieen van leerlingen en het het wetenschappelijke kennisbestand op basis van zijn vakdidactische kennis voorspelt de leerkracht dat allochtone leerlingen moeite hebben het onderscheiden van klinkers in de praktijk is de instructie van de leerkracht ongeschikt voor leerlingen die klinkers niet van elkaar kunnen onderscheiden en bij wie de gewenste spellingstrategie nog niet is geautomatiseerd de spellingmethode en didactische handboeken voorspellen even eens dat allochtone leerlingen moeite kunnen hebben met klinkeronderscheiding in tegenstelling tot de leesmethode past de spellingmethode een instructieprincipe toe dat op die vaardigheid geen beroep doet het wetenschappelijke kennisbestand voorspelt overigens dat turkse leerlingen die van onderaf zijn ingestroomd in nederlandstalig basisonderwijs geen moeite hebben met klinkeronderscheiding in de praktijk volgen leerlingen ook andere strategieen dan die welke door de leerkracht gewenst zijn de t2 leerling komt op basis van een andere strategie niet tot de juiste oplossing terwijl de tl leerlingen op basis van deels afwijkende strategieen wel de juiste spelling aan dragen het beroep op de vaardigheid om klinkers te onderscheiden en de onvolledigheid ambiguiteit en ondoorzichtigheid ervan geeft de instructie van de leerkracht een sterk monolinguaal karakter door jarenlange ervaring met onderwijs aan vrijwel uitsluitend tl leerlingen is er een monolinguale routine gevormd voor het onderwijzen van ver enkeling en verdubbeling die noch door de invoering van een moderne spelling methode noch door verwerving van kennis over en inzicht in de talige bagage van leerlingen is bijgesteld de geobserveerde spellingles staat niet op zichzelf de mede klinkerverdubbeling en klinkerverenkeling wordt gedurende het schooljaar regelmatig en op vergelijkbare wijze behandeld een analyse van het woordenschatonderwijs van dezelfde leerkracht wijst eveneens op een bewustzijn van meertaligheid in retorische bespiegelingen en op het gebruik van monolinguale routines in de dagelijkse praktijk vgl bezemer kroon te verschijnen nader onderzoek zal moeten uitwijzen of dergelijke monolinguale routines van de leerkracht hun oorsprong vinden in een monolinguale habitus gogolin 1994 van waaruit in alle vakonderdelen op talige diversiteit wordt gereageerd noten 1 het onderzoek wordt uitgevoerd bij babyion centrum voor studies van meertaligheid in de multiculturele samenleving van de katholieke universiteit brabant en het instituut voor psychologie van de universiteit van oslo in opdracht van het nederlandse ministerie van onderwijs cultuur en wetenschappen en het noorse ministerie van kerk onderwijs en wetenschappen 2 omwille van de anonimiteit zijn de namen van personen en de school gefingeerd 3 de opnames zijn gemaakt met behulp van een rondom gevoelige microfoon en een dat recorder de microfoon hing in het midden van het plafond en ving voldoende geluid op om ook zacht pratende leerlingen op de geluidsband te kunnen verstaan 146 4 de synopsis bevat een korte beschrijving van de school de groep en de leerkracht een overzicht van de lessen die tijdens de observatieweek gegeven zijn een plattegrond van het klaslokaal en een 31 pagina s tellende samenvatting van de klasse interactie in twee parallelle kolommen staan de tijden waarop de gebeurtenissen plaatsvonden en analytische opmerkingen en verwijzingen naar lesmateriaal dit lesmateriaal is gebundeld als bijlage bij de synopsis 5 de synopsis is besproken met sjaak kroon kub jan sturm kun en guus extra kub tussentijdse analyses van het incident zijn besproken met de twee eerstgenoemden de voorlaatste versie is tevens voorgelegd aan de betrokken groepsleerkracht voor hun waardevolle inbreng worden zij zeer bedankt 6 de historische achtergrond van dit topos is door muller 1990 uitvoerig beschreven de toepassing ervan in een hedendaagse meertalige klas in duitsland vinden we onder andere terug in de case study van neumann 2000 7 voor het ter beschikking stellen van deze gegevens en de uitvoering van de analyses ben ik dank verschuldigd aan anne vermeer kub 8 de bronvermelding is als volgt ed i verwijst naar het lange interview met groeps leerkracht ed ed v naar het retrospectieve interview met ed en directeur naar het interview met de schooldirecteur het er opvolgende cijfer verwijst naar de pagina in het transcript observatie verwijst naar veldnotities die zijn opgetekend tijdens observaties op de vermelde datum 9 de term lang suggereert ten onrechte dat het klanken betreft die lang duren of lang worden aangehouden ook voor de leerkracht blijkt de term verwarrend te werken in de synopsis p 35 is een gebeurtenis gedocumenteerd waarbij ed beide a klanken in de naam katja kort noemt in tegenstelling tot de leerling die desgevraagd de eerste kort en de tweede lang noemt 10 behalve in dit incident bijt stefanie blijkens de synopsis op de volgende momenten het spits af als eerste de sommenrij invullen en voorlezen de instructie bij een zinsbouwles voorlezen het versje uit een spellingles voorlezen als eerste een deel van de tekst uit een leesles voorlezen de titel van de leesles en de aangeleerde standaardvragen daarbij stellen voorts mag zij tijdens het zelfstandig werken een medeleerling helpen en krijgt zij een beurt toegewezen in een woordenschatles door een medeleerling 11 in de lessen uit de eerste vijf eenheden d i de helft van alle leerstof voor groep 4 wordt zes maal het lezen van klinkers en medeklinkers in open en of gesloten lettergrepen als doel genoemd 12 in het lange interview vertelt ed hoe hij tot dan toe gewend was spelling te onderwijzen wij begonnen elke maandag met een instapdictee dat was dus zijn die 20 woorden die werden geoefend op het bord en op papier in de komende week die dan bezig was dan had je woensdag of donderdag had je daar een oefening over en dan spelletjes met diezelfde woorden en ik liet ze dan wanneer ze nogal fout geschreven werden liet ik ze thuis vijf keer schrijven ik zeg iemand die vijf of zes foutjes had ik zeg nou schrijf die woordjes thuis nog es vijf keer en dan liet ik ze dan naar het bord komen midden in de week van schrijf die woorden es op kijken of je ze nou kent en dan hadden we vrijdags hadden we het controle dictee met die woorden d r in en die woorden die kenden ze dan ook ed 1 23 bibliografie aarnoutse c j van de wouw 1990 wie dit leest tilburg zwijsen adelmund k 2000 aan de slag met onderwijskansen tweede kamer 1999 2000 27020 14 147 anderson levitt k 1987 cultural knowledge for teaching first grade an example from france in g spindler l spindler eds interpretive ethnography of education at home and abroad hillsdale lawrence erlbaum ass 171 192 appel r f kuiken a vermeer z j nederlands als tweede taal in het basisonderwijs amsterdam meulenhoff educatief appel r a vermeer 1994 tweede taalverwerving en tweede taalonderwijs bussum coutinho bezemer j s kroon te verschijnen daar wordt hard aan gewerkt woordenschat onderwijs in een multiculturele klas paper gepresenteerd op de conferentie multiculturele samenleving in impasse globus 10 november 2000 braakman l 1999 de brede school in nederland de stand van zaken anno 1999 utrecht sardes cazden c b h mehan 1989 principles from sociology and anthropology context code classroom and culture in m c reynolds ed knowledge base for the beginning teacher oxford etc pergamon press for aacte cranshoff b j zuidema 1997 zin in taai spelling a handleiding tilburg zwijsen dale j h van 1995 groot woordenboek der nederlandse taal utrecht van dale lexicografie erickson f 1985 qualitative methods in research on teaching occasional paper no 81 east lansing irt msu gogolin i 1994 der monolinguale habitus der multilingualen schule munster new york waxmann green j d bloome 1997 a situated perspective on ethnography ethnographers of and in education in j flood s b heath d lapp eds handbook of research on teaching literacy through the communicative and visual arts new york macmillan library 181 202 groeneboer k 1993 weg tot het westen het nederlands voor indie 1600 1950 een taalpolitieke geschiedenis leiden kitlv uitgeverij hammersley m p atkinson 1995 ethnography principles in practice second edition london new york routledge herrlitz w 1994 spitzen der eisberge vorbemerkungen zu einer vergleichenden analyse metonymischer strukturen im unterricht der standardsprache osnabrucker beitrage zur sprachtheorie 48 13 52 heuvel f van den c huijbregts g peeters z j taal actief woordspel groep 4 handleiding den bosch malmberg heyne g m hofmans 1988 speling in de spelling rapportage van het publieksonderzoek en het professionelenonderzoek spellingvoorkeuren van nederlanders en vlamingen tilburg iva huizenga h 1997 spelling en didactiek groningen wolters noordhoff inspectie van het onderwijs 1997 spellenderwijs een evaluatie van het onderwijs in spelling en interpunctie op de basisschool utrecht inspectie van het onderwijs kouwenberg b c van de guchte h blok j van de gein 1997 zin in taal taalmethode voor het basisonderwijs jaargroep 4 handleiding a taalboeken al ena2 werkboek a taaimaatje a handleiding taaimaatje a tilburg zwijsen kroon s j sturm 1996 davut canan en de schildpad over taal onderwijs in een meer talige klas spiegel 14 1 2 53 kroon s j sturm 2000 comparative case study research in education methodological issues in an empirical interpretative perspective zeitschriftfur erziehungswissenschaft 3 4 1 19 mccracken g 1988 the long interview newbury park etc sage 148 meulenkamp h 2000 spellen of spelen spelfouten in open en gesloten lettergrepen in tweelettergrepige woorden bij leerlingen in de basisschool s 1 graviant educatieve uitgaven muller k 1990 schreibe wie du sprichst eine maxime im spannungsfeld von miindlichkeit und schriftlichkeit eine historische und systematische untersuchung franfurt am main etc peter lang neumann u 2000 man schreibt wie man spricht wie man schreibt uber sprachunterricht in einer deutchen grundschulklasse in i gogolin s kroon hrsg man schreibt wie man spricht ergebnisse einer vergleichenden fallstudie uber unterricht in viel sprachigen klassen munsteretc waxmann 187 209 nieuwenhuis g j 1925 bronnenboekvoor het nieuwe taalonderwijs in indie groningen etc j b wolters u m nijmeegse werkgroep taaldidactiek 1992 taaldidactiek aan de basis groningen wolters noordhoff scheerer neumann g 1986 wortspezifisch ja wortbild nein ein letztes lebewohl an die wortbildtheorie in h brugelmann hrsg abc und schriftsprache ratsel fiir kinder lehrer und forscher schoolgids jaarkalender katholieke basisschool de rietschans 1999 s 1 s n schoolplan katholieke basisschool de rietschans 1999 s 1 s n shulman l s 1986 those who understand knowledge growth in teaching educational researcher februari 1986 4 14 sijtstra j 1992 balans van het taalonderwijs halverwege de basisschool uitkomsten van de eerste taaipeiling medio basisonderwijs arnhem instituut voor toetsontwikkeling sijtstra j 1998 taalonderwijs op de basisschool een stand van zaken raamplan deel 1 nijmegen its treiman r 1993 beginning to spell a study offirst grade children new york etc oxford university press van der velde i 1971 spelling taal sociale milieus in j de vries j griffioen r vos a c de geus red voorwerp van aanhoudende zorg een bundel artikelen over het vak nederlands in het voortgezet onderwijs s 1 sectie nederlands van de vereniging van leraren in levende talen 210 219 verhoeven g 1979 verbeelding en werkelijkheid spelfouten in deopstellen uit verschillende typen van onderwijs tijdschrift voor taalbeheersing 1 146 163 verhoeven g 1985 de strategieen van de speller een analyse van het spellingvraagstuk diss uu verhoeven l 1987 ethnic minority children acquiring literacy diss kub verhoeven l red 1992 handboek lees en schrijfdidactiek functionele geletterdheid in basis en voortgezet onderwijs amsterdam lisse swets zeitlinger verhoeven l p gillijns 1996 ontwikkeling van beginnende les en spellingvaardigheid tijdschrift voor onderwijsresearch 19 3 259 279 verhoeven l c mommers 1992 ontwikkelings en programmagericht onderwijs in l verhoeven red handboek lees en schrijfdidactiek functionele geletterdheid in basis en voortgezet onderwijs amsterdam lisse swets zeitlinger verhoeven l a vermeer 1989 diagnose van kindertaal nederlandsetaalvaardigheid van autochtone en allochtone kinderen tilburg zwijsen 149