Is internationale literatuur wenselijk en nodig?

francis staatsen is internationale literatuur wenselijk en nodig in deze lezing gaf francis staatsen die lid was van de vakontwikkelgroep mo derne vreemde talen en die betrokken was bij de plannen voor ckvi al in 1994 op de spl conferentie grenzen en vergezichten haar visie op het vak overstijgend literatuuronderwijs de titel van deze bijdrage houdt een vraag in is internationale literatuur wen selijk en nodig laat ik maar beginnen met deze vraag in zijn algemeenheid positief dus met ja te beantwoorden literatuur moet de zin ervan ligt in de activiteit van het lezen zelf en de vormende waarde die er van uit gaat hier over is door velen al veel gezegd en geschreven en daar wil ik hier niet verder op ingaan ook geloof i k in de koppeling tusse n taal en literatuur ik denk niet dat het mogelijk is met een taal bezig te zijn als gebruiker van moeder taal en of vreemde taal zonder daarbij ooit een literaire tekst tegen te komen internationaal i s eigenlijk vanzelfsprekend omda t dit toch past in onze ge hele dagelijks e cultuur w e drinke n frans e wij n e n belgisc h bier leze n nieuws over haiti en rusland gaan op vakantie naar spanje en amerika lo pen op italiaanse schoenen eten marokkaans en kijken naar kunst van pi casso en malevich in amsterdam om maar een paar voorbeelden te geven of om naar lezen en literatuur te kijken in het cultureel supplemen t van nrc handelsblad lezen we waarschijnlijk meer recensies van en nieuws over bui tenlandse boeken dan van en over nederlandse boeken de laatste weken liet zoals gewoonlij k wee r ee n enorm e varietei t i n lande n va n herkoms t va n schrijvers zien duitsland cuba belgie engeland zweden denemarken om er maar een paar te noemen ee n leesvoorbeeld ui t een ande r land d e prestigieuze engelse literaire booker prize kende de afgelopen jaren meer schrijvers van niet engelse herkomst dan van engelse nieuw zeeland ca nada kenia en japan vielen in de prijzen terwijl een van de genomineerden van 1994 uit sri lanka komt deze voorbeelden hoe triviaal misschien ook laten zien dat we in onze we reld zeer gewend zijn uit allerlei culturen alledaagse dingen en kunst naar ei gen smaak en belangstelling tot ons te nemen en dan zou internationaal i n het literatuuronderwijs op school niet mogen of kunnen maar door mijn beginvraag in algemene zin met ja te beantwoorden heb ik nog geen antwoord op de vraag of internationale literatuur wel een plaats zal kunnen hebben in de bovenbouw van havo en vwo in de toekomst en op de vraag hoe hieraan vorm en inhoud te geven ik heb op daarop geen pasklare antwoorden maa r wil we l proberen uitgaand va n wat gegeven s ee n paar overwegingen hieromtrent op een rijtjete zetten hierbij wil ik een aantal za ken de revue laten passeren 40 staatsen is internationale literatuur wenselijk en nodig 1 de huidige positie van literatuur in het talenonderwijs 2 de plannen voo r de toekoms t va n commissie vernieuwin g eind examenprogramma s moderne vreemde talen havo en vwo cve mvt en de stuurgroep profiel tweede fase voortgezet onderwijs 3 een paar mogelijke consequenties van deze toekomstplannen uren deelvakken etc 4 enkele keuzemogelijkheden voor literatuur in de verschillende vak ken in de nieuwe bovenbouw de huidige positie van literatuur in het talenonderwijs tot op heden heeft literatuur alleen een plaats in de bovenbouw va n havo en vwo binne n de vakke n nederlands frans duits engels spaan s e n rus sisch en blijft het onderwijs voornamelijk beperk t tot de literaturen van de landen waar deze talen als voertaal gebruikt worden de enkele praktijkerva ringen va n schole n me t vakoverstijgen d literatuuronderwij s zij n positief maar krijgen tot op heden weinig navolging in deze tijd van fusies dus gro tere scholen met grotere secties etc formauebudgetregeling taakbelasting problematiek en allerlei onderwijsvernieuwingen is het veel gevraagd van do centen om vooral in eigen tijd veel energie te stoppen in het nodige overleg de ontwikkeling van programma s en organisatie van vakoverstijgende lessen om dit tot een succes e n een structureel onderdee l va n het bovenbouwpro gramma havo en vwo te maken bovendien levert deze vorm van onderwijs vaak problemen op voor het rooster van een school die niet altijd even mak kelijk op te lossen zijn maar vooral in vakoverstijgend literatuuronderwij s zie ik voor de toekomst wel mogelijkheden ik kom daar later op terug voorstellen cve mvt in april 1992 heeft d e commissi e vernieuwin g eindexamenprogramma s moderne vreemde talen havo en vwo cve mvt haar eindrapport gepubli ceerd hierin zij n voorstellen voo r ee n examenprogramm a literatuu r voo r havo en vwo geformuleerd die een veel minder globale uitwerking van het aloude 1 611108 van en inzicht in geven de algemene doelstelling voor litera tuur luidt de kandidaat heeft enige kennis van en inzicht in de vreemdtalige literatuur met oog voor internationale verbanden en heeft een houding ontwikkeld ten opzichte van het zelfstandig leze n van literair werk in het origineel o f i n hertaling of vertaling om deze doelstelling te bereiken moeten de leerlingen kennis nemen van en omgaan met literaire teksten via vier invalshoeken die het literatuuronder wijs in de breedte bestrijken deze vier invalshoeken zijn 1 de literair historische invalshoek samengevat gaat het hier om cultuuroverdracht stromingen schrij vers en hun werken voor havo wordt minimaal de laatste honderd 41 staatsen is internationale literatuur wenselijk en nodig jaar proza gevraagd voor vwo 200 jaar proza en naar keuze poezie of drama 2 de literair theoretische invalshoek het ambacht van het literaire schrijven en de structuur van het lite raire werk staan centraal met behulp van een begrippenapparaat ana lyseren en interpreteren leerlingen literaire werken 3 de persoonsgerichte invalshoek persoonlijkheidsontwikkeling attitude s e n gevoelens krijge n hier aandacht aandachtsvelden zijn thematiek en inhoud van het literaire werk de beschreven problematiek eventuele contrasten daarin en de mogelijkheid dez e te gebruiken om de reactie en opvattingen van leerlingen te exploreren 4 de op het ontwikkelen van persoonlijke leessmaak gerichte invals hoek hier gaat het om de ontdekking en ontwikkeling van de voorkeuren van de leerlingen na een zeer gevarieerd aanbod van teksten brengen de leerlingen verslag uit van hun persoonlijke top drie vakoverstijgende samenwerkin g in de voorstellen van de cve mvt wordt aangedrongen op samenwerking tus sen vreemde talensecties en nederlands en internationalisering dit wordt met name gevraagd bij de literair historische en literair theoretische invalshoek deze samenwerking kan uiteraard varieren van zeer minimaal tot zeer maxi maal minimaal zo u bijvoorbeeld zij n dat secties voo r zover mogelijk de zelfde terminologie hanteren bij de eerste invalshoek en eenzelfde invullin g van het begrippenapparaat bi j invalshoek 2 dat zowel doo r de commissi e vernieuwing eindexamendprogramma s nederland s hav o en vwo cven voor nederlands al s door de cve mvt voor de moderne vreemde talen ge vraagd wordt dit klinkt waarschijnlijk gemakkelijker dan het is want velen houden toch graag vast aan hun eigen opvattingen omtrent sommige begrip pen en het gebruik hiervan alom en vanouds bekend is de spraakverwarring rond de termen thema onderwerp motief en bedoeling die in de verschil lende talen gebruikt worden in de huidige situatie zullen veel leerlingen onder andere vanwege dit soort begripsverwarringen een nogal verbrokkeld en on samenhangend beeld van het fenomeen literatuur hebben zoals de cve mvt in haar tussenrapport stelde dus naar leerlingen toe en daar gaat het toch om in het onderwijs lijkt het beter om tot afspraken voor eensluidende termen en definities t e komen binnen een bepaalde scholengemeenschap dat dit moei lijk te realiseren is illustreert het volgende citaat uit het themanummer van levende talen van december 1993 over transfer in het talenonderwijs zo in gewikkeld is het nu datje zelfs over zulke basale dingen nog overeenstem ming moe t bereike n met a l di e talendocente n bi j elkaar bi j on s o p school al ruim dertig en dan moetje nog ergens die tijd vandaan halen een citaat overigens da t ook va n toepassing is o p vakoverstijgend literatuuron derwijs 42 staatsen is internationale literatuur wenselijk en nodig plannen van de stuurgroep profiel tweede fase in de profielplannen lijkt de positie van literatuur bij andere talen dan neder lands en engels uiterst wankel alleen engels komt als volledi g va k voor frans en duits voornamelijk als deelvak daarnaast wordt door de stuurgroep profiel tweede fase overwogen om de literatuurgeschiedenis van de vreemde ta len over te hevelen naar het verplichte nieuwe vak culturele en kunstzinnige vorming zoals we in het mei nummer van levende talen 1994 konden le zen binnenkort worden vakontwikkelgroepen een nieuw begrip in de profielope ratie ingesteld door de stuurgroep die voor alle vakken programma s voor zowel volledig e al s deelvakken gaa n samenstellen voo r nederlands e n de moderne vreemde talen worden de eindrapporten van respectievelijk de cven en de cve mvt als uitgangspunten meegenomen 1 inhoud van het vak engels in de nieuwe tweede fase ter discussie misschien is overigens ook bij engels literatuur niet zeker van een plaats in het programma heter loonen en herman wekker hebben in het juni num mer van levende talen 1994 de discussie geopend ove r de positie va n het complete vak engels in de toekomstige bovenbouw ze pleiten ervoor om de eisen bij engels niet zoals bij de andere moderne vreemde talen te beperken tot taalvaardigheden hoe belangrijk di e ook zijn ze zijn voorstanders van uitbreiding behalve de taalvaardigheden lezen luisteren spreken en schrij ven zouden de eisen voor engels meer inhoudelijke aspecten van het vakge bied moeten bevatten ze noemen de volgende mogelijkheden extensief lezen angelsaksische literatuur lectuur tekstverklaring geschiedenis ik neem aan van de engelstalige wereld kennis van angelsaksische landen en volkeren taalbeschouwing voor schrijfvaardigheid wi l men niet alleen de eis van een persoonlijke en za kelijke brief maar zou ook gericht of gedocumenteerd schrijven in het engels overwogen kunnen worden zoals loonen en wekker zelf aangeven zou uit deze mogelijkheden een keuze gemaakt moeten worden niet alles kan tenslotte maar ik slui t niet uit dat hun voorstellen voor met name een verzwaring van schrijfvaardigheid zinni g gevonden zullen worden in zowel stuurgroep als hoger onderwijskringen waar toch al zoveel geklaagd wordt over de vreemde taalvaardigheid van de studen ten we weten allemaal dat hogere eisen voor schrijfvaardigheid automatisc h een behoorlijke verzwaring van de leerlast voor leerlingen en dus een grotere tijdsinvestering door leerlingen met zich mee brengen deze keuze voor zware schrijfvaardigheid o f een andere bijvoorbeeld voo r kennis van landen en volkeren zou de tijd voor literatuur wel eens behoorlijk terug kunnen dringen 43 staatsen is internationale literatuur wenselijk en nodig enkele consequenties in de toekomst is er eigenlijk niet zo heel veel tijd voor de talen beschikbaar op het vwo zal een studielast van vierhonderd uur voor engels en voor een deelvak frans of duits leesvaardigheid een studielast van honderdzestig uur gehanteerd worden voor engels dus vierhonderd uur voor lessen en huiswerk samen voor driejaar voor in ieder geval de vier vaardigheden en naar ik hoop literatuur en als we kijken naar het vak engels valt het met die status van volledig heid nogal tegen voor literatuur is in het gunstigste geval bijvoorbeeld een derde van de ujd zo n honderdertig uur en in een wat ongunstigere verdeling een vijfde van de tijd tachtig uur beschikbaar en let wel voor zowel lesse n als huiswerk waaronder bijvoorbeeld het zelfstandig lezen van literaire wer ken waarvoor overigens de cve mvt geen verplicht aantal geeft maar dat aan de scholen overlaat ik zal een eenvoudig rekensommetje geven om dui delijk t e maken wat deze cijfers kunne n betekenen i k ga er even voor het gemak van uit dat op het vwo leerlingen voor engels in totaal twaalf literaire werken moeten lezen dit aantal is aan de lage kant voor de hele bovenbouw vwo in de huidige praktijk is het gemiddeld meer voor drie leerjaren twaalf literaire werken zijn in feite al onhaalbaar voor het redelijk gunstig e geva l van honderddertig uur want voor deze twaalf boeken hebben leerlingen als we uitgaan van boeken van tweehonderdvijftig bladzijden en een gemiddelde leestijd van twintig bladzijden per uur wat misschien nog aan de hoge kant is toch in ieder geval zo n honderdvijftig uu r nodig aa n verslaglegging leesdossier of lessen literatuur komen leerlingen dan uberhaupt niet meer toe voor nederlands zal de situatie voor leeslijst en literatuur wellicht iets roos kleuriger zijn maar het door de cven gevraagde aantal titels van vijfentwin tig voor vwo lijkt me aan de hoge kant wil er voor de andere eisen van deze commissie met betrekking tot literatuur en taalvaardigheid genoeg tijd over blijven 2 ook bij het nieuw i n te voeren vak culturele en kunstzinnige vorming za l het voor literatuur moeilijk worde n om een volwaardig e plaat s t e krijgen vijftig procen t va n dit vak dus honder d uur voor vw o en zestig uu r voor havo kan aan literatuur besteed worden het zal duidelijk zal dat een bezin ning op vorm en inhoud van literatuur bij de talen in de toekomstige tweede fase hard nodig is de voorstellen van zowel de cven als de cve mvt be vatten waarschijnlijk teveel eisen wat betreft literatuur gezien de tijd die voor de talen beschikbaar zal zijn en het grotere accent dat de stuurgroep op taal vaardigheden wil leggen lichtpuntjes een klein lichtpuntje biedt het voorstel van de cve mvt ten aanzien van ex tensief lezen in het eindrapport stelt de commissie dat er zowel op havo als vwo extensief gelezen moet worden ten behoeve van leesvaardigheid om vol doende leeservaring op te doen maar laat de hoeveelheid teksten aan de scho len over de commissie heeft he t hier over tekstmateriaal wa t inhoudt dat bijvoorbeeld zowe l non fictionele al s fictionele teksten hiervoor in aanmer 44 staatsen is internationale literatuur wenselijk en nodig king komen iets dat ook in lijn is met het kerndoel over extensief lezen in de basisvorming dit extensieve lezen in de vreemde taal past bij de opvatting dat zoals westhoff het noemt kilometers maken om de leesvaardigheid in de vreemde taal te vergroten van groot belang is maar dan wel met teksten die leerlingen redelijk makkelijk aankunnen dit betekent bijvoorbeeld in de on derbouw de mogelijkheid van het lezen van eerst graded readers en daarna bij voorbeeld jeugdliteratuur en in de bovenbouw een lijn van triviaalliteratuur naar literatuur met een wat grotere of zelfs een grote l ik denk dat het zeker voor duits en frans raadzaam is om bij de selectie van teksten voor extensief lezen gebruik te maken van deze opening naar het lezen van literatuur vooral fictie die de voorstellen van de cve mvt biedt een tweede lichtpunt is denk ik toch de studielastbenadering di t houdt in ieder geval in dat er anders met lessen die contacturen worden omgesprongen kan worden in een bepaalde vormgeving hiervan bijvoorbeeld modulair kan gemakkelijker dan in de huidige situatie structureel tijd voor vakoverstijgend internationaal literatuuronderwijs ingeroosterd worden ik geloof overigens dat het zinniger en effectiever is om gedurende een bepaalde periode meer tijd aan literatuur te besteden dan zoals au vaak gebruikelijk is een les per week ge durende het hele jaar dat welke vorm dan ook van vakoverstijgend literatuuronderwijs niet van de ene dag op de andere tot stand kan komen zal duidelijk zijn er zal nascho ling voor nodig zijn in de initiele lerarenopleiding zal hier aandacht aan be steed moeten worden het liefst zo u ik zien dat toekomstige talendocente n nederlands en mvt in hun opleiding een gemeenschappelijke vakoverstij gende voorbereiding krijgen wat betreft literatuuronderwijs in internationaal perspectief en uiteraard zullen er andere leermiddelen moeten komen het klassikaal behandelen van een bepaalde periode uit de literatuurgeschiedenis aan de hand van een boek dat alleen maar een overzicht geeft vanjaartallen en feiten al of niet met zeer korte teksten als illustratiemateriaal i s waarschijn lijk zonde van de tijdin het toekomstige studiehuis al deze overwegingen en cijfers laten zien dat literatuur bij alle talen en het nieuwe cultuurvak we l een rol hoe bescheiden misschie n ook za l kunne n blijven spelen maar er zullen wel keuzen gemaakt moeten worden enkele keuzemogelijkheden voo r literatuur in de toekomst ik steun voor een groot deel de keuzen van indelen van de vier invalshoeken over de vakken zoals erik kwakemaak3 die gaf literatuurgeschiedenis en dan wel z o internationaa l mogelij k ma g va n mij oo k een plaats krijge n i n het nieuwe vak culturele en kunstzinnige vorming literaire theorie kan wat mij betreft overal maar graag voor alle tale n de zelfde begrippen met dezelfde definities per school als eis van bovenaf ik denk dat er te weinig tijd in het vak culturele en kunstzinnige vorming zal zijn om meer te doen dan het introduceren van begrippen uit de literaire theo rie e n enige oefening in de toepassing ervan aan de hand van een aantal zo in ternationaal mogelij k geselecteerd e teksten al dan niet in vertaling daar 45 staatsen is internationale literatuur wenselijk en nodig naast denk ik dat een verdere toepassing bij de afzonderlijke talen met name bij nederlands en engels nodig zal zijn het ontwikkelen van leessmaak kan uiteraard in elke taal en wat mij betreft niet alleen in de talen die een leerling in zijn profiel heeft maar ook met ver talingen van werken uit andere talen naar de talen die de leerling leert voor de persoonsgerichte invalshoek het werken met thema s kan ik moei lijk een keuze maken enerzijds zijn er thema s die zo universeel zij n dat er vergelijking mogelijk is tussen verschillende culturen en dus literaturen dan zou de keuze op een vakoverstijgende aanpak bij het vak culturele en kunst zinnige vorming kunnen vallen anderzijds zijn er vaak zulke grote verschil len zowel literair als cultureel maatschappelijk dat het leggen van verbanden en het maken van vergelijkingen wat mij betreft een dubieuze zaak wordt en dit zou weer pleiten voor het onderbrengen van deze invalshoek bij de afzon derlijke talen tot slot ongetwijfeld zij n er nog andere keuzen te maken met andere argumenten dan door erik kwakernaak en mij aangegeven ik verwacht dat het een zware klus zal worde n voo r d e diverse vakontwikkelgroepen nederlands modern e vreemde tale n en culturele e n kunstzinnige vorming o m literatuur i n de programma s van alle profielen onder te brengen maar ik hoop oprecht dat deze tot een vruchtbare vorm van vakoverstijgende samenwerking komen om een samenhangen d programma literatuur samen te stellen voor de toekom stige bovenbouw noten 1 in de recent 1995 gepubliceerde eindexamenprogramma s van de diverse vak ontwikkelgroepen is te lezen dat de literatuurprogramma s nederlands mvt en ckv1 als gemeenschappelijk elemen t verslaggeving van leeservaringen door middel van een leesdossier of leesdossiermap opgenomen hebben de vakontwik kelgroep mvt stelt dat voor het onderdeel literatuurtheorie met name het litera tuurtheoretische begrippenapparaat aansluiting op de praktijk bij nederlands vanzelfsprekend is 2 de vakontwikkelgroep nederlands heeft dit aantal inmiddels teruggebracht tot 12 titels voor he t vwo 3 zie de bijdrage van kwakernaak elders in deze bundel bibliografie braet a t hendrix het cven rapport eindverslag van de commissie ver nieuwing eindexamenprogramma s nederlandse taal en letterkunde vwo en havo s gravenhage 1991 couzijn m g westhoff over het onderscheid tussen korte verhalen short sto ries en kurzgeschichten een groepsdiscussie over transfer tussen docenten neder lands en moderne vreemde talen in levende talen 485 1993 619 623 commissie vernieuwing eindexamenprogramma s modern e vreemde talen vwo en havo nieuwe examens aan de horizon tussentijds rapport van de commissie vernieuwing eindexamen moderne vreemde talen vwo en havo s gravenhage 1991 46 staatsen i s internationale literatuur wenselij k e n nodig commissie vernieuwin g eindexamenprogramma s modern e vreemd e talen vw o en havo eindrapport van de commissie vernieuwing eindexamenprogramma s moderne vreemde talen vwo en havo den haag 1992 kaldewaij j van het hb gesprek tussen de stuurgroe p profiel tweed e fas e vo en het hoofdbestuur levend e talen in levende talen 490 1994 316 loonen p h wekker engels een va k apart over de positi e va n engel s i n de profieldiscussie in levende talen 491 1994 367 368 staatsen f samenwerkin g sectie s modern e vreemd e tale n e n nederlands in staatsen f van strip tot stroming literatuur in de voorstellen voor nieuwe eindexamenprogramma s moderne vreemde talen havo en vwo enschede 1994 stuurgroep profiel tweede fase voortgezet onderwijsjwede fase scharnier tus sen basisvorming en hoger onderwijs een uitwerking op hoofdlijnen van de no ta s profiel van de tweede fase van het voortgezet onderwijs s gravenhage 1994 stuurgroep profiel tweed e fas e voortgezet onderwijs de tweede fase vernieuwt scharnier tussen basisvorming en hoger onderwijs deel 2 s gravenhage 1994 47