Kalle, 12 jaar. Portret van een lezer uit Zweden.

piet hein van de ven kalle 12 jaar portret van ee n lezer uit zwede n bijlage bi j tsjip tijdschrift voo r literair e vormin g le jaargang nummer 3 december 199 1 deze publikatie ter gelegenheid va n d e jaarwisseling 1991 1992 is een gemeenschappelijk e uitgav e va n d e katholiek e universiteit nijmege n e n d e stichtin g prom o tie l i ter a tuuronderwijs e n word t gezonde n aa n d e relatie s va n d e afdeling literatuurdidactie k va n d e k u en genoemd e stichting met d e beste wensen voo r 1992 koos hawinkels voorzitte r sp l warn d e moor afd literatuurdidactie k ku n anja bijlsma lindaar t harrie habet s ank hendrick s ronald soetaer t margitka va n woerkom redactie tsji p 1 vier gevangene n het was midden op de open zee de don pedro een klein maar goed toegerust vaartuig koerste naar het zuid westen alle zeilen waren bij gezet en de oranje vlag en wimpel van portland wapperde aan de top van de mast de zee wierp kleine heuveltjes op en was blauw en leeg zover het oog reikte in een donker laadruim zaten vier gevangenen hun handen en voeten waren met touwen gebonden ze konden zich nauwelijks verroeren een keer per dag kwam de scheepskok met eten hij had medelijden met hen en gaf hen vaak beter eten dan de kapitein had bevolen behalve de kok zagen ze niemand daarom begonnen ze elkaar te vertel len wie ze waren en waar ze vandaan kwamen want ze waren niet somen gevangen genomen laban vertelde het eerst hij was groot en breed gebouwd en had een baard ik was stuurman op een handelsschip dat op oost indie voer en kruiden laadde jullie weten dat de brute salamander prins portos heeft verdre ven en zo de macht in portland greep toen we terugkwamen van onze laatste reis besloot hij dat ons schip moest worden gebruikt voor het ver voer van gevangenen naar het steeneiland en dat zijn er heel wat want hij duldt niet dat iemand anders denkt dan hij massa s gevangenen ik weet waar ik het over heb nou ja onze kapitein en ik werden naar de burcht ontboden om nieuwe orders te ontvangen maar de kapitein wei gerde de handel eraan te geven hij wou niet dat het schip dienst zou doen als oorlogsboot of gevangenenschip u zult meer verdienen heerser als u van gevangenenschepen handelsschepen zou maken zei hij wachters schreeuwde de salamander meteen smijt hem in de don kerste kerker en de soldaten grepen de kapitein en zetten hem gevangen onder in de burcht zo stuurman laban zei hij tegen mij nu is het schip zonder chef wil jij kapitein worden ik wil zeker kapitein worden maar niet op een van je gevangenenschepen die onschuldige mensen naar het steeneiland vervoeren onschuldige gilde hij je zult zelf naar het steeneiland en stenen bikken tot je niet meer kun staan wachters weg met hem en nu zit ik hier en ben zelf op weg naar het steeneiland besloot laban en wond zich zo op dat hij met zijn gebonden handen een houten kist tot gruzelementen sloeg hij was beresterk en als hij kwaad werd had hij nog meer kracht daarna vertelde de kleine meneer velamson zijn verhaal hij was apo theker in de hoofdstad portsburg zijn oude vrouw was stervende hij verzorgde haar en gaf hoar medicijnen op een avond zij lag in bed en 5 meld zijn hand vast kwamen de soldaten van de salamander en bevalen hem om direct naar de heerser te gaan toen hij weigerde grepen ze hem in zijn kraag en sloegen hem door de straten tot in de grote ridderzaal waar de salamander zat apotheker je zult een sterk giftige drank voor me maken zei hij ik moet me ontdoen van enkele vervelende personen die denken dat ze het land beter kunnen regeren dan ik maar hoogedele heer gifmengen is toch al long verboden in portland antwoordde meneer velamson hier is alleen ongehoorzaamheid aan mij verboden schreeuwde de salamander nu hoe zit het dat is niks voor een apotheker heer ik moet mensen helpen om te leven niet om dood te gaan bovendien heeft mijn vrouw wachters het steeneiland meneer velamsons vrouw was diezelfde avond gestorven en hijzelf was in het laadruim van de don pedro gegooid het was beter in de tijd van de oude portos zuchtte hij en zweeg laban werd zo kwaad over meneer velamsons verhaal dat hij in zijn woede de touwen rond zijn handen kapot rukte en de losse einden van zich af slingerde hij wou zich tegen de deur gooien die aan de buitenkant met een balk vergrendeld was stop zei jesse e begint niets tegen alle wachters daarbuiten maak onze touwen los en luister naar mij op 13 september 1988 lezen de leerlingen van klas 5 van de albanoschoo l in landskrona i n zuid zweden 1 het eerste inleidende hoofdstu k va n he t zeeroververhaal veronica geschreve n doo r beng t ingelstam leraa r ja n nilsson heef t he t boek kort geintroduceerd he t uitgedeeld e n de leerlin gen gevraagd t e gaan lezen het eerste hoofdstuk voer t d e lezers naar he t donkere laadrui m va n ee n gevangenenschip da t o p we g i s naa r he t berucht e steeneiland waa r d e brute salamander diegenen opbergt die niet onder zijn juk willen bukken we schrijven d e 17 e eeuw als de salamander d e wettige en rechtvaardig e heerser portos van portland heef t verdreven de vier gevangenen laban velamson jesse en licke zitten gebonden i n het laadruim in korte flas h backs leert d e lezer hun geschiedeni s kennen ze hebben alle vier op een eigen wijze de heerser getrotseerd laban d e grootst e e n sterkst e va n d e vier vertel t zoal s w e zage n he t eerst da n volg t he t verhaa l va n d e apotheker jesse d e volgende i s boer hi j weigerd e zic h t e late n recrutere n voo r he t lege r va n d e sala mander hi j is gevangen genomen maar zij n geliefd e veronic a wee t va n niets ze zit thui s i n portland naa r he m ui t t e kijken lick e is een jonge n van wie de vader vlugschrifte n tege n de tyran schrijft toe n licke op een dag de salamander za g kon hij zich niet inhouden en stak zijn lon g uit te gen hem toen de salamander da t za g riep hij meteen zijn soldaten he t steeneiland he t steeneiland wanneer laban de verhalen va n zijn medegevangenen hoor t wordt hi j zo razend dat het hem lukt zij n boeien te verbreken hij weet zelfs de deu r 6 van he t laadrui m t e forceren da n bereik t he t verhaa l ee n dramatisc h hoogtepunt d e soldaten worde n verras t doo r d e vie r gevangene n e n n a een kort e maa r hevig e strij d aa n de k springe n d e vie r overboor d e n vluchten zwemmen d naa r een dichtbi j eiland daa r verberge n z e zich i n de struiken vanuit hu n schuilplaat s zie n ze hoe de soldate n naa r he t ei land roeien om hen te zoeken ze besluiten dan om snel terug te zwemmen er onstaat ee n nieuw kortdurend gevech t me t d e achtergebleve n solda ten met de onverwachte hulp van de kok weten ze te winnen en luk t het hen he t schi p t e kapen z e vare n naa r ope n zee geve n he t schi p ee n nieuwe naam veronica en rusten wat uit van alle vermoeienissen 2 een rollenspel op dat momen t i n het verhaa l word t het individueel leze n onderbroken jan nilsso n heef t d e kla s gezeg d nie t verde r t e lezen hi j heef t ee n rol lenspel gepland waari n d e leerlinge n d e kans krijge n zel f o p he t to t n u toe gelezene door te borduren het rollenspel handelt voora l over de kok die vergeleke n me t d e vie r andere n voo r d e lezer s tamelij k anonie m i s gebleven wi e i s hij waaro m heef t hi j d e andere n geholpen waa r komt hi j vandaan e n wa t heef t hi j gedaan zijn levensverhaa l vormt i n tegenstelling to t da t va n d e vie r gevangenen ee n ope n ple k i n he t ver haal het doel va n he t rollenspe l i s dat d e leerlinge n d e fictiev e situati e verder uitbouwe n e n o p een eige n wijz e die open ple k invullen al s ee n soort medevertellers de leerlingen worden ingedeeld i n groepen ze verdwijnen voo r een dee l in diverse vertrekken om het rollenspel voor te bereiden en te oefenen z e zullen het late r in de klas voor elkaar opvoeren zelf blij f i k bi j ee n groepj e i n d e klas mij n collega onderzoeker lars goran malmgren gaat met een tweede groepje mee en jan nilsson met een derde ieder va n on s maakt observatie aantekeninge n ove r wa t e r in he t groepje gebeurt omdat in mijn bijdrage een leerling centraal staat uit de groep va n lars goran citee r i k ee n dee l va n dien s observatie aanteke ningen de groep bestaat uit anna sandra h kan ohan en kalle sandra en h kan ruzien erover wie de kok mag spelen anna stelt voor te loten dat gebeurt zander dat het besloten is h kan blijft zeuren de jongens zijn het oneens met de meisjes h kan blijft aanhouden sandra geeft toe en stelt voor dat h kan de kok speelt nu h kan heeft gewonnen betoont hij zich ridderlijk hij geeft de rol van de kok over aan sandra hij is heel actief bij het verdelen van de overige rollen kalle krijgt de rol die overblijft 7 johan en kalle houden zich stil gedurende de discussies de discussies spelen zich af tussen anna en sandra aan de ene kant en hdkan aan de andere kant hdkan fohan enerzijds en anna sandra underzijds zvisselen betekenisvolle blikken kalle houdt zich afzijdig van het sociale spel tussen beide sexen hij zit ook letterlijk buiten de groep de groep voert het rollenspel op na de middagpauze ik constateer dat z e een er g kor t spe l vertonen d e kok blijkt ui t australi e t e komen hi j i s vroeger rijk geweest maar werd later ziek en arm hij is gegrepen door de soldaten va n d e salamande r toe n hi j mee l probeerd e t e stele n o m zij n honger t e kunnen stillen de groep heeft zic h piratesk aangeklee d e n ge schminkt he t spe l word t gedomineer d doo r haka n e n sandra kall e en johan zij n slecht s lijfelij k aanwezig n a he t spe l geve n d e leerlinge n zichzelf d e schul d va n he t slechte resultaat hakan en andere n verwijte n kalle dat hi j enkele antwoorden heef t vergeten het za l duidelij k zij n da t kall e zich ophoud t aa n d e schaduwzijd e va n de activiteiten ik zou ook kunnen zeggen dat hij daar door zijn meer zelf bewuste groepsgenote n word t neergezet kall e is in deze onderwijsperi ode zoal s i n vel e andere ee n still e leerling hi j roert zic h niet bevind t zich steed s i n d e periferi e va n d e onderwijsactiviteiten i n lars goran s en i n mij n eige n observatie aantekeninge n kom t kall e nauwelijk s voor meestal word t hij afgeschilderd al s zittend i n zijn bank met zijn hoofd o p zijn armen met een afwezige blik in de ogen kalle hoor t to t d e leerlinge n di e gemakkelij k aa n d e aandach t ontsnap pen hi j behoort to t d e leerlinge n di e gemakkelij k t e hanteren zijn hi j stoort niet hij neemt gee n initiatieven dit gegeven vormt ee n va n de re denen o m mee r speciaa l o p kall e t e gaan letten wa t voo r jonge n i s hij hoe reageer t hi j op veronica in deze bijdrage presentee r i k een eerste aanzet tot een lezersportret va n kalle ik schilder he m i n dri e lagen eerst beschrij f i k kalle s positi e i n de klas dan ga ik in op zijn manier van omgaan met cultuur en literatuu r buiten de school en in school vervolgens beschrijf i k zijn reacties o p ve ronica maa r eers t beschrij f i k he t kade r waarbinne n ee n portre t va n kalle is ontworpen 3 onderzoek naar literatuuronderwij s een lezersportret i s een genre dat gebruik t word t i n onderzoek naa r d e tekstreceptie van leerlingen zulk onderzoek wordt uitgevoerd binne n d e pedagogiska gruppen in lund in zweden de groep bestaat uit didactici medewerkers va n he t instituu t voo r literatuurwetenschap va n de univer siteit va n lun d e n leraren sind s rui m tie n jaa r voere n lede n va n dez e groep kleinschalig onderzoek uit naar de praktijk va n nieuwe vormen va n 8 moedertaal en iiteratuuronderwijs voo r meer informatie verwij s ik naa r van de ven 1989 en 1991 sinds 198 8 werk ik samen me t twe e leden va n deze groep lars goran malmgre n i s literatuurdidacticus e n jan nilsso n was to t voo r kor t leraa r i n he t mellanstadium onz e samenwerkin g vindt plaat s i n het kade r va n he t internationa l mothertongu e educatio n network een samenwerkingsverband va n onderzoekers lerarenopleider s en lerare n ui t twaal f europes e landen wi e mee r wi l wete n ove r he t imen en over mijn samenwerking met jan en lars goran leze delnoy van de ven 1988 ik geef hieronde r slecht s informatie di e me voo r het begrij pen van he t kader ron d kalle s lezersportret nodi g lijkt het onderzoe k naa r iiteratuuronderwij s rich t zic h o p twe e samenhan gende terreinen men beschrijft e n analyseert de gang van zaken in lessen literatuur en men besteedt aandach t aa n ho e leerlingen lezen hoe ze re ageren o p teksten wa t z e ervan leren wa t niet enzovoorts he t onder zoek poog t d e kennis t e ontwikkelen ove r ee n tamelij k onbeken d aspec t van he t iiteratuuronderwijs ho e gaan leerlinge n me t tekste n om tot n u toe was het onderzoe k i n lun d gerich t o p leerlingen va n he t hogstadie t 13 16 jaar oud van he t zweedse gymnasium 16 1 8 a 20 jaar en in he t volwassenenonderwijs he t onderzoek naa r he t iiteratuuronderwijs i n de klas van jan nilsson i s het eerst e onder kindere n va n 12 1 3 jaar he t on derzoek resulteer t i n een beschrijvin g e n ee n analys e va n twe e jaar the matisch iiteratuuronderwijs he t mond t daarnaas t ui t i n ee n seri e lezer sportretten tot nu to e zijn enkele detailstudies verschenen een ervan be helst de introductiefas e ron d he t leze n va n veronica malmgren va n d e ven 1989 een andere studie vormt een eerste aanzet tot een lezersportre t van kall e malmgren van d e ven 1990 in zo n lezersportre t word t d e receptie geschets t va n ee n aanta l boeke n doo r ee n leerling he t portre t wordt samengestel d ui t bevindinge n ui t interview s me t e n observatie s van die leerling uit leesverslagen e n andere door de leerlin g geschreve n teksten enzovoorts jan nilsso n geef t thematisc h iiteratuuronderwijs hi j integreer t litera tuur me t vakke n al s geschiedenis e n maatschappijleer literatuu r vorm t voor hem een belangrijke bron van informatie over mens en samenleving in heden e n verleden hi j kiest jeugd boeke n ron d relevant e thema s laa t kinderen di e boeken lezen praat e r me t he n over geeft he n divers e ver werkingsopdrachten schrijven drama tekenen muziek documenteren hij probeer t steed s bove n he t verhaa l ui t t e stijge n naa r algemee n menselijke problemen maa r poog t tegelijkertij d d e aandach t voo r di e problemen i n t e bedden i n d e dagelijks e ervaringe n va n zij n leerlingen het onderhavig e them a i s democratie he t them a star t me t he t leze n van veronica 9 4 kalle thuis en op school in het leraardagboek va n jan nilsson en in onze observaties van het begin van he t schooljaa r i n kla s 5 verschijnt kall e al s ee n stille teruggetrok ken leerling hi j maak t ee n afwezig e e n dromerig e indruk hi j werk t stilletjes aa n de hem gestelde opdrachten en blijkt vaa k moeite te hebben zich te concentreren met name doet zich dat problee m voor bij schrijven tekenen luistere n naa r he t hardo p leze n doo r anderen tijden s groepswerk i s hi j noga l passie f e n laa t he t initiatie f ove r aa n anderen hij laat zic h zelden hore n i n klassediscussies hij neem t oo k sociaa l bezie n ee n plaat s i n i n d e periferi e va n d e klas niet allee n i n he t lokaal maar oo k daarbuiten o p d e speelplaat s e n o p het voetbalvel d hoor t hi j er nie t ech f bij al heb ik met eigen ogen kun nen zien dat kall e een van de betere voetballers va n de klas is en ook als zodanig word t erkend in tegenstelling tot bijvoorbeeld h3kan die bij het voetballen luidkeel s uitin g geef t aa n winst o f verliesemoties lijk t kalle dat alle s stil t e observeren o f t e ondergaan in een van de interviews vroeg lars goran hem wi e zijn vriende n waren kalle noemd e ieman d ui t ee n ander e klas kall e i s naa r onz e stellig e overtuiging een outsider in de klas zijn vrij e tij d i s ruim gevuld hij is in de laatste zomervakantie voo r kla s 5 met het hele gezin wezen zeile n en naar een zeilschool geweest hi j be steedt vee l vrije tijd aa n muziek hij speelt key board in een bandje aan he t begin va n kla s 4 constateerde jan nilsson da t kall e geen sterk e lezer was hij had moeit e me t stilzitten hij wees bij met zij n wijsvinger maakte vee l foute n doo r raden d lezen bi j stillezen bewoo g hi j zijn lip pen en fluisterde d e woorden voor zichzelf in de loop van het jaar merkte jan nilsso n o p da t kalle s leze n mee r geautomatiseer d werd hi j la s vloeiender maa r maakt e no g we l vee l foute n doo r raden me t nam e bi j functiewoorden he t leze n va n ee n tekst gedeelte kostt e he m we l vee l inspanning al s hi j klaa r was wa s hi j duidelij k moe d e vraa g i s o f kalle zic h we l ee n ech t geautomatiseer d leze n heef t aangeleerd toc h kan ja n constatere n da t kall e desondanks begrijp t wa t hi j leest hij ka n heel gemakkelijk d e inhou d va n ee n teks t gedetailleerd recapituleren kalle heef t he t du s nie t gemakkelij k me t leestaken schrijfopdrachte n gaan he m no g moeizamer af hi j schrijft langzaa m e n vind t he t moeilij k dat wa t hi j heeft bedach t o p papier t e krijgen kalle heef t ee n welbestee d vrije tijdsleven zeilen muziek voetballen toch brengt hij ook veel tijd door voor de tv en de video in het boek over mezelf dat hij in klas 4 schreef vertelt hi j veel tv en video t e kijken i n een enquet e naar vrije tijdsactiviteiten doo r jan onder zij n leerlinge n af genomen vertel t kall e dat hi j speciaal gei nteresseer d i s i n horrorfilms 10 hij bevestigt dit in een interview met lars goran enkele weken voo r he t lezen van veronica lars goran vind t kall e gemakkelijk t e interviewen oo k i k he b ervare n dat hi j in he t persoonlij k gespre k ontspanne n i s en vrijui t ove r va n alle s praat di t i n tegenstellin g to t zij n zwijge n i n d e groep i n d e interview s vertelt hi j gemakkelij k ove r zij n reactie s o p allerle i teksten hi j noem t enkele film s di e hi j goed vind t en vake r heef t gezie n video hij ver telt ove r indiana jones ove r the goonies ee n ruimtefil m v over north and south over d e amerikaans e burgeroorlog hi j i s voora l t e spreke n over indiana jones en the goonies beid e film s hebbe n he m klaarblijke lijk gefascineerd the goonies gaa t volgen s he m ove r ee n groe p jongens e n meisje s di e i n berggrotten op zoek zijn naar een verborgen schat zijn relaas over de fil m is zeer gedetailleerd e n gaat ten koste van de samenhang een voorbeeld kalle beschrijft ho e de groep erin slaagt door te dringen in de berg kalle ze spelen op een doodshoofdorgel dat is een groot een groot doodshoofd met twee gekruiste beenderen zo moet je spelen ze lijken op de vingers van een dode een skelet zo moet je erop spelen het ziet eruit als je geen accoord speelt zo wordt dat genoemd dan ben je dood nu is er een meisje dat al speelt vanaf dat ze drie jaar was nu heeft ze een poor noten ontdekt op de achterkant van de kaart zo gauw ze die verkeerd speelt komt er een geluid dat de berg doet afbrokkelen ze weet ten slotte een brug te doen vormen zodat ze naar binnen kunnen lars g naar binnen kunnen kalle ze gaat naar binnen over de brug en dan zegt de broer van het kleine jongetje nou ja eerst vangen ze hem en dan zegt zijn moeder dat ze hem moeten slaan als hij zijn broer niet vindt en dan vinden ze hem en dan komen hij en twee meisjes erbij dan gebeuren er heel veel dingen dan is er een doodshoofdsdoorgang waar ze naar binnen rennen ze rennen de mond in binnen in de berg beleven d e kinderen e n mass a avonturen uiteindelij k lukt he t hen aan allerle i gevaar t e ontsnappen e n wee r uit de berg t e ko men kalle s navertellin g va n d e fil m bestaa t ui t ee n reconstructi e va n diverse spannend e episode s e n horroreffecten hi j kies t gebeurtenisse n die hem blijkbaar hebbe n gefascineer d e n die hi j zich herinnert hi j ont houdt me t nam e allerlei technisch e details en effecten kalle nou zit daar een kleine bokshandschoen hij demonstreert dat als nou iemand op die knop drukt dan komt die handschoen naar buiten en wie in de weg stoat krijgt een dreun lars g dus die zit op de borst kalle ja die zit hier en dan bang en dan heeft hij een klein pistool met een soort van zuigmond en als iemand op hem mikt met een 11 pistool dan drukt hij op een knopje en dan raakt het dat pistool en dat valt dan op de grond kalle vertel t d e fil m also f hi j bij de handelin g betrokke n i s geweest li d van de groep kinderen was hij gebruikt nogal eens de tweede persoon als hij beschrijft ho e kinderen uit de groep handelen zo dan kom jij en je kalle reconstrueer t he t verhaa l o m z o t e zegge n va n binnenuit hi j springt va n d e hak o p de tak zodat he t moeilijk t e volgen i s wie wie is hoe he t verhaa l n u precie s verloopt maa r da t alle s i s vanzelfspreken d voor wie erbij was kalle houdt zou je kunnen zeggen geen rekening met de contex t waari n hi j he t verhaa l navertelt hi j leef t zic h opnieu w in dat blijk t oo k ui t zij n manie r va n navertellen hi j fluistert gesticuleert beweegt zic h al s i n het verhaal een wa t gewaagd e conclusi e zo u kunne n zij n da t kall e he t verhaa l navertelt al s een soor t va n schaduwli d va n d e groep een groep die eri n slaagt alle problemen o p te lossen hij straalt tijden s he t navertellen ee n soort trot s ui t va n we hebben het geklaard al s w e hiero p doorspeculeren kunne n w e zeggen dat kalle in de film de vrienden vindt die hij in zijn eigen leven niet kent hij heeft de film meermale n gezien en vond hem steeds de moeite waard de recepti e va n dez e fil m blijk t stereotie p voo r kalle s receptie va n an dere films va n boeken hi j vertelt over indiana ones o p eenzelfd e gefa scineerde wijze me t ee n zelfd e aandach t voo r details effecten horror spanning me t nam e d e wijze n waaro p d e hel d steed s wee r aa n gevaa r weet te ontsnappen zich steeds weer uit gevangenschap redt steeds weer weet te overleven houdt hem bezig je zou kunnen zeggen dat de spanning tussen vrijheid e n gevangenschap hem buitenmate boeit we hebben het geklaard we zaten vast en nu zijn we vrij zij n twe e motieven di e voortduren d i n zij n navertelle n va n film s terugkeren da t geldt oo k voo r ho e hij boeken navertelt hij heeft ee n aanta l boeke n ge lezen ui t d e seri e de vijf van eni d blyton hij vindt z e spannend e r ge beurt metee n van alle s in die boeken het stoort hem niet dat die boeke n sterk op elkaar lijken integendeel hij beklemtoont dat i n elk boek de vijf gevangen genome n worde n e n zichzelf toc h steeds weer wete n t e bevrij den oo k zij n navertelle n va n mee r klassieke jeugdboeke n al s huckle berry finn e n the hound of the baskervilles boeken di e hi j thui s la s geleend va n de bieb kenmerkt zic h door d e aandacht voo r details voor spannende momenten zodanig da t oo k n u wee r de reconstructie va n d e plot vaa g blijft hi j wee t zelf s kort e dialoge n ui t huck finn t e reproduceren hi j gaa t uitvoeri g i n o p d e fascinerend e effecte n va n d e hound of the baskervilles zo vertel t hi j me t vee l verv e ho e aa n he t einde van het verhaal de hond verschijn t als een lichtgevend monster en hoe dat effec t wer d bereikt 12 5 kalle s receptiepatroo n wat i k to t n u to e schree f ove r kalle s recepti e va n boeke n e n film s i s voornamelijk gedistilleer d ui t een lan g intervie w da t lars gora n malm gren he m afnam enkel e weke n voo r he t leze n va n veronica de indru k die we uit dat intervie w krege n over kalle s receptie word t bevestig d i n andere interviews over andere teksten op school gelezen ik denk dat he t goed i s op t e merken da t lars gora n e n i k onafhankelijk va n elkaa r en kele va n di e interview s hebbe n geanalyseer d e n daarn a onz e analyse s hebben vergeleken w e kwame n to t ster k overeenkomstig e conclusies hoewel d e divers e tekste n to t verschillend e genre s behoren vertoon t kalle s recepti e ee n tamelij k algemee n patroon da t geld t zelf s voo r d e teksten op school gelezen hoewel die teksten nie t de horroreffecten ken nen va n d e vrije tijdstekste n e n d e films he t algemen e patroo n geld t i n grote lijnen voo r d e recepti e van boeke n en va n films kall e is gefixeer d op dramatisch e episodes o p he t overleve n va n valle n e n hindernissen op fascinerende effecten in eerdere lezersportretten geconstrueerd i n lund malmgren 1986 blijkt vaa k da t receptiepatrone n zic h kenmerke n doo r persoonlijke thema s di e pe r leze r kunne n verschillen d e leze r focust selecteert projecteert e n interpreteert noga l eens verschillende tekste n o p overeenkomstige wijze in overeenstemming me t die persoonlijke thema s deze thema s vertegenwoordige n wa t mccormic k e n walle r 1987 noemen he t general r epertoire va n d e lezer volgen s mccormic k e n waller kennertzowel d e teks t al s de lezer je rer twe e repertoires een al gemeen e n een literai r repertoire tekst en leze r kenne n ee n voorstellin g van d e werkelijkheid ee n ideologic waarin veela l verborge n norme n e n waarden aanwezig zijn tekst en lezer kennen oo k een literair repertoire waarin literair e normen e n waarde n vertegenwoordig d zij n i n d e vor m van literaire technieken en vormen lezen nu i s het samentreffe n va n he t algemene e n literair e repertoire va n de tekst met di e va n d e lezer in he t geval van kalle kun je zeggen dat hij lezend speur t naar aspecten va n zij n algemene repertoire naa r zij n persoonlijk e thema s dergelijk e thema s zijn verwoord i n de interviews 1 he t gevoe l va n gevangen en opgesloten zijn versu s he t gevoe l va n ontsnappen en bevrijden kalle s navertellinge n kenmerke n zic h doo r deze dualiteit he t lijk t belangrij k voo r he m i n verhale n da t e r dreiging is van valkuilen en gevangenissen maar dat er ook ontsnap pen en overleven is 2 d e ervaring va n he t somen doen w e zouden wa t speculatie f kunne n stellen da t kall e graa g dee l uitmaak t va n d e groe p helde n i n zij n verhalen herhaaldelij k presenteer t hi j verhale n also f hi j e r zel f bi j was 13 3 het vermogen tot handelen het neme n va n initiatieven iet s late n gebeuren he t j e redden i n moeilijke situaties kalle s navertellinge n zijn eerde r reconstructie s va n dergelijk e dramatisch e episode s da n van he t hel e verhaal het i s aantrekkelijk o m dergelijke persoonlijk e thema s te verbinden me t kalle s alledaags e e n schools e realiteit waari n hi j weini g o f gee n vrienden heeft nie t behoor t to t d e initiatiefnemers eerde r ee n zwakk e en ondergeschikte positie innneemt dan ee n dominante het i s onvermij delijk kalle s receptiepatroo n t e interpreteren i n terme n va n compensa tie i n d e fictiev e werel d slaag t hi j waa r hi j i n he t echt e leve n faalt deze persoonlijke thema s deze persoonlijke receptie vertoont een sterk e samenhang me t kalle s literair e voorkeur i n d e interview s verwoord t kalle enkele duidelijke kenmerke n va n zij n literair e repertoire 1 hi j i s zee r gevoeli g voo r spannin g i n ee n verhaal voo r dramatische episodes 2 hi j verkies t verhale n di e lang s ee n duidelij k chronologisch e lij n verlopen waarin de helden in korte tijd va n de ene hindernis naar d e volgende hinderlaag gaan e n steed s wee r d e mees t verbazingwek kende gevaren trotseren 3 kall e i s gefascineerd door effecten special e horroreffecten schrikeffecten enzovoorts d e ficti e i s hie r relevante r da n d e re aliteit 4 hi j identificeert zichzelf graa g me t d e helden d e kinderen di e vaa k volwassen slechterikke n t e slim af zijn 5 hi j prefereer t verhale n di e he m metee n midden in de actie plaatsen hij wi l gee n verhale n di e een lang e aanlooptijd kennen tijd plaat s en handelin g moete n zonde r uitste l e n zonde r complicatie s worde n gepresenteerd hi j houdt nie t va n onduidelijkheden va n ope n plek ken we zouden kunne n zegge n dat kalle nogal wat contextuele steun nodig heeft o f lieve r da t hi j gebre k aa n contextuel e steu n al s hinderlijk ervaart tegen de achtergrond va n dez e invullin g va n zij n algemen e e n zij n lite raire repertoire is het begrijpelij k da t kall e de horrorfilm s e n de boeke n van de vijf blyton prefeer t bove n huck finn e n boeke n geleze n o p school opvallend i s dat kall e uit boeke n ui t d e laatst e categori e voor namelijk da t reproduceer t wa t he m aantrek t i n de vijf i n d e divers e films hi j selecteert als het war e in zij n recepti e van di e boeken e n i n di e zin vormt zij n recepti e va n di e diverse tekste n ee n waarschijnlijk voo r hemzelf verborge n projectie van zijn meer algemene repertoire door se lectie en projecti e verkrijg t kall e een zic h herhalende ervaring er i s een soort va n overeenkoms t tusse n de vijf en d e diverse films de film s zie t kalle herhaaldelij k opnieu w video de vijf vorme n al s he t war e oo k een voortdurend e herhaling we zoude n kunne n zegge n da t kall e zic h 14 bevindt i n wa t fr y heeft genoem d ee n rereadin g an d retellin g phas e of the development o f literary response fry 1986 we kunnen het receptiepatroon samenvatten in schema 1 persoonlijke thema s de vonn van bet verhaal 1 gevangen vrij 1 dramatische gebeurtenissen 2 samen 2 hindernissen en hinderlagen 3 vermogen tot handelen 3 fascinatie effecten ocnpensatie 4 identificatie 5 contextuele steun algemeen repertoire literair repertoire selectie en projectie rereading an d retelling fas e 6 kalle s receptie va n veronica het lezen van veronica vorm t onderdeel va n ee n periode va n thematisc h iiteratuuronderwijs begrippe n al s democratic onderdrukking dictatuu r spelen ee n belangrijk e ro l i n veronica het boe k verschaf t d e kindere n verschillende leeservaringe n ron d dez e begrippen he t presenteer t ee n chronoiogisch geordend verhaa l va n onderdrukking naa r bevrijding ee n dualiteit va n helde n e n schurken vrolijke e n fantasierijk e passages er is een grote mate van contextuele steun personen en plaatsen worde n i n de loop va n he t verhaa l uitvoeri g ge introduceerd maa r he t boe k probeer t ook mee r complex e ervaringe n ron d democrati e e n dictatuu r tewee g t e brengen het stel t aa n d e orde in hoeverre opstand e n protes t gewettig d 15 zijn in hoeverre een wettig gezag in de persoon van portos zonder mee r prevaleert bove n ee n illegaa l geza g va n d e salamander o m me t d e schrijver t e spreken wat moet je doen als een dergelijk illegaa l gezag een goed en rechtvaardig bestuur uitoefent laban speel t d e hoofdrol hi j i s d e vanzelfsprekend e leide r va n d e piraten aan boord va n veronica sterk moedig rechtvaardig e n z o goed als onoverwinnelijk hi j is een soort robin hood ter zee met vermogens a la indiana jones tezamen met zijn nieuwe vrienden begint hij de opstand tegen d e salamander n a he t kape n va n he t schi p beleve n d e vriende n diverse avonturen ze slagen erin meer gevangenen t e verlossen en leven samen i n een soor t va n democratie ter zee avontuur n a avontuu r vind t plaats en uiteindelijk slage n ze erin portland to t opstand t e brengen en d e salamander t e overwinnen de weg naar die bevrijding voer t lang s aller lei hindernissen hinderlagen en grote gevaren maar de bemanning wee t voortdurend t e overleven dramatisch e zeeslagen e n gevechten me t ver rassende uitkomsten vorme n een wezenlijk bestanddee l o p de route naa r het gelukkig e einde het verhaa l bied t kall e alle s wa t hi j nodi g heeft he t word t vertel d i n chronologische ordening zonder ope n plekke n wa t betreft tij d e n ruimt e en geeft du s vee l contextuele steun het verhaa l ove r laba n en zij n vro lijke bende die ontsnappen ui t gevangenschap anderen bevrijden e n hin dernissen e n hinderlagen overwinne n i n dramatische e n verrassend e ge beurtenissen die portland bevrijden en besluiten met een groots feest in de burcht va n de overheerser hoe reageert kalle op dit boek twee interviews met kalle geven antwoord o p deze vraag het eerste in terview von d plaat s direc t n a he t leze n va n he t inleidend e hoofdstu k zie boven het i s een intervie w midde n i n het leesproces gegeven wa t we ove r kall e wete n i s zij n antwoor d o p d e eerst e ope n vraa g tamelij k verrassend lars g je las het eerste hoofdstuk tot bladzijde 23 hoe vond je het kalle ja het was je kunt niet zeggen dat het spannend was maar eh roar ja lars g was het raarv kalle ja want het was een beetje nou ja je werd gedwongen om erheen te gaan maar voor een deel geloof ik niet dat ze naar dat eiland zouden moeten lars g nee welk eiland bedoel je kalle het steeneiland llars g het steeneiland wat bedoel je dat ze er niet heen zouden moeten kun je dat uitleggen kalle nee dat is een beetje moeilijker lars g ik begrijp niet goed wat je bedoelt kun je het nog een keer zeggen 16 kalle dat sommigen makkelijker werden gestraft dan ander en lars g jaja wat bedoel je dat sommigen makkelijker werden ge straft dananderen kalle dat als je iets doet maar vooral als je iets niet kunt uitvinden je hoeft dan nog niet direct naar de gevangenis hier hebben we reenters en van alles nu was het alleen maar daarheen als je iets verkeerd had gedaan ze konden zich niet verdedigen het was alleen maar daarheen naar het steeneiland ik dacht dat een heleboel er niet heen zouden moeten dat ze mochten zeggen wat ze meenden dachten en wilden wat ik ervan begreep was was dat het alleen maar was daarheen met ze kalles allereerst e reacti e vertoon t nie t zij n gebruikelijk e gefascineer d zijn hi j reconstrueert he t verhaa l nie t o p zij n gewon e wijz e i n dramati sche episode s va n gevangenschap vlucht we hebben het weer gered hij kies t ee n ande r perspectief waa r hi j duidelij k moeit e me e heeft maar d e opeenvolgend e vrage n helpe n he m t e verwoorde n wa t hi j be doelt hij reageert o p een moree l niveau hi j is verontwaardigd ove r d e onrechtvaardigheden overigens geef t kall e in datzelfd e intervie w aa n da t he t boe k he m leu k lijkt hi j wi l graa g verde r lezen hi j noem t enkel e detail s ui t he t eerst e hoofdstuk di e hem getroffen hebben het tweed e intervie w von d plaat s toe n kall e he t boe k ui t had i n da t interview reageer t hi j wel o p de verwacht e wijz e o p he t boek he t boe k was gemakkelij k t e leze n e n spannend hi j wijs t me t nam e o p dri e dramatische episode s di e hi j levendi g navertelt all e dri e zij n he t epi sodes waarin laban c s het onverwacht tot nog weten te klaren opnieuw valt waa r t e neme n hoezee r kall e door dergelijk e passage s word t gefa scineerd w e kunne n oo k constatere n da t he t passage s zij n di e kall e gemakkelijk ka n visualiseren hi j vertelt gesticulerend wijzend demon stererend w e kunne n veronderstelle n da t hi j e r behoeft e aa n heef t t e zien wa t hi j leest om een beeld t e kunnen vorme n heef t hi j contextuel e steun nodig maar ook de steun van zijn eigen voorkennis van dergelijk e verhalen het wer k ron d veronica word t afgeron d me t ee n opdrach t voo r d e hel e klas de leerlingen fabricere n same n ee n afbeelding va n he t piratenschi p in king size formaa t lang s de muur va n de klas jan nilsso n kies t kall e als de leide r va n he t project di t vanweg e kalle s kno w ho w aangaand e boten e n zeilen kall e i s duidelijk vereer d me t dez e taak toc h i s hi j i n interviews nie t onverdeel d positie f ove r d e opdracht da t heef t ongct wijfeld t e maken met de stille strijd di e bij de uitvoering va n de opdrach t wordt gevoerd tusse n kall e en h3kan de normale en dominante organi sator va n d e klas waar kall e onder all e omstandigheden ee n goe d be grip van ook complexe tekstgedeeltes toont toont hij zich hie r een mees ter lezer hi j leg t i n he t intervie w aa n lars gora n ee n aanta l passage s 17 uit di e voo r lars gora n e n mij hee l moeilij k t e begrijpe n ware n van wege de vele scheepstermen ook daarbij blijkt ho e goed hi j kan visuali seren zijn behoefte aa n contextuel e steun word t opnieuw hee l duidelijk bi j een andere opdracht d e leerlinge n moete n ee n verhaa l schrijve n ove r d e jeugd va n de salamander enizo weer een open ple k in het verhaal opvul len de salamander i s immers een personage dat slecht s wordt neergeze t als een grimmige tyran zonder levensverhaal en achtergrond ee n van d e meisjes in de klas wees op die open plek in een gesprek over veronica jan nilsson greep zijn kans en formuleerde d e opdracht maar dat blijkt voo r kalle ee n t e moeilijk e opdracht hi j heef t he t e r er g moeilij k me e e n klaagt i n he t intervie w ove r he t fei t da t d e teks t he m gee n informati e geeft o m de opdracht te kunnen klaren kalle slaagt er dan ook niet in een duidelijk beel d va n d e salamande r t e geven opnieu w blijk t hoezee r kalle afhankelij k i s va n d e teks t e n ho e hi j nie t i n staa t i s o m vanui t enige literaire voorkennis dez e open ple k t e vullen zich een voorstellin g van ee n de r figure n t e vormen d e achtergron d va n d e salamande r i s waarschijnlijk t e abstrac t voo r kall e o m zic h e r ee n opvattin g ove r t e kunnen maken hij is niet in staat tussen de regels te lezen concluderend kunne n w e zegge n da t kalle s recepti e va n veronica in overeenstemming i s met he t algemen e receptiepatroo n da t w e eerder bi j hem ontdekten hi j leest veronica o m aa n zij n behoeft e aa n spannin g t e voldoen om da t wa t he m aantrekt i n boeken en films oo k i n veronica t e herkennen maa r tegelijkertij d vinde n w e een spoortj e va n ee n mee r in tellectuele en reflecterend e reacti e i n zijn verontwaardigin g ove r he t on recht d e mense n va n portlan d aangedaan zijn eerst e reacti e betreft mo rele aspecte n va n veronica we i i s he t z o da t di e eerst e reacti e verd wijnt i n he t tweed e intervie w ui t hi j zij n verontwaardigin g nie t meer zelfs nie t al s lars goran e r expliciet naa r vraagt kalle is in de interviews ook niet in staat om verband t e leggen tussen het thema democrati c en het lezen va n veronica voo r de leraar functioneer t het leve n aa n boor d va n he t schi p al s ee n microscopisc h perspectie f o p maatschappelijke problemen he t leve n aa n boor d word t geleef d doo r personen di e kieze n voo r rechtvaardigheid gelijkheid democratisch e besluitvorming daarom heeft d e leraar het boek gekozen ik zou kunne n zeggen da t zij n keuz e va n he t boe k ee n bepaald e interpretati e erva n in houdt ee n leraarstekst di e hi j probeer t d e leerlinge n t e verheldere n door me t he n ove r he t boe k t e spreke n e n he n allerle i productiev e e n creatieve opdrachte n t e late n uitvoeren maa r kall e zie t gee n themati sche samenhang dez e meer abstract e e n intellectuel e recepti e blijft bui ten zij n blikveld kall e lees t mee r me t zij n lij f da n me t zij n hoofd w e kunnen d e mogelijk e respectievelij k daadwerkelijk e recepti e al s volg t schema tiseren 18 schema 2 l intellectuele reflectie abstract de onderliggend e thematisch e samenhan g 2 1ntellectuele reflectie concreet de morel e episod e 3 lezen me t he t lij f belevende recepti e beleven va n spannin g e d kalle lees t o p nivea u 3 lezen me t he t lijf terwij l d e leraa r streef t naa r niveau 1 de intellectuel e reflectie d e thematisch e samenhang waari n van he t verhaa l geabstraheer d relevant e maatschappelijk e thema s door d e leerlingen worde n verkend kall e blijkt i n staa t to t ee n intellec tuele reflectie vanui t een concrete passage een concrete gebcurtenis in het boek nivea u 2 vanuit ee n wa t optimistisch e visi e kunne n w e stelle n dat hie r voo r kall e een mogelijk e ingan g to t he t eerst e nivea u ligt zij n morele verontwaardiging ka n ee n eerste sta p zijn i n die richting als ten minste de leraa r eri n slaag t d e morel e verontwaardigin g opnieu w o p t e roepen andere teksten te laten lezen waarin een overeenkomstig gegeve n aan d e ord e i s e n kall e wee t t e stimulere n to t ee n dergelij k lezen he t gaat er i n jan nilssons literatuuronderwijs o m de emotionele en estheti sche beleving t e koppele n aa n he t ontwikkele n va n kennis aan ee n in tellectuele nieuwsgierigheid naa r mensen en naar hoe mensen me t elkaa r omgaan he t algemee n repertoir e moe t verbonde n worde n me t he t lite raire repertoire mccormic k e n walle r spreke n va n d e noodzaa k to t strong reading d e lezer moe t i n staa t zij n he t literair e repertoir e va n de tekst te analyseren e n de daarin vormgegeve n ideologisch e lading va n de teks t t e herkennen lezer s moete n achterhale n wa t ee n teks t he n wi l laten lezen en hoe dat in zijn wer k gaat maar ze moeten ook kunnen kie zen voo r de mogelijkhei d di e voorgeschreven wijz e va n leze n t e weer staan e n de teks t hu n eige n betekenis t e verlenen in het geval va n kall e kan zijn verontwaardiging een opening bieden meer uit de tekst en andere teksten t e hale n da n allee n maa r spannin g e n horror ee n belangrijk e voorwaarde voo r he t bereike n va n ee n dergelij k doe l va n literatuuron derwijs lig t in de mogelijkheid voo r lezers leerlingen dergelijk e aspecte n in teksten t e herkennen dat blijkt uit resultaten va n receptie onderzoek 19 7 resultaten va n receptie onderzoe k malmgren e n nilsso n werke n binne n d e pedagogiska gruppe n aa n ont wikkeling van en onderzoek naar nieuwe vormen van literatuuronderwijs in dat onderwij s gaa t he t ero m leerlinge n literatuu r t e leren lezen t e le ren zien als bron van kennis over eigen leven en maatschappij de receptie van tekste n doo r leerlinge n i s een va n de belangrijkste aandachtspunten de afgelope n tie n jaa r i s ee n aanta l kwalitatiev e case studie s uitge voerd naa r dez e vorme n va n literatuuronderwij s i n he t volwassenenon derwijs e n aa n leerlinge n i n het hogstadiu m e n het gymnasium malm gren 198 6 vat ee n groo t dee l va n he t onderzoe k same n i n he t volgend e schema zie schema 3 hiernaast het schem a i s gebaseerd o p he t verschi l tusse n belevend leze n e n erva rend lezen dit verschil speel t een belangrijke ro l irtcfe zweedse discussi e over literatuuronderwij s zi e oo k delnoy va n d e ve n 1990 beleven d lezen i s volgens vele n een belangrijke mogelijkhei d kindere n to t lezen t e brengen men ma g denken aa n on s nederlandse begrip leesplezier bele vend leze n staa t tegenove r informatie f leze n va n voora l zakelijk e tek sten de pedagogische gruppen vind t deze tweedeling onjuist d e groep ijvert voo r ee n minde r vrijblijvend e benaderin g va n literatuu r e n litera tuuronderwijs ervaren d lezen beleven d leze n kenmerk t zic h doo r her kenning doo r ee n positiev e identificati e va n d e leze r me t d e tekst waarbij d e emotionele lading va n d e teks t ee n ro l speelt ervarend leze n omvat lezen als beleven maar voeg t daar een dimensie aan toe het leze n leidt to t nieuwe inzichten en nieuwe perspectieven op de werkelijkheid het schem a ken t twe e polen twe e uiterst e vorme n va n leze n zoal s me n die in het onderzoek heef t aangetroffen instrumentee l leze n en ervaren d lezen ervaren d leze n i s leze n waarbi j kennisontwikkelin g to t stan d komt instrumentee l leze n i s alle s behalv e dat he t i s he t school s lezen het leze n omdat he t moet me t z o weini g mogelij k moeite het nie t mee r dan vervulle n va n ee n schools e opdracht d e socialisati e va n d e leze r vormt ee n belangrijk e facto r di e leze n ka n sture n i n d e richtin g va n in strumenteel of ervarend lezen lezers bezitten een neiging tot bescherming tegen de tekst of juist tot openstaan voor die neiging wordt gevormd i n de socialisati e va n d e lezer zijn haa r identiteitsontwikkelin g e n erva ringen binne n he t gezin vriendschappen school werk vrij e tij d enzo voorts i n he t socialisatieproce s worde n interpretaties behoeften ver wachtingen gevorm d di e afscherme n va n da n we l openstaa n voo r be paalde tekste n kunne n impliceren analyse s va n lezersrecepti e va n tek sten wijze n ui t da t de socialisati e een dpminante facto r i s bij de ontwikk eling va n he t leze n i n d e richtin g va n intstrumentee l da n we l ervaren d lezen le t wel de socialisati e i s geen alle s determinerend e factor ope n 20 1 instrumente d instrumentalisme lezen instituticnali sering v h lezen probleem van interne tekstana bet sturen lyse opdracht uitvoeren vooroordelen en selectief lezen ideologische reductie van tekst blokkades mogelijkbeden verankerings abstractie probleen probleem 2 lezen als legitimatie 3 belevend lezen subjectieve inter cntwikkeling naar esse en subjectieve structureel verankering begrip inlevlng in nieove antvixkeling naar perspectieven geringere reductie van de tekst zelfstandige aansluiting bij de 4 ervarend ververking ervaring en persocn lezen lijk lezen 21 staan voor dan we l afschermen va n ka n voorkomen binnen e n klas kan zich afwisselend voordoe n binnen de receptie van een lezer tussen deze uitersten loopt een ontwikkelingslijn e n een spanningsveld in het midde n daarva n bevind t zic h belevend lezen in een conflictsituati e tussen afschermen en openstaan voor bij belevend lezen zijn er tendensen waarneembaar to t leze n al s legitimatie zi e onder maa r beleven d le zen is ook een noodzakelijke voorwaarde voor ervarend lezen vanuit het spanningsveld i n het midden geeft he t schema naa r boven to e aan wat men aantrof bi j lezers in onderwijs da t tendeer t naa r instrumen teel lezen enerzijd s zij n he t verschijnsele n di e duiden o p instrumentee l lezen anderzijd s zij n he t factore n di e sture n i n d e richtin g va n instrumenteel lezen naa r benede n to e i n he t schem a vind t me n ver schijnselen factoren di e duiden op ervarend lezen ik werk beide richtin gen kort uit bescherming tege n wa t ee n teks t mogelij k t e bieden heef t ka n worde n verklaard vanui t d e dissonantietheorie mensen weigere n som s interper soonlijke en o f social e problemen t e erkennen omdat di e erkenning he t door he n opgebouwd e persoonlijk e evenwich t verstoort onaangenam e zaken worde n genegeerd vermoedelijk oo k omda t erkennin g zo u leide n tot onvermogen to t handelen acceptere n dat de dinge n zij n zoal s ze nu eenmaal zijn help t mense n hu n plaat s t e vinden temidde n va n anderen die acceptati e legitimeer t d e bestaand e situatie aspecte n i n ee n teks t die tege n d e geaccepteerd e situati e ingaa n worde n genegeerd he t te r discussie stelle n va n vooroordelen het verwoorde n va n ideologisch e al ternatieven word t nie t o p prij s gesteld het algemen e repertoir e va n d e tekst botst tezeer met dat va n de lezer het i s moeilij k voo r vee l leerlinge n hu n ervaringe n i n he t leve n va n al ledag t e verankeren i n meer structurel e maatschappelijk e e n historisch e verbanden problemen di e ze ervaren i n het dagelijks leve n of de proble men van personen in boeken zijn persoonlijke problemen waar ieder zelf schuld aan is teksten die deze problemen verwoorde n al s meer structu reel va n aar d roepe n da n oo k abstractie probleme n op dit alle s ka n er toe leide n da t leerlinge n zulk e tekste n benadere n vanui t ee n schools e taakopvatting welk e antwoorde n verwach t d e leraa r va n hen di e willen ze leveren meer niet dergelijke tekste n worden du s gereduceerd gelezen deze problemen va n leerlingen roepen bij leraren vaa k een tegengesteld e reactie op d e leraa r wi l da t leerlinge n we l d e structurel e verbande n zien erkennen dat een tekst meer te bieden heeft da n een persoonlijke ge schiedenis malmgren spreekt in dezen van een interactie tussen leraar en leerlingen gekenmerk t doo r ee n overtuigingsconfrontatie d e leraa r stuurt d e recpti e nolen s volen s i n de doo r he m gewens t richting i n ee n dergelijke interacti e worden d e laatste openingen naa r enige persoonlijk e ervaring afgesloten uiteindelij k zij n d e leerlinge n erva n overtuig d da t 22 er maa r ee n mogelijk e interpretati e va n d e teks t is da t d e teks t ee n absolute structuur heeft een vastliggende inhoud de lezer is niet in staat tot stron g reading belevend leze n i s ee n noodzakelijk e voorwaard e voo r ervaren d lezen herkenning va n d e eige n ervaring va n d e eige n werkeljkhei d ka n ee n entreebiljet zij n naa r ee n bredere open recepti e va n d e teks t e n va n d e werkelijkheid buite n d e tekst di e herkennin g maak t ee n ontwikkelin g mogelijk naa r ee n mee r gedistantieerd e e n interpreterend e verwerkin g van d e tekst naa r nieuw e perspectieve n o p d e werkelijkheid herken ning ka n leide n to t acceptati e e n interpretati e va n vreemde aspecte n van ee n tekst hie r schuil t evenwe l he t gevaa r va n ee n t e theoretisch e benadering al s het vreemde in een teks t allee n word t benader d vanui t bijvoorbeeld literai r theoretisch e interpretatiekader s word t he t leze n slechts interpretati e va n tekstvor m e n symboliek he t grot e moment van de subjectieve herkenning van de vergelijking me t de eigen ervarin gen gaa t verlore n i n ee n dergelijk e tekstanalytisch e benadering d e mo gelijkheid va n herkennin g va n eige n ervarnge n i n een teks t i s van groo t belang voor een leesproces dat openingen biedt voor zowel het begrip van een tekst als het persoonlijke gebrui k ervan een zelfstandige verwerking een didactische consequentie va n dit alle s is dat de tekste n die men kies t in de kla s mogelijkheden to t herkennin g e n inlevin g moete n bieden da t is de voorwaarde voor het ontwikkelen va n ervarend lezen malmgren wijs t nadrukkelij k o p tie t voorlopig e karakte r va n he t schema het betref t ee n uiterst complex e materie definitieve verbande n tussen diverse factoren kunnen vooralsnog niet worden geformuleerd 8 discussi e wat hebben w e in nederland n u aa n dit zweed s onderzoek d e neder landse discussie over literatuuronderwijs spits t zic h in mijn waarnemin g vooral to e o p twe e punten tekstbestuderin g versu s tekstervarin g e n verplichte versu s individuel e lijst vanui t d e lund visie o p litera tuuronderwijs di e men overigens ook aantreft i n deense en noorse publi katies en di e overigens i n alle drie de landen nie t bepaald onomstrede n is moet het duidelijk zij n dat d e tekstbestuderende aanpa k voornamelij k het literair e repertoir e va n ee n teks t aa n d e ord e stelt e r word t gee n verband geleg d me t het algemen e repertoire i n terme n va n he t schema er vind t gee n verankerin g plaat s va n nieuw e kenni s ove r d e werkeljk heid maar oo k de i n nederland gepropageerd e tekstervaringsmethode n schieten t e kort die methoden zij n gericht op de individuele receptie op het belan g va n de teks t voo r d e persoonlijk e ontwikkelin g vgl dirkse n 1989 het structurele aspect het verankere n va n persoonlijk e ontwikk eling problemen spanninge n enzovoort s i n een maatschappelijke e n hi 23 storische samenhan g ontbreekt natuurlij k hoef t me n dez e opvattin g over literatuuronderwij s nie t t e delen i k vin d di e visi e echte r zee r d e moeite waard voor mij verwoordt de pedagogiska gruppen me t die visie een kernelemen t va n he t humanistisch e kennen e n dat moe t behoude n blijven e n versterk t worden ander s word t onz e maatschappi j mee r e n meer gekenmerkt door een eendimensionale no nonsense visie op cultuur hoe men ook denkt over de visie op literatuuronderwijs va n de groep uit lund mi j lijkt dat d e resultaten va n het receptie onderzoe k i n el k geva l implicaties hebbe n i n de discussi e ove r d e lijst al s men wi l da t boeke n voor leerlinge n iet s betekenen dien t me n t e zorge n voo r herkenning voor beleving da t i s ee n hee l ande r criteriu m voo r he t selectere n va n boeken dan de gecanoniseerde literaire waarde voor de goede orde moet vermeld worde n da t i n he t thematisc h literatuuronderwij s da t wer d on derzocht we l degelij k oo k klassieke meesterwerke n werde n gelezen met nam e die werke n di e een specifie k lich t o p bepaalde hopelijk voo r leerlingen herkenbare problemen aan de orde stellen natuurlijk ka n me n ee n lijs t samenstelle n di e d e cano n representeert natuurlijk ka n me n di e verplich t voorschrijven d e kan s da t e r uiters t instrumenteel geleze n wordt lijk t m e dan evenwe l hee l groot i s litera tuur niet meer waar d da n zul k lezen om het apodictisch t e formuleren wat weeg t zwaarder d e lijst of het lezen 24 noten 1 i n zwede n gaa n kindere n va n 7 1 6 jaa r alie n naa r d e grundskola dez e school kent drie stadia het lagstadium kla s 1 3 kinderen va n 7 9 jaar oud het mellanstadiu m kla s 4 6 kindere n va n 10 1 3 jaar e n he t hogstadiu m klas 6 9 kinderen va n 13 1 6 jaar in de eerste twee stadia krijge n d e kinde ren le s va n klasseleraren zoal s bij ons i n het basisonderwijs i n het laatst e stadium word t voornamelij k lesgegeve n door vakleraren z rollenspele n me t ee n dergelijk e opze t zij n gebasecr d o p iser s theoriee n over open plekken 3 zoal s de lezer verder zal kunnen opmerken is de keuze voor kalle niet wille keurig hi j is een van de leerlingen van wi e de leraar graag een lezersportre t wil zie n geschetst lars gora n malmgre n e n i k hebben beslote n o m i n on s gezamenlijk onderzoe k al s eerst e portre t da t va n kall e t e gaa n schrijven een beslissin g di e dateer t va n n a d e eerst e lesse n ove r veronica e n o p tamelijk pragmatisch e overweginge n berust d e naa m va n kall e i s evenal s die van andere kinderen ui t de klas van jan nilsson gefingeerd 4 dez e teks t behels t ee n eerst e analys e va n ee n dee l va n he t materiaa l ove r kalle en i s gebaseer d o p eerder e publicatie s malmgren va n d e ve n 199 0 en malmgre n 1991 de lezer zal bemerken da t i k zowel d e ik als de wij ro l speel i n mij n tekst ik kies de wij vor m voo r gezamenlijk e conclusies de ik vorm voor keuzes door mij gemaakt in het kader van deze tekst literatuur delnoy r p h van d e ven jeugdboeken i n een kla s in zweden kijke n naa r moedertaalonderwijs i n een intemationaal verband in moer 1988 6 32 40 delnoy r p h van de ven literatuuronderwijs e n basisvorming de leerling centraal gesprekken ove r literatuuronderwij s i n scandinavie in spiegel 8 1990 3 89 102 dirksen j reader respons e criticism onderwijs i n het boeiends t denkbar e on derwerp in levende talen 446 1989 749 756 fry d children talk about books seeing themselves as readers milto n keynes open university press 1985 malmgren l g den konstiga konsten om litteraturlasning och litteraturpe dagogik lund studentlitteratur 1986 malmgren l g kalle ett laserportratt in e hansen red lxsning oplevels og viden 7 forelxsinger i anledning af det internationale lxsedr 1990 kebenhavn danmark s laererhejskol e 1990 77 98 25 malmgren l g p h va n d e ven reading literature in comprehensive school age 11 13 a speculative analysis of two events a swedish contribution to imen in accordance to the help model occasional pape r i n mothe r ton gue education 1 enschede valo m 1989 malmgren l g p h va n d e ven kalle a reader s portrait a speculative analysis within the imen research project reading literature in compre hensive school age 11 13 occasional pape r i n mothe r tongu e educatio n 4 enschede valo m 1990 mccormick k g waller text reader ideology in poetics 1 6 1987 1 193 208 ven p h van de historische aspecten van literatuuronderwijs e n de crisis in de humaniora impressie s va n e n ron d ee n conference in spiegel 7 1989 1 57 74 ven p h va n de lerare n onderzoeke n eige n onderwij s i n scandinavie in spiegel 9 1991 1 35 53 26