Kiemen van vernieuwing. Verslag van een onderzoek naar innovatie op school (1982-1988)

theo rensma n onderwij s kiemen van vernieuwing verslag van een onderzoek naar vernieuwin g innovatie op school 1982 1988 in nauw contact met een groepje jonge veranderingsgezinde leraren neder lands volgde theo rensman enkele jaren het moeizame proces van vernieu wing binnen een school de lastigste tegenkrachten bleken de seniores in de eigen sectie zelfs voorzichtige aanzetten tot discussies over inhoud en aanpak van het moedertaalonderwijs riepen weerstanden op in dit artikel beschrijft theo rensman de tweespalt in de sectie de twijfels en onvrede van de jongere docenten en de winstpuntjes die zij boekten in het in novatieproces na het onderzoeksverslag volgen enkele opmerkingen over de betekenis en het belang van dergelijk sectieonderzoek voor de discussies rond onderwijsinnovatie theo rensman is als neerlandicus werkzaam bij de leraarsopleiding aan de rijksuniversiteit utrecht als je die stukken van jou leest dan lijkt alles frank zelf is daar overigens bepaald niet rou ontzettend ver wegl zegt frank tegen me als wig om w ant gemak k elijk is d ie periode van ik hem in maart 1988 een interview afneem 5 jaar voor hem beslist niet geweest i n fei hij vertelt me daarin hoe het met hem als do te voelt hij zich op dit moment als docent veel cent op dat moment gaat en ook hoe het er in steviger in zijn schoenen staan dan toen het algemeen voorstaat op zijn school en met noemt hij zichzelf nu een docent die goed kan name in zijn sectie die stukken slaat op alle meekomen voor he m is dat een a ccept a b e l verslagen die ik in de loop der jaren over hem professioneel niveau waar hij in he t be g in nog en de situatie in zijn sectie heb geschreven lang niet aan toe was ter voorbereiding van het interview heeft hij we lopen samen gedetailleerd na wat er in de ze op mijn verzoek nog eens nauwkeurig nage loop van die periode is voorgevallen en bekij lezen ken het curriculum n ederlands op fran ks er is dus duidelijk sprake van flinke veranderin school nu te gen de ach terg ron d van al d ie g e gen sinds het moment dat ik voor het eerst beurtenissen en ontw ikkelingen frank typeert contact met hem had in november 1982 die hele geschiedenis als een waarin kiemen 214 moer 1989 5 p 214 223 van vernieuwing te z ien z ijn geza menlijk b e te denken etc in ruil daarvoor krijg ik het k ij ken we in d a t g esprek in hoeverre d ie vrucht recht een en ander te beschrijven en uiter g edragen heb ben en welke fact o ren daar b ij aard met waarborging van de anonimiteit te van g rote invloed gew eest zijn publiceren in dit artikel zal ik die hele ontwikkeling in vo daarmee gaat de sectie akkoord ik zal als gelvlucht laten zien te beginnen bij de start in eerste uitwerking van die afspraak een aantal 1982 ik kom aan het eind daarvan dan weer lessen bijwonen van docente anne daarover automatisch terug b ij d e inhou d van m ijn zullen we gezamenlijk rapporteren en dan gesprek met f rank in ma a rt 1988 een n abe komt de sectie als geheel nog een keer bij el schouwing over de aard van dit onderzoek en kaar om te bespreken wat dit heeft opgele de interpretatie van d e gegevens rondt het ge verd heel af in de daarop volgende tijd interview ik anne en bezoek acht opeenvolgende lessen van 1e periode oktober 1982 10 maart 1983 haar in een 5 havo klas zij staat op dat mo ment voor het derde jaar voor de klas heeft in oktober 1982 word ik opgebeld door mijn volgens eigen zeggen al wat zelfvertrouwen oud studente emma zoals in d it soort versla opgebouwd maar vindt haar 5 havo beslist gen gebruikelij k zijn alle namen fictief ze geen gemakkelijke groep werkt sinds een paar jaar op een g rote scho er valt flink wat te zien in de lessen die ik ob lengemeenscha p van christelij k e signatuur in serveer ik maak van alle lessen direct een een van d e grote ste d en hierna te noemen verslag en vraag anne zelf s avonds een school x te y h aar p robleem is het vol g en d e retrospectie te schrijven over de les van die in haar sectie is sprake van een duidelij ke dag wat ik met deze procedure wil bereiken tweespalt a an de ene kant zijn er en kele jon is dat anne zelf de gelegenheid krijgt om in ge docenten die graag het roer zouden willen tensief na te denken over de lessen daarbij zo omgooien op het gebied van het literatuuron min mogelijk gestuurd door mijn visie op de derwijs en het onderdeel zakelijke teksten in zaak uiteindelijk gaat er niets boven eigen de bovenbouw de leerlingen zijn voor de ma wijsheid vind ik dat wat je zelf concludeert nier w aarop die vakonderdelen gegeven w or heeft de meest solide basis om er ook echt den zeer slecht gemotiveerd vertelt ze iets mee te doen aan de andere kant echter hebben de ze jonge wat leveren die observaties en retrospecties docenten te maken met enkele oudgedienden zoal op uitgesplitst naar de beide vakonder binnen de sectie die fundamentele veranderin delen het volgende gen in het curriculum ongewenst achten de literatuuronderwijs anne besteedt twee maal motivatieproblemen van hun jongere collega s een cyclus van drie lessen aan een literaire doen zij voortdurend af als typische begin tekst resp van mulisch en van vestdijk ze nersproblemen h oud maar moe d ig vol zo leest die tekst eerst zelf voor de rest van de stellen z e on g eveer d an verd wijnen d ie proble tijd wordt gevuld met het onder haar leiding men vanzelf doordat jullie voldoende ervaring opstellen van een uittreksel van de inhoud en opgedaan hebben d at komt er natuurlijk op het vaststellen van thema en motieven de in neer zegt emma dat w e dan op p recies de teresse van de leerlingen is behalve voor het zelfde wijze les zullen geven als zij volgens voorlezen gering en richt zich vrijwel uitslui haar is de problematiek echter van heel andere tend op wat ze nu precies moeten opschrijven aard namelijk inhoudelijk en moet er van alles annes evaluatie houdt in dat ze met deze ver veranderen in d e aanpa k als zodanig halen voor haar 5 havo te hoog gegrepen de seniores in de sectie g aan er mee a k koord heeft en vooral ook dat ze zelf veel te veel de d at iemand van b uiten eens mee komt p raten spil van de les geweest is hoe de klas nu ei over de p at situa tie i n november 198 2 k o m i k genlijk tegen de verhalen aan kijkt weet ze daarom als gast op een sectievergadering de niet schrijft ze want dat was in feite niet aan tw eespalt in de sectie is daar voor mij goed de orde haar lijstje van gewenste veranderin w aarneembaar en om een stap verder te k o gen waar ik me als observator bij aansluit men breng ik he t volgende voorstel in ik stel houdt met name in dat ze een veel grotere tijd beschikbaar om d e si t uatie zo mogelijk te zelfwerkzaamheid van leerlingen wil realiseren helpen verhel d eren lessen te observeren me e en veel meer de kant van affectieve doelstel 215 tingen uit wil het eind van de bijeenkomst past daar zakelijke teksten eveneens twee maal zie ik volstrekt bij het gesprek verloopt en de sec anne bezig met het behandelen van een eind tievoorzitter bedankt me formeel voor het ver examen tekst waarbij ze de gemaakte ant richte werk en zegt dat er nu natuurlijk eerst woorden vraag voor vraag aan de orde stelt binnen de sectie verder gepraat moet worden veel motivatie hiervoor hebben de leerlingen voor wat mijn aanwezigheid betreft houdt h ij niet ze veren alleen even overeind om de pre alle slagen om de arm het is niet uitgesloten ciese redactie van het antwoord te horen en dat we weer een beroep op je willen doen en de daarbij passende punten grotendeels dan nemen we wel contact met je op over het bestaan de lessen uit stukjes interactie tussen moment waarop we opnieuw gaan s tarten met de lerares en de ene leerling die net de beurt de samenwerking maar dat zal gezien de heeft drukte zo verwacht hij toch n i et eerder zijn annes veranderingswensen op dit vakgebied dan na de grote vakantie gaan de kant uit van veel groter variatie in de met die vage afspraak eind i gt de eerste perio manier van behandelen in de klas en veel meer de van mijn contacten met school x te y geintegreerde lesopzetter waarin de inhoud van de teksten een veel centraler rol zal 2e periode 11 maart 1983 september 19 8 4 spelen zoals afgesproken komt de sectie nu weer bij veel eerde r d an d e sectievoorz itter verwachtte elkaar op 10 maart 1983 om te praten over gaat mijn contact met de school verder de de rapportage van mijn verkenning aan de ba volgende dag al belt a nne me op en s pree k t sis die vergadering verloopt nogal moeizaam haar ontevredenheid over de vergadering van formeel heeft de sectie als geheel mij ge de vorige d a g uit ze voel de zich erg in d e vraagd mee te denken en te praten en is zij hoe k gedrukt vertelt ze en w il in elk geval akkoord gegaan met de werkwijze die nu is voortg aan m et mij er b ij gevolgd dat is echter alleen de officiele kant ik stem daar uiteraard mee in en wacht in van de zaak wat nu in de gezamenlijke rap principe een na d ere uit nodi g in g af vertel i k portage van anne en mij naar voren komt haar in de loo p van d e daarop volgen de w e maakt de inhoudelijke tweespalt tussen de jon ken vindt het een en an d er achter de scher geren en de ouderen in een veel concretere men plaats de vijf jon g ere docenten beslui vorm dan ooit zichtbaar ten zich tot een groepje te formeren dat door de oudere sectieleden voelen zich met de rap zal gaan m e t d en k en over an d ere aan p a kken portage kennelijk nogal ongemakkelijk de sec en ex p erimenten zal gaan opzetten een en an tievoorzitter met name wijst elke solidariteit d er zal p laat svin d en on d er d e dekmantel bij met anne af haar lessen openbaren voor scholing jonge docenten hem stelt hij typisch aanvangsproblemen e ind van het schooljaar 1 98 2 1 98 3 komen we als zijn eigen problemen memoreert hij uitslui voor het eerst bij elkaar tot het eind van het tend het in zijn ogen bedroevend lage niveau volgend schooljaar vinden in totaal een tiental van de leerlingen hun geestelijke middel vergaderin g en van di t g roepje plaats maat hun gebrek aan alle creativiteit etc in d ie bijeen k omsten is van alles aan de or de op zeer behoedzame wijze sluiten de jongere discussies over ge wenste d oelstellingen en docenten zich aan bij de door anne geuite ver werk vormen h et opstelle n van concrete l es anderingswensen veel grotere zelfwerkzaam ideeen om uit te proberen in de les en ook heid van leerlingen een veel groter accent op ges p rekken over de situatie in de sectie eigen beleving van teksten daarnaar willen want w at dit laatste betreft ondanks de offi ook zij gaan streven en dat heeft in hun ogen ciele instemming van de oudere collega s is nauwelijks iets te maken met beginnersproble duidelijk dat het groepje in de marge moet men opereren het curriculum als zodanig blijft ge maar van echte discussie is geen sprake lij k iedereen d ient naast de experi ment en ge wanneer een van de jongeren bijvoorbeeld woon de omvangrijke vastgestelde stof te zegt de manier waarop in onze school ge behandelen werkt wordt smoort elke zelfstandigheid van voortdurend spelen die moeilijke geza g s ver de leerling reageren de oudere collega s in het houdingen in de gesprekk en mee een v a n de geheel niet vijf docenten formuleert het aldus ik blijf 216 onvrede hebben met het feit dat onze sectie teraire canon met stimulerende werkvormen zo vast lijkt te zitten aan bepaalde opvattin en in het algemeen het beter op de interesse gen sterk uitgedragen en verdedigd door het van de leerlingen inspelen door het inbrengen oudere deel ervan daardoor blijft het bij pro van aansprekender informatie en het bij de les beren iets binnen het oude kader te verande betrekken van de voorkennis van de leerlingen ren zonder dat we toekomen aan wezenlijke zo krijgen de leerlingen bijvoorbeeld schrijf en zaken als exameneisen veranderingen van de speelopdrachtjes rond mariken van nimwegen stof voor de hoogste leerjaren het wilhelmus etc en in enkele klassen levert maar van de andere kant een zekere ruimte dit aanstekelijke resultaten op maar in andere is er nu toch ook om de zaken eens onge klassen zijn de reacties veel minder enthou stoord op een rijtje te kunnen zetten dat doen siast of is het klimaat zodanig dat er zelfs de vijf docenten dan ook ze komen daarbij tot nauwelijks iets uit te proberen valt daar komt de volgende min of meer gezamenlijke dan nog bij dat op een gegeven moment een bevindingen zekere tijdnood toe slaat de verplichte stof literatuuronderwijs op dit vakgebied komen moet immers nog worden afgewerkt de fran als gewenste veranderingen naar voren je van experimenten in de marge moet daar een veel groter accent op moderne litera voor wijken tuur dan nu het geval is de motivatie om door te gaan met gezamenlijk de verplichte boekenlijst havo 30 vwo nadenken neemt in de loop van het schooljaar 40 verkleinen bij sommige van de vijf docenten daardoor experimenteren met thematische lesopzet zeer af aan het overleggen komt geruisloos ten een einde de chronologie doorbreken in voorlaatste in de periode waarin dit proces van op en klassen starten met moderne literatuur neergang speelt heb ik daarnaast persoonlijk een veel groter accent op affectieve doel contact met docent frank degene met wie ik stellingen in maart 1988 een slot interview heb uit de een veel grotere variatie van werkvormen gezamenlijke besprekingen maak ik op dat hij met name gericht op zelfwerkzaamheid van het flink moeilijk heeft voor de klas en soms de leerling aan het twijfelen is of hij geen punt moet zet zakelijke teksten dit onderdeel ligt een stuk ten achter zijn leraarschap ik stel hem voor moeilijker van de ene kant is er de gezamen een aantal lessen bij hem te observeren op lijke onvrede over het uiterst betwijfelbare ren dezelfde wijze als in de eerste periode bij dement van het alsmaar behandelen van anne en die getweeen te bespreken in de teksten met vragen anderzijds zeggen de vijf hoop dat dit hem wat meer klaarheid zal ge docenten dat ze niet meer dan vage ideeen ven over wat hij precies wil hebben over hoe het anders kan er wordt dan frank voelt daar wel voor hij ontwerpt een ook aanzienlijk minder tijd aan besteed dan lessenserie op het gebied van zakelijke aan het praten over literatuuronderwijs een teksten waarin een kleine waaier van aspec grotere variatie in werkvormen en meer geinte ten aan bod komt als de structuur van teksten greerde lesopzetter lijken de docenten in elk en de typologie van tekst afhankelijke vra geval gewenst gen de essenreeks wordt echter voor frank bovenstaande twee alinea s geven weer wat een grote teleurstelling de doelen achter de zo ongeveer de grote contouren zijn van de verschillende onderdelen van de essenreeks gewenste innovatie deze in de discussies ge motiveren de klas allerminst het huiswerk formuleerde gedachten resulteren in enkele wordt nauwelijks gemaakt in de lessen wordt concrete pogingen in de praktijk daar iets van frank continu geconfronteerd met klierende uit te proberen lawaaierige leerlingen een klein fragment uit uiteraard komen daar niet alle veranderings een van zijn retrospecties zeer ontevreden wensen voor in aanmerking sommige zijn van een onhanteerbare bende beginlawaai oorver structurele aard en betreffen het curriculum dovend huiswerk op 5 uitzonderingen na niet als geheel de experimenten beperken zich in gemaakt elke klassikale aandacht voor elkaars deze periode tot het literatuuronderwijs ze bijdragen was teveel gevraagd ik denk dat ik richten zich met name op uitbreiding van het als de klas zo n bui heeft een uitwijkmogelijk behandelen van diverse onderwerpen uit de li heid moet hebben kort schriftelijk toetsbaar 217 werk of iets dergelijks vasthouden aan de veren vallen voor bepaalde lesideeen oorspronkelijke opze t is dan d waas het feit dat sommige van de docente n w e evalueren samen d e lessen fran k is z oals moeite hebben met het overwicht over de ik schreef uit geweest op meer klaarheid over klas w at hij nu p recies wilde d e lessen zoals ze de werkdruk in het algemeen het gevoel verlopen zijn blij k en daar op tamelijk hardhan voo rtdurend opgejaagd te worden en noo i t d i g e w ijze t och aan b ij t e d rag en hij kom t na eens klaar te zijn etc melijk tot d e conclusie dat zijn aanp ak in feite van de andere kant vallen er echter ook posi veel te schools is g e w eest dat het nut van tieve punten te melden het onderling overleg de lessen voor de leerlingen uiteind elijk ondui hebben alle vijf docenten als waardevol erva delijk was ren daarnaast is er z ij het niet bij iedereen op grond van die evaluatie neemt hij zich voor enige tevredenheid over de bereikte resultaten o p een later t ij d stip met een an dere k las u iter materi alen aardige n ieuwe lesideeen met aa rd he t no g eens in heel andere richting te name p roberen en dan met name veel m eer ge w ic ht de uitslag van dit slotoverleg is onduidelijk t e g even aan de inhoud van de behan d elde e e n van de vijf docenten kondigt aan dat hij te k sten en aan de zelfw erkzaamheid van de in elk geval geen energie zal spenderen aan leerlingen in el k geval wil hij het onderwijs nu voo rtgaan de andere vier hullen zich wat dit niet verlaten maar op zoe k gaan naar invullin betreft in een zekere mist zo eindigt deze gen w aar hij z ich veel meer bij b etro kken tweede periode precies zoals de eerste met voelt a lleen dan kan ik overtuigd lesgeven een impasse gekenmerkt door vaagheid n aast het mee doen aan het gezamenlij k over le g en het observeren van f ran k s lessenreeks 3e periode s e ptember 1984 maart 19 8 5 interview ik de vijf d ocenten over hun eigen leesgedrag en de relatie daarvan met de les aan het begin van het schooljaar neem ik het sen d ie ze g even dat levert allerlei interes init i atief om de overgebleven v i er docenten te sante g egevens op over literaire voor keuren en polsen of ze mogelijk het overleg t o ch nog wil oo k over verschillen tussen eig en lees manie len hervatten het lijkt me aardig zeg ik er bij ren en aanpakken in de klas in die interviews om in dat geval eens te bekijken wat er te h oor ik ook heel wa t over he t onderwerp de doen valt met een moderne litera i re tekst bui beroepsdeformatie van de docent e neder ten de lessen literatuurgeschiedenis om dus lands op het g ebied van h et lezen h et moge de vier docenten b l ijken nog voldoende animo w aar zijn dat menig leerling g ebukt g aat onder te hebben voor deze hernieuwde sta rt de de te lezen boekenlijst voor de docent e geld t keuze valt op het gevaar van jos vandeloo en soms helaas zo ongeveer hetzelfde w ordt me daarmee gaan we vervolgens al brainstormend verteld e en treurige constatering natuurlij k en enkele keren aan de slag dan ligt het concept dat terwijl over het algemeen de liefde voor de van een lessenreeks ter tafel die als een op schone letteren de aanzet tot d e studie n eder merkel ijke stap voorwaarts in het algehele lands heeft gegeven innovatie proces te kenschetsen valt a an het eind van het schooljaar 1 98 3 19 84 wat er namelijk in aan te wijzen valt is het m aken w e d w z de vijf d ocenten en i k d e volgende stand op e en op wekkende uitsla g is dat niet affectieve doelstell i ngen komen explic i et want van het oorsp r onkelijk enthousiasme in aan bod middels beoordel i ngslijstjes het begin van het schoo ljaar is niet veel meer gesprekken in de klas schrijfopdrachten over gezamenlijk gaan w e na wat de oorza het overgrote deel van de tijd is uitgetrok ken zijn van d eze teru g val en ook peil ik hoe ken voor de zelfwerkzaamhei d van de het er voor staat met de eventuele bereidheid leerlingen om verder te gaan er is sprake van allerlei gedifferentieerde a ls voornaamste neg atieve factoren k omen keuze mogelijkheden van cognitief naar voren analytische en creatieve aard de moeilij k e verhoudingen in de sectie het er is sprake van keuze tussen de mogelijk voortdurend alleen maar in de marge mo heden de opdrachten samen of indiv idueel gen ex perimenteren aan te pakken leerlingen klassen d ie niet bijzon d er te moti in januari februari 1985 observeer ik de eerste 218 uitvoering van dit concept door anne in een 4e periode april december 1 98 5 5 atheneum klas het feit dat juist zij voor de klas staat maakt het obse rveren voor mij extra het is essentieel dat ik als docent geloof in interessant ik constateer dat anne vergeleken de stof die ik onderwijs dat ik er warm voor met de eerste door mij bijgewoonde lessen loop stelde frank vast na afloop van zijn reeks een volkomen verschillend profiel als le eerste lessenreeks in de tweede periode van rares laat zien toen was ze iemand die min of dit onderzoek samen gaan we nu op zoek meer over de hoofden heen het culturele e rf naar stof waar hij als docent inderdaad warm goed stond te promoten nu is ze duidelijk in voor loopt en die tegelijk de leerlingen veel termediair tussen leerling en tekst meer zal aanspreken dan de vorige keer naar mijn indruk verlopen de lessen levendig frank verdiept zich een tijdje in theoretische li en waarderen de leerlingen deze andere aan teratuur over het lezen van zakelijke teksten in pak over de hele linie zonder twijfel anne ver het moedertaalonderwijs daardoor zegt hij meldt in haar evaluatie van de lessenreeks met kan hij veel precieser dan voorheen benoemen name twee positieve aspecten ook haar in wat er niet deugt aan de gangbare praktijk op druk van de motivatie van de leerlingen is zijn school op geen enkele manier houdt die hoog daarnaast ve rt elt ze met hoeveel plezier praktijk kort samengevat rekening met ver ze de leerlingen tijdens het zelfstandig werken schillende leesdoelen de persoon van de lezer individueel heeft kunnen benaderen soms het leesproces kon je even heel diep ingaan op wat literatuur zoekend naar alternatieven voor deze zo gere een mens eigenlijk te bieden heeft deze meer duceerde aanpak komt frank vervolgens uit bij individuele aanpak trekt me zeer aan omdat gericht schrijven hij besluit een mini cyclus elke leerling reagee rt vanuit zijn eigen niveau hiervan te ontwerpen en in de klas uit te pro ik heb geprobeerd de leerling steeds een stap beren in enkele gemeenschappelijke sessies je verder te la ten komen vijlen we aan de opzet en presentatie van zo n anne vindt dan ook dat lessenreeksen als deze lessenreeks kort na de grote vakantie obser een goede afwisseling op de gebruikelijke les veer ik de uitvoering in de praktijk in een sen kunnen gaan vormen maar zet tegelijk 4 havo klas z e lf een zeer ingrijpende stap na de laatste les leuk om te zien is om te beginnen dat frank van de serie gaat ze met zwangerschapsverlof net zoals anne bij mijn tweede serie obser en keert vervolgens niet meer terug voor de vaties heel veel zekerder van zichzelf voor klas het voetlicht komt dan toen ik hem de eerste het innovatie proces op school x te y blijkt keer bezig zag er is geen sprake meer van door haar ve rtrek ingrijpend beinvloed te wor enigerlei loopgravenoorlog zoals hij zijn om den tevoren afgesproken was dat ook de drie gang met zijn toenmalige 4 havo indertijd zelf andere docenten de lessenserie over het ge noemde met souplesse begeleidt hij nu de vaar in hun eigen klas zouden uitvoeren daar klas en oogst ten slotte een aantal interes komt na annes ve rt rek echter niets van te sante leerling produkten franks doelstelling recht geen van de drie achterblijvers neemt onderwijs te geven waar hij zelf volledig ach het estafette stokje van anne over ter kan staan lijkt in deze lessenserie royaal voor de derde keer in successie is er dus spra gehaald hij staat voor de klas als iemand die ke van een impasse en dat n et nu er zo n aar weet wat hij wil en greep heeft op de klas dig succesje te melden valt de enige die naar dat is de persoonlijke kant van de zaak ik re mijn indruk nu nog verder wil op het kennelijk gistreer daarnaast dat de nu gegeven lessen in uiterst doornige pad is docent frank die nog het innovatie proces als geheel uiteraard voor een rekening met zichzelf te vereffenen heeft zover dat op school x te y nog voorkomt het wansucces van zijn eerste lessenreeks weer een interessante stap voorwaarts vor vraa gt bij hem nog altijd om een revanche men ik denk daarbij aan elementen als mijn rol als onderzoeker is nog niet uitge de differentiatie mogelijkheden naar be speeld langstelling onderwerp en aanpak de zelfwerkzaamheid van leerlingen die volledig centraal staat de complete benadering van teksten die volstrekt haaks staat op de gereduceerd e 219 aanpak tot nu toe hoe frank langzaamaan meer zin krijgt in het naar mijn waarneming en ook naar franks ei leraarschap na enkele jaren in maart 1988 gen constatering in zijn retrospecties vormen vraag ik frank ten slotte of ik hem eens uitge de lessen een alleszins redel i jk succes een breid mag interviewen over de voortgang van goede revanche dus voor de teleurstellende het een en ander dat wordt het gesprek lessenreeks uit de tweede periode een inter waarover ik in het begin van dit stuk al verteld essante ontwikkeling is daarnaast dat alle do heb waarin frank aangeeft hoezeer alles centen neder l ands van 4 havo dezelfde lessen waarover ik hier bericht heb intussen historie reeks geven frank speelt hun het concept is geworden voor hem alsje die stukken van door en dat ziet er kennelijk a tt ractief genoeg jou leest dan lijkt alles ontzettend ver weg uit om i n de praktijk uit te proberen ondanks die afstand geeft hij me echter een daardoor kan er ten slotte een opmerkelijke helder beeld over de situatie nu in relatie tot bijeenkomst plaats vinden de vijf docenten die in het verleden nederlands van 4 havo evalueren gemeen het eerste thema dat aan bod komt zijn de schappe lijk de door hen allen gegeven lessen onderlinge verhoudingen in de sectie frank reeks in mijn aanwezigheid die evaluatie pakt kijkt met een zekere bevreemding terug naar op bepaalde onderdelen genuanceerd kr itisch de sterk afremmende invloed die indertijd is uit maar is over de hele l i nie posit i ef het uitgegaan van de voorzitter van de sectie smaakt zelfs wordt min of meer gezegd naar die toen als docent in feite al op zijn laatste m ee r benen liep het gekke is dat iemand die ei deze opmerkelijke ontwikke l ing vindt echter genlijk al aan het afknappen was voor ons plaats tegen een opmerkelijke achtergrond de jongeren toch een soort norm was een voor sectievoorzitter heeft intussen afgehaakt en i s beeld waar wij ons aan spiegelden een maat vroegtijdig met pensioen gegaan bovendien staf voor ons eigen lesgeven dat kwam ook heeft frank de kat de bel aangebonden en in zegt hij doordat de jonge docenten zich in die de sectie uitdrukkelijk het recht opgeeist om tijd zo gezagsgetrouw opstelden de recht zijn e igen weg te mogen gaan op de valreep streekse afwijzing van deze hierarchische ver althans van de onderzoeksperiode komt er houdingen door frank vindt pas plaats in de daardoor een duidelijke breuk in de lijn van de vierde periode wanneer de voorzitter zelf het sectie verhoudingen zoals d i e tot nu toe la veld al geruimd heeft gen franks positie wordt vanaf nu geken in elk geval gaat het er nu in de sectie heel merkt door een behoorlijke mate van autono anders aan toe vertelt frank nu wordt alles mie belangstellend aangehoord ja ik vind dat de positieve wapenfeiten dus de benauwde samenwerking heel prettig verloopt dat er dus luchten b i nnen de sectie zijn enigszi ns opge wel ruimte is klaard en er zit inhoudelijk duidel ijk voo rt gang dat is een positieve ontwikkeling en frank in het innovatie proces uitgaande van de door heeft er nog een te melden zijn eigen positie frank en enkele collega s geuite behoefte aan als docent is vergeleken met vroeger zeer ver verdere experi menten stel ik me wederom stevigd tijdens de toenmalige observaties van zoals in de eerste per i odes meer afwach de lessen zegt hij zat ik veel meer in de be tend op om de gedachte te bepalen stel ik ginperiode dan nu vooral tijdens de eerste se hun een grote hoeveelhe i d concrete les i deeen rie lessen in de tweede voelde ik me al wat ter hand uit de collectie van het i nstituut waar vrijer en prettiger vooral omdat ik meer ge ik aan verbonden ben vervolgens wacht i k af loofde in de werkvormen dat werkt direct tot weer een beroep op me gedaan zal worden door en dat merken de leerlingen dan gaan ze om de vo l gende serie lesobservaties te verr i ch zelf ook aan het werk het voornaamste wat ten of de volgende serie discussies te leiden te melden valt van nu is volgens frank dat ik tevreden ben dat ik het redelijk in de vingers terugblik maart 198 8 gekregen heb er mee ophouden was in feite toch een nederlaag geweest m aar er komt geen vraag meer vanuit de vervolgens gaan we samen na welke verande school van frank of iemand anders af en toe ringen in het curriculum van omgaan met bel ik op en hoor hoe het er voor staat hoe teksten te melden vallen in 1988 vergeleken het klimaat in de sec tie geleidelij k verbetert met 1982 dat levert dus in feite zicht op dat 220 g ene w at h et innovatie proces op school x te daarvoor is nu een gunstig klimaat aanwezig y uiteindelijk heeft opgeleverd de kiemen dat er vroeger niet was hoop koestert hij en van vernieuwing die i n het voorafg aan d e zijn ook ik dat de kiemen van vernieuwing verde beschreven blijken de volgende oogst te re oogst zullen gaan opbrengen met welke he b ben o p ge b racht positieve gedachte ik de school definitief ver literatuuronderwijs laat want ooit moet nu eenmaal in een case d e boekenlijst is verklein d 10 boeke n study achter alles een punt gezet worden minder er valt een veel g rot er accent o p moderne b ij wijze van nabeschouwin g ten koste van historische teksten de chronolo g ie is doorbro k en in de voor tot zover deze uiterst gecomprimeerde weer laatste k las b eg innen d e d ocenten met mo gave van de gebeurtenissen op school x te y derne literatuur zoals ik ze meegemaakt en vastgelegd heb in d eze aspecten correspon d eren met d e g e dit laatste deel van het artikel zal ik ten slotte wenste veranderingen zoals ze naar voren ge nog stilstaan bij de volgende twee vragen k omen zijn in de t wee d e periode van b elang wat zegt zo n verhaal nu wat voor conclu is uiteraard oo k te w ijzen op toen g ewenste sies kunnen er eventueel uit getrokken veranderingen die niet of maar zeer gedeelte worden lijk zijn gerealiseerd om wat voor soo rt onderzoek gaat het fei ex p erimen teren me t thema tisc h e lesopzet telijk wat zijn de voor en nadelen en de ten behalve d e eenmalige uitvoerin g van problemen van een dergelijke aanpak de lessenreeks over het gevaar in d e der d e periode valt hier niets over te melden eerst dus de vraag naar de betekenis van de een veel groter accent op affectieve hier verhaalde historie zeg maar naar de inter doelstellingen dat gebeurt nu slechts pretatie die er aan gegeven kan worden on mon djesmaat zeg t fran k met w isselen d vermijdelijk is dit een subjectieve aangelegen succes heid waarin allerlei persoonlijke ervaringen en een veel grotere va riatie van werkvormen opvattingen een belangrijke rol spelen objecti met name gericht op zelfwerkzaamheid van viteit in dezen is een fictie d e leerling ook w at d it betreft is d e lessen mijn subjectieve interpretatie dan van de ge ree k s over het gevaar een e enz aa m g ebeu beu rtenissen op school x te y luidt duidelijk ren is het literatuuronderwijs no g steed s wordt op wat voor barri e res gemiddelde een vrij w el volledi g frontale aangelegen niet excellente en ook niet zeer zwakke jonge heid docenten kunnen stuiten wanneer ze hun on zakelijke teksten derwijs beter willen gaan afstemmen op de de sectie heeft het b oek schrijvenderwijs motivatie en interesse van de leerlingen de van de lijst afgevoerd en vervangen door context waarin zulke docenten verkeren netw erk g ekenmer kt door zegt frank werkt op dit streven sterk remmend tradities meer aandacht voor lees strategieen en worden bewaakt door invloedrijke collega s veel interessantere teksten leerlingen zijn vaak moeilijk en maar ten dele het gericht schrijven projectje uit de vierde te motiveren voo rtdurend eist ook het insti periode is precies zoals d e lessenreeks tuut school de eis tot orde houden het over de literaire tekst het gevaar niet moeten produceren van cijfers etc zijn tol g evolg d d oor variaties o p het z el fd e t hema op lange termijn komt daardoor van de realisa alleen in een samen wer k ingsproject met d e tie van de oorspronkelijke vernieuwingsideeen sectie godsdienst is er eenmalig no g iets veel minder terecht dan in het begin de bedoe g edaan met de d oor f rank en zijn colle g a s ling was de kiemen van vernieuwing zijn m et re d elijk succes uitge p robeerde o p zet dus wel aanwezig maar brengen een veel ge ma ar frank k ijkt m e t een d ui delij k optimistisch ringere oogst op dan in het begin gehoopt oog naar d e toe komst er z ijn intussen en k ele wordt de niet geringe tegendruk tast continu nieuw e jon g e d ocenten in de sectie g ekomen de motivatie om door te zetten aan als opvol gers van anne de voorzitter en nog uit diverse signalen valt voo rt s op te maken twee collega s die nieuwe docenten willen dat op de achtergrond de factor tijd de zegt hij g raa g goed overleg in d e sectie en tijd waarin het onderzoek plaats vindt een 221 duidelijk versterkende rol speelt het leraar zeer op haar plaats een argument extra daar schap wordt door allerlei oorzaken als een voor is bovendien nog het gegeven dat absolu steeds zwaardere professie ervaren tot en te uitspraken over wat slecht goed beter het met docenten die bij sonja mogen uithuilen beste onderwijs is per definitie nooit te geven zoals een van de docenten op een gegeven vallen het gaat altijd om opvattingen waarbij moment opmerkt in deze deprimerende gro persoonlijke normen en waarden een belangrij tere context wordt het leveren van extra in ke rol spelen in laatste instantie is en blijft de spanningen om te vernieuwen uiteraard ook inhoud van de vernieuwing altijd arbitrair dat steeds zwaarder de teruggang naar de oude is ook een van de voornaamste conclusies van patronen vindt gemakkelijker plaats dan wan de grote hoeveelheid theoretische literatuur neer de tijdgeest bol staat van het zoeken over innovatie in het onderwijs die intussen naar het nieuwe bij elkaar geschreven is natuurlijk is het zo dat de interpretatie zoals tot zover over de duiding van de historie van zij hier staat een exemplarisch karakter heeft school x te y ik wil tot slot ook nog even het onderzoeksmateriaal betreft slechts een stilstaan bij de aard van het hier beschreven groepje jonge docenten mijn aanname is ech onderzoek dat te typeren valt als actie ter dat eenzelfde soort verschijnselen zich op onderzoek veel meer plaatsen voordoet dat laatste kun de discussie over verschillende methoden van je uiteraard nooit onomstotelijk aantonen om onderwijsonderzoek voor en nadelen de ma dat het te enen mate onmogelijk is op al die te van wetenschappelijkheid en zo meer is op plaatsen vergelijkbaar onderzoek te verrichten zichzelf zeer boeiend maar hier ter plekke om toch een klein beetje zicht te krijgen op de waarschijnlijk minder op haar plaats mijn ver generaliseerbaarheid heb ik een aantal docen haal zal ik afronden door in enkele elkaar op ten nederlands gevraagd te reageren op mijn volgende notities de mijns inziens allervoor materiaal daaruit komt als belangrijke conclu naamste stellingen ervaringen te verwoorden sie naar voren dat heel veel van de inhoudelij die van toepassing zijn op mijn onderzoek wie ke problematiek herkend wordt bijvoorbeeld zich verder in het onderwerp wil verdiepen zij het grote spanningsveld tussen affectieve en verwezen naar het in noot 1 vermelde rapport schoolse doelen van literatuuronderwijs de onderwijsonderzoek heeft in het onderwijs benauwde situatie in de sectie nederlands van veld vaak een slechte naam de voornaamste school x te y echter wordt in veel mindere oorzaken daarvan zijn de automatische expli mate herkend vermoedelijk gaat het in mijn ciete of impliciete superioriteit waarvan menig onderzoek dus om een enigszins extreme onderzoeker uitgaat daarnaast speelt een gro situatie het is intussen natuurlijk niet zo gek te rol het feit dat docenten in de verslagen om aan te nemen dat in de gemiddelde vaak tevergeefs op zoek gaan naar het beeld situatie het motief van de machts verhoudin van het beroep zoals zij het dagelijks beleven gen binnen de sectie altijd wel een zekere rol dit laatste doordat wetenschappelijke criteria zal spelen leiden tot wetenschappelijk betrouwbare wat is nu in feite de strekking van de interpre maar gereduceerde en onherkenbare afspiege tatie zoals die hierboven staat wat zegt die lingen van de werkelijkheid over de leraar het leraarschap in mijn onder anderzijds dienen de mogelijkheden van on zoeksverslag verbind ik er de volgende conclu derzoek niet overschat te worden gezien het sie aan wanneer je nauwkeurig en diepgaand arbitraire karakter van de discussie over onder kennis vergaart over wat docenten beweegt wijs is de verwachting onderzoek moet maar en in wat voor context zij werken laat je het uitmaken of een bepaald iets zus of zo beter wel uit je hoofd er zoals zo vaak expliciet is zeer overtrokken onderzoek kan een bij of impliciet gebeurt schande van te spre drage leveren aan de discussie niets meer of ken wanneer deze er niet in slagen allerlei minder dan dat fraaie didactische wenselijkheden in het curri d actie onderzoek heeft als vorm van onder culum vorm te geven de zwaarte en com wijsonderzoek het onmiskenbare voordeel dat plexiteit van hun beroep worden zo duidelijk de onderzoeker2 niet alleen bezig is met het zichtbaar dat de rol van de beste stuurman vergaren van passende onderzoeksdata maar aan de wal volstrekt ongepast wordt ook bewust meedenkt met de docent en over bescheidenheid voor de buitenstaander is dus verbetering van het hun onderwijs daar 222 door wordt de onderlinge relatie tussen onder zoeker en docent horizontaal van karakter bei den kunnen een zeker profijt hebben van het onderzoek niet uitsluitend de onderzoeker die over zijn onderwerp publiceert de positie die de onderzoeker in aktie onderzoek inneemt is al met al te typeren als tussen distantie en betrokkenheid die positie is zeer complex zie bijvoorbeeld mijn verslag in het eerste deel van dit artikel er is geen draaiboek dat precies voorschrijft hoe je in el ke situatie moet handelen als onmiskenbaar voordeel geldt echter dat de onderzoeker zeer ver kan doordringen in het hart van de proble matiek die hij wil bestuderen de verslaggeving van het onderzoek dient zodanig te zijn dat docenten een duidelijk her kenbaar beeld krijgen van hun onderwijs al was het alleen al omdat ze er anders niets mee kunnen beginnen feitelijk functioneert de verslaggeving als spiegel waarin de docenten zichzelf waarnemen op grond van welk beeld zij beter kunnen beslissen wat zij eventueel anders zouden willen doen een onderzoek als het in dit artikel beschre vene heeft primair een illuminatieve functie het geeft geen oplossingen maar tracht zo diepgaand als mogelijk is te beschrijven hoe de werkelijkheid er op een bepaald gebied uit ziet aan beschrijvingen hoe het onderwijs er nu echt uit ziet dus niet het beeld dat bijvoor beeld oprijst uit interviews of enquetes van grote aantallen respondenten lijkt voorlopig nog wel behoefte op de plank met verslagen vergelijkbaar met dat van school x te y is nog volop ruimte note n het vers lag van d i t onderzoek wordt in verta li ng gepub l iceerd in de reeks stud i es in mother tongue educati on uitgegeven doo r het interna t i ona l mother tongue education netwo rk imen be langstel l enden kunnen tegen kostpr ij s c a f 10 een exemplaa r verkr ijgen van de neder landse grondtekst van deze publi katie zij ge lie ven contact op te nemen met de auteur 2 uiteraard is hie r en i n het vervo l g ook steeds be doeld de onderzoekster 223