Kijk en vergelijk, grijp en begrijp: beeldspraak als handvat. Het gebruik van metaforen in taal- en zaakvaklessen in relatie tot taalontwikkeling

b as i sonder wij s yolande tienman leerkracht waar lijkt het op leerlingen roepen 4 op een deur leerkracht heel goed ja als wij op de pla tte grond een deur tekenen tekene n kijk en vergelijk grijp en we die ook zo nou kan je d i e deu r opendoen dus begrijp beeldspraak al s leerlingen kleppen leerkracht en je kan hem dichtdoe n handvat leerling net als schakelaa r leerkracht hetzelfde als een schakelaar pre het gebruik van metaforen in cies hetzelfde taal en zaakvaklessen i n in d ez e le s wordt ee n al ge mee n dida cti s ch princ ip e g evol g d d a t als volgt geformul eerd relatie tot taalontwikkeling ka n wo rd e n sluit aan bij h e t hi e r e n nu bij h et dir ect door d e z intui gen waarnee mb ar e h et zi c htbare h oorb a r e en tastbare z o wordt ab s tra c tere l e er s to f te ru ggebr ac ht na a r con c r e te r e materie in dit les fra gme nt s p eelt d e metaforisch taalgebruik zo als bijvoo rbeeld h e t ver gelijking di e door de lee rkrac ht in gezet schip de r woes tijn voo r een k am eel wo rdt v aak wordt ee n sleute lrol h e t gaa t hi er o m ee n b esch o uwd als een bijzon d ere en a bs tracte vo rm van ve rgelijki ng op grond van vorm m aar ook taalgebruik kind e ren zo uden er m oei te m ee h e b va n functi e e e rs t be vra a gt d e l ee rkrac ht d e b e n e n ge n e igd z ijn to t le tte rlijk inte rpre tere n pa s vorm waar lijkt h e t op e n ve rvol ge ns ric ht op late re leeftijd zoude n z ij in s taat z ijn b ee ld hij d e a anda cht op de func ti e nou kan j e di e sp raak te begrijpen maa r vo rmen metafo ren we rke d e ur op endo e n du s en j e kan h em l ij k een pro blee m voo r k indere n ni e t a ll e m e tafo di c htd o en d e u i tleg blijkt ge s laagd te zijn re n z ij n ingew ikk e ld b epaa ld e m etafo re n zoa ls de ve r ge lijking w ordt ex plic i et gefo rmul eer d h e t oog is als een cam e ra di e n en jui s t o m abs tracte door ee n l ee rling n e t al s s chak e la a r e n d a t begripp e n co n c re te r t e mak e n om die re de n jui s t wordt weer b e kroond door d e w oord en van treft m en in z aakvak teks te n va a k zulke v erge lij de l ee rkra c ht h e tz elfde al s ee n sc h a ke la a r kingen aan sluit het ta a laan bo d in de zaa k va kke n prec i es hetze lfd e w at di t a sp ec t betreft aan op h et taalbeheersings m en zi e t hi er h oe k enni s opge bouwd wo rdt niveau v an d e lee rlinge n op deze v raag za l d e l ee rlin ge n he bb e n in een ee rd e r s ta dium yoalnd e tienman een ee rste ant woo rd geven ge l ee rd te ab s trah e ren va n een conc r e te de ur aans luite nd daarb ij sch e ts t ze enk ele m oge lijkh e z e l ee rden ho e j e ee n de ur in e e n platt eg rond de n die h e t werke n m e t m e tafo re n bi edt voo r zowe l tekent ook wi ste n zij al ve e l e erde r wat de taal als d e z aakvaklessen d e fun ctie van een de ur i s daarop voorbou we nd wordt l ee rs to f op h et gebi e d va n e en a b s trac te r ve rsc hijn sel a ls elektri cite it aan ge e e n l es ov er elekt ric it eit in een mee rtali ge bod e n abstract in de zin va n ni et di rect gro ep 7 kinderen in de l ee ftijd v an i o r r zi chtbaa r jaar d e leerlinge n h ebb e n eer s t g ewerkt m et concr eet mate riaal l a mpj es batterijen en van concreet naar abstract en retou r be s pre k e n nu de l eers to f aan de hand van ee n l esbo e k waarin ond e r meer ee n sc he ma van oudsh er worden meta fore n gebruikt om a fge b eeld s taat n aar aanleiding hi ervan vindt a bs trac te ideee n duid elijk t e m a ken m etafore n h et volge nde ge s pre k plaats zijn fi guurlijke uitdrukking e n w aa rbij ee n ve rsc hijnse l wordt be s chreven in termen van leerkracht en hoe tekent hij een schakelaar iets ande rs het zijn ve rgelijkin g en op basi s leerling 1 kleppetjes zo van ove r e enkom s t en vindt betek e ni s overdr a cht leerling 2 een streepje plaats va n h e t e n e dom ein naar he t a ndere iso moer 2000 basisonderwij s atoom zonnestelsel afb eelding 1 e en atoo m is als een zonnes te lsel m e t a foren vind j e in t e ks ten op v ersc hillen s t e rr e nkund e ee n ongrijpbaar versc hijns e l ge de ke nnisge bi e den biologie p sychologi e con c retis e erd wordt alle materi e aan de t ec hniek e nzovoort winner 1 9 8 8 stelt zelfs rand van een zwa rt gat zou door de krachtige dat theor e tisc he bespi egelingen en theo rie kolking van he t zwart e gat zo s nel worden ontwikk eling nauw e lijk s mogelijk zijn zon rondge slin ge rd dat een d e el e rvan met grote d er de inzet v a n metafor e n ze noemt daarbij krac ht in re c hte lijn milj a rden kilometers he t freud s vergelijking van de ge es t met een he e lal in zou worden geslingerd zoals koffie ij s berg met h e t bewu s te als e e n topje boven uit e e n kopje wordt g eslin gerd wanneer wat e r en darwins evolutie rac e w a a rin i emand probee rt er m elk en s uik er d o orhe en all ee n degen e die he t b es t to ege ru s t i s de te me ngen zonder l ep e ltje te gebruik en e indstre ep haalt metaforen onthu ll en ver filkin 1997 p 209 borgen verbanden tu sse n verschijn selen en d e heuris tisc he en de didacti sche functi e ge v en on s de nken ni euwe vorm e n vanw ege kunn e n sa me nga a n zo k a n d e gas w e t v an hun b e eld end e kra c ht s t a an zij v a ak aa n de boyl e die z eg t dat volume en druk van ee n wortel van ni e uwe w e te nschappelijke inzi c h gas omgekeerd evenre di g zijn verduidelijkt te n worden met een s pira alveer boyle z elf ont vroon draai sma 1 9 85 noe men dit d e de kt e zijn we t toen hij me t zo n ve er zat t e he u ris tisc he functie van d e metafoor dus de sp e len altha ns daar zijn aanwijzingen voor ontde kkende de uitvindend e functie ee n vroon draaisma 1 9 85 obj ect waar va n wij de aard en ei ge nschappen kennen die nt als in s pir a ti e bron voor onb e alledaagse metafore n k e nde obj e ct e n in d e zaakvakk e n en in het a lge meen in de uitleg van abstrac te of onb e ook in de dagelijks e taal de omgangstaal k e nde ve rschijn s elen zien we d e didactis che vindt men veel metafor en die va ak onbewust fun c tie van me t a foren d e weg terug v a n g e bruikt word e n de mill enniumwi s s e ling ab s tra ct naar c oncreet zo ge eft de natuur ligt al weer achter ons de tijd vliegt dat kundige max ledenman uitle g over de quan idee moet nog rijpen een kettingbotsing tumme c hani c a door het gedrag van deeltjes t e w at zou zijn drijfveer zijn een van de ve rgelijk en m e t dat v a n mensen a ls die naar ba si smetaforen van het d e nke n en s preken is e en pianis t komen lui s t eren ve rspreiden ze tijd is plaat s onder andere hatch brown zich in een zaal waar geen stoelen zijn 1995 we zien tijd alsof we voortgaan op midden en links maar al s er wel stoelen staan een weg met het verleden achter en de zowel link s midden als rechts 2 zie ook hoe toekom st voor on s in een populair wetenschappelijk boek over dergelijke metaforen wortelen in het mense 2000 moer 1 59 basisonderwij s lijke waarne ming s systeem ook hier worden loopt in het park he e ft vi e r poten een metaforen ingezet om in termen van concrete hond deze mogelijkheid om te categorise of bekende begrippen te spreken en te schrij r e n k om t a l tij dens h et tweede l even sj aar aa n ven over abstracte of onbekend e begrippen de oppe rv lakte uitbreiding van betekenis zo bergt een bepaald t e kstverwe rkingspro vindt plaat s op b as is van kenm e rken in vorm gramma documenten op in mappen die maar ook op het gebi e d van beweging weer o nd er tabb lade n te v ind en z ij n ni eu omvang geluid enzovoo rt het gaat hierbij we metafore n laten ook in da gelijk se taal dus vaak om pe rceptuel e kenmerken om origin ele ve rba nden tu ssen dinge n zien z e wat j e kunt w a arn e men e en rond din g heet we rken als ey e open e rs in een flits ziet m e n een b a l ma ar s oms ook om functie met een he t betreffende versc hijnsel in e en nieuw bal kun je gooi en ev e nals het geval is bij li cht sommige nieuwe metaforen v e rdwij overextensies waarbij bijvoorbeeld alle rond e ne n and e r e worde n o verg enom en c onven dingen b al ge noemd word en ond e r andere tion a lis er en e n ve rs lijt e n in het ge bruik z e sch ae rlakens gillis 1 9 87 kunnen versten e n tot idioom in idiomati ook het beno e men van ie ts in te rmen van s ch e uitdrukkin gen kunnen oude woorde n iets anders is al vroeg a anwe zig van jongs af en t aalvormen a ls een fo ss i e l be w aard worde n aan s pe len kind e ren all erl e i s itua ti es uit een bijvoorb eeld te b e rd e brengen de me ta baby van nege n maa nden kan bij h et voeden foor in een uitdrukking kan held e r zijn en doen alsof hij een slokje ga at nemen maar op blijven zoals op eiere n lopen o f duister zoal s h e t laat s te moment het juis t niet doen en i e mand in d e maling n e men bij ve e l idio be ginnen te l ach e n he t sp e l v a n kinder en matisch e uitdrukkin gen e chte r is de be e ld ontwikk elt zi c h met d e jare n v a n a f zo spra a k vaag e n dubb e lzinnig p a s achtera f al s onge ve er de l e eftijd van twe e jaar worden je de bedoeling van de uiting k e nt kun je het voorwerpen in gezet ee n s chelp wordt een beeld doorzie n bijvoorbeeld in ergen s e en kopj e e e n doo s is een hui s ee n auto o f een to uw aa n vast knopen va ak mo e t j e s p ec ial e boot e nzovoort bij dit s pel w orde n veel kenni s h e bb e n om het beeld te b e grijpen taaluitingen ge bruikt di e ni e t l ett erlijk zijn bijvoorbe eld in dat kan bruin niet tr e k maar het i s duidelijk dat deze uitingen qua k e n 3 m aa r zonder di e kennis fun c tion e ert a a rd e n functi e a fwijke n v an meta foren zoal s de uitdrukking e ve nze er om die red e n di e d o or oud e r e kind e re n en volwass enen wordt idioom vaak ge k e nmerkt al s ni e t g e bruikt worden compositioneel van s amens tellin g en onaf b e halve bij h et spel kan men ook andere le idb aar wat d e b e tek e nis betr e ft alleen h et metafo ris che u i t i ngen van kind eren horen ge heel draagt de bete ke ni s onde r a nd er e zo ze gt ais ha ee n kind va n ruim 3 jaars timm an 198 9 to c h b ehoude n vee l idioma terwijl ze een ei p e lt en op ee t voor zichzelf tische uitdrukking e n hun beeldende kracht uit maar duidelijk verstaanbaar mensen kunnen metaforen in u i tdrukkingen ni e uw l ev e n inbl azen door t e s p ele n met de de b laadjes vall en op de g ro nd l e tt e rlijke b e t e keni s e n d aa rop voortbordu het is herfs t r e nd kan w eer nieuwe be eldspra a k ontstaa n het wo rdt wit in ta algeb ru ik voltrekt zich voortdurend een h e t wit van de winte r proces v an v erbeelding en idiomatiseri ng j e kijk gee l d e zo n k o mt te rug kunt ni et d enk e n en pra ten zond e r beeld e n hee l vee l geel nu is h et zo mer ik ee t de zo m er op e n all es is weg metaforisch taalgebruik bij kindere n h et gaat hier om vergelijkingen op b as i s va n ho e en wann e er w ordt m eta fo ris ch taal vorm kle ur e n b e wegin g of pro c e s het ge b ru ik verwo rv en verg elijkingen die d e afpe llen van stukjes ei e rschaal lijkt op het ba si s van ve el metafor e n vormen s taan aan d e va ll en van blad eren in de herfst wit wordt wie g van d e ta a lverw erving door middel van g eas s oc ieerd met d e winter e n de eidooier overeenkoms t e n e n v erschill e n worde n de me t de zon e n d e zom e r de fun c tie i s hier dingen benoemd en in klas sen geordend het and ers dan in het spel het lijkt het spontaa n 16o moer 2000 4 ba s i sonde rwij s de nerven ineen blad zijn al s een boo m de wortel s zijn al s takken de aderen in de lon ge n vert akken z ich al s ee n boom afb ee lding 2 longe n me t bro n c hien boom in de winter wo rt e lste lste l bladnervatuur spel e n met de taal z elf te zijn een s oort ta a lv erwe rv ing to c h wordt metafo rische taal poezie vaak b e schouwd als een bijzonder s oo rt taal g e bruik dat zich onde rsc heidt van c on cre te kinde re n kunnen verr assende din gen zegge n ta a l van informatiev e e n zak elijk e ta al som vele daarvan berus ten op het zien van ove r mig e mens en stellen ni e t va n metafo risch eenkomsten tus se n din gen die volwa s sen e n taalgebruik te houd e n omdat het indir e ct zou niet meer zien in d e volgende uit s praak zijn en ve rsluierend zou werken z eg maar zinspe elt een kind van bijn a acht jaar kamar gewoon wat je bedo e lt and e ren houden op g rond van een vi s u e l e gelijkenis op ee n jui st van metaforen va nw ege het creatieve fun c tione l e bij h et zi e n v a n een glo e ilamp kl e urrijke karakter van bee ldspraak er zijn met een v enster e en r eflectorlamp merkt ook m e ta for e n die loute r di e n e n al s v e rs ie zij op waarom h ee ft die l a mp een pupil ri ng of di e ontoe ganke lij k en v ersluierend kan hij dan kijken en aisha bes chrijft op zijn de leeftijd van zeven jaa r codewisseling in een het idee van de metafoo r al s een sp e ciaal ges pre k al s zebrataal op d e volgend e manier ve rsc hijn s el vindt m en ook in taalbe schrijvin papa en mohamm e d za ten t e praten ara gen e n in d e literatuur ove r taalverwerv ing bi s ch en d an gin gen ze we e r in h et neder zi e bijvoorb eeld de volgende pass age onder lands en dan weer in het arabi sc h e e n aftivijkende s emantiek kan m e n ook z e bra taal praatten ze wit en zwart en wit e n rekenen de specifieke moeilijkheden die het zw art de afwi s seling van de verschi ll ende kind hee ft met b ee ldspraak of met het trans t a l e n wordt hier gevi sualiseerd als een streep pone ren van e en le tte rlijke bet e k e ni s naar een p atroon figuurlijke betekeni s schaerlakens gi ll is 1 98 7 ook in het raamp la n voor e en gein met afor e n als s tru i kelblok tegreerde tv t t tv t2 methode worden s preek woorden en gezegden homonymie meta metaforen kunnen zowe l in vakteksten als in foren betekenisverande ri ng als semantische dagelijks taalgebruik di enen ter ontdekking verschijnselen benoemd onder strategische en verkla ring van verschijnselen in de werke taalbeschouwing sijt s tra 1994 lijkheid en spelen van meet af aan een rol in de opvatting van metafoor en idioom al s 2000 4 moer 161 b as i sonder wij s zijnde een probleem voor kinderen komt niet e rv an tuss en zeven en neg e n jaar toeneemt uit de lucht va llen het letterlijk interpreteren aan het ei n d van die p eri ode vin dt er ee n van figuurlijke vaak idiomatische taaluitin spectaculaire groei pl a ats dan leren kinderen gen door kinderen is een bekend verschijnsel ook dubbelzinnige betekenissen in raadsels zo kan een kind bij de uiting ik zal d a t grapp en e n gedi chten w a arderen varkentje wel even wassen vragen is er hier winner 1988 stelt dat metaforis che vaar dan een varkentje volgens piaget is meta digheid op zich het met elkaar in verband foorbegrip een va n de laatste facetten van de brengen van ver s chillend e objecten al van taalontwikkeling hij c onclude ert dit op bas i s meet af aan a a nw ezig i s over ee nkoms t en di e va n een studie naar het begrip van ti e n je dir e ct met de zintui gen kunt waa rnemen spreekwoorden zoal s when the cat s away worden al vroeg b egrep en on b egrip van the mise wi ll play door kinderen van 9 tot i i met a fore n kan optreden door gebrek aan j aar geno emd in winne r 1 98 8 6 een ande re k ennis e n e rva ring het kind kan t e weinig ond erzoeker prinz legd e kindere n een tien weten van d e objec ten di e met el kaar i n tal uitdrukkingen voor zoals to kick the verband ge bra c ht worde n zo kun je een buckett sterven naar aa nleiding van de a toom vergelijk e n me t e en ste rren ste ls el maar uitkomsten van zijn t e st s t elt hij dat bij d a t i s pas zinv ol als e r al eni ge kenni s op die kinder e n tu ss en zes en n e gen j aar ee n strate ge bie de n aanw e zi g i s zi e afb e eldin g i ook gie om l e tt e rlijk te interpret e r en domin e ert k a n h et voorkome n dat e en kind ee n woord vanaf negen jaar zou dan de strat egie om niet k ent het begrip s charni e rgew ri cht kan figuurlijk t e interpretere n dominant worden verduidelijkt wo rd en door h et woord sc ha r prinz 1 9 8 3 ni e r t e no em e n maar da t w erkt uit e raard hierbij moet de kantt ekening gemaakt wor alleen a ls h e t woord sc ha rn i e r be kend is den dat zowel piaget als p ri nz niet h e t ve rm o uit durkin e a 19 8 6 blijkt d at r e lationele gen van kind e ren om metafor e n te begrijpen termen als ho ge r dan lage r dan di chtbij onderzocht hebben zij bod e n n am e lijk e e n in de buurt v a n in h et o nd e rwij s ex pli c i e t a antal spr ee kwoord e n en uitdrukkingen geis o a andac ht b eho eve n kinde ren kenn e n die le e rd aan aangezien de betekeni s van spreek aanvankelijk alle en in de ruimtelijk e beteke woorden meerduidig en vaag i s en van een nis maar in de muziek met b e trekking tot de uitdrukkin g als to ki c k th e buck et zelfs tone n en d e wi s kund e me t b e trekking tot vol stre kt dui s ter i s het onmog elijk om d e getall e n word e n ze in ee n uitgebreid e betek e betekeni s te achterhalen wanneer j e die ni e t nis ge bruikt di e door kind e ren veelal ni e t al kent in feite toet s te n zij dus alleen de gevat wordt kenni s va n een aantal s pe cifi e k e uitdrukkin en e rzijd s w e rk e n kind e re n dus van m ee t a f g en en spre e kwoorden als kindere n held ere aan zelf met m e t a foren anderzijds make n zij metaforen uitdrukkingen en spre ekwoor zi c h in d e loop der jar e n s te e d s me er de den in een duidelijke context aan ge boden b es taande d e c onventionele be eldspraak eigen krijgen b egrijpen z e die vaak wel ond er daarbij gr o e it d e k e nnis van de wereld a ndere gibbs 1 98 7 ook heb ik waarg e no wordt de erv arin gs wereld s t eeds grot e r en me n dat veel voorkomende uitdrukkin gen a ls ontwikk e lt he t de nken zi ch z o dat s t e eds wat is er aan de hand en in d e st e ek laten ing e wikke lder metafo re n begrep e n kunnen al door vierja rigen moeit eloo s gebruikt wor word e n den het niet begrijp en van een figuurlijke uitdrukking kan dus ook betekene n dat di e kinderen als filosofe n bepaalde uitdrukking domweg niet gekend wordt ook volwa ss enen kunnen bij een kinde ren hebb e n al jong d e nkbe eld e n over onbek e nde uitdrukking door de c onte xt mis sommige ab s tr ac t e z aken zo a l s over de gee st l e id worden en voor e e n le tte rlijke lezing het brein en h et geheugen zo sprak kamar kiezen toen z e zo ongeveer vijf jaar wa s ov er e e n toch is he t onmiskenbaar zo d a t uitdruk r ek enhoofd en een g eheim tove rhoofd kingen door jonge kinderen ni et zo he e l vaak o ngeve er als volgt je mo e t oppa ss en a l s je op gebruikt word e n en dat het begrip en gebruik j e hoofd gaat s taan dat je r e kenhoofd en j e 162 moer 2000 4 basisonderwij s geheime toverhoofd niet door elkaar komen in een werkstuk over het menselijk lichaam samen spraken ai s ha en kamar al eerder op schrijft kamar ruim negen jaar het lichaam de leeftijd van respectievelijk 7 a 8 jaar en 3 van ee n mens kuitje ook v e rg elijk en m e t ee n huis a 4 jaar over het hoofd het brein als een kast een huis i s opge bouwd uit een h eleboe l s ten e n de me t all erlei verschi ll ende vakken en la den z e s tene n h ete n celle n maar all een cellen deden dit op een heel vanzelfsprekende make n nog gee n li chaam n et z oals een s tapel manier al sof h et ee n co nc re te kast betrof s tene n nog geen huis maakt je h e bt leidinge n soms als je iets ni e t weet zit er een la op n o dig waardo or he t water s tro omt zo is dat s lot dan moet je de s leutel gaan zoeken de e ige nlijk ook m e t h e t lichaam de leidinge n zijn oorsprong van dit denkb e eld of het over bloedvaten waardo or het blo e d stro omt g enome n d a n wel ze lf bedac ht is i s mij nie t deze be elde n zijn ontle end aan of geinspi b ek e nd het betreft hi er e en b ek ende met a reerd door bestaande beeldspraak zie bij foor zie bijv oorb e eld het volgende citaat voorbeeld het volge nde fragment uit een d e hers e n e n slaa n herinneri n ge n op in wat leerbo e kje voor kinderen sn e lw egen van het v ee l weg heeft van een enornle ladenka st li cha am slaga d ers en ad e rs transp o rt e ren bloe d een volwasse n e he e ft dit sys teem re d e lijk doo r het lichaam als auto s di e over wege n rijd en ord elijk ingedee ld en we et on ge v ee r in welk graham 1996 dergelijke beelden komen in laatj e welke he ri nn eri n g het b es te ka n wor de ari stotelische tra diti e en ook in he t d e nken d en op gebor gen ee n kind he e ft vee l minde r in china vo or de aarde i s al s ee n erv a ri ng e n he e ft daardoor zijn kas t nog nie t li c h a am de bergen zijn het skel e t d e bodem op orde h e t stopt will ekeurige he rinn erin is d e huid en de ri viere n zijn de bloedvaten ge n in willekeurige laatj es v an d er meul e n ook d e h e m el i s als een licha am vroon 1 9 99 draai s ma 1985 p 1 9 kinderen hebben zo hun id e e e n over de kwali teiten van metaforen zo v e rkiest kamar d e vergelijking van aders en sl agaders met riv i e ren bov en die me t de snelwegen en auto s want wegen m e t auto s dat zijn twee dingen en rivieren een en rivie ren s trom en n e t zo als b loed e n ri vi eren kunn en twee kant en opst romen nou ja auto s kunnen twee kanten oprijde n maar to ch en ook omdat het wat e r in ri viere n kan gezuive rd wo rd en net als h e t bloed het bloed wo rdt ook gezuiverd dat doen de nie ren toch ook maakt zij een onderscheid tus s en een v e rg elijking en een g e lijkste ll ing of e en ca tego ri s e ring getuige de vol g ende uitspraa k n a ar aanleiding van een verg e lijking van het hart met een pomp nee dat is niet goed h e t hart is niet als ee n po mp ee n hart is zelf een po mp hij pompt bloed door het lichaam als j e zeg t de ade re n zijn als wegen dat kun je z eggen dan is h e t zo als het is misschien niet e en echte weg waar auto s ov er rijd e n maar h et is zoals een weg dat kinderen in hun denken gevoed worden door besta ande metaforen en daar creatief op door denken blijkt uit het volgende kamar afbeelding 3 le cle magritte to t r die een jaar of twee daarvoor gefasci zooo 4 moer 16 3 b as i sonder wij s neerd werd door hoe het li chaam ziektes tatief als kwalitatief bezien minder groot en bestrijdt en daarbij de vergelijking van het diep onder andere verhu ll en 1 993 een afweersysteem van het lichaam als een leger dat onderzoek naar de beheersing van idioom een land tegen indri ngers verdedigt interessant door nt2 kinderen geeft hetz elfde beeld te vond gebruikt het afweersysteem zelf om zien schut 1995 ook leerkr a chten noemen een gees telijk proces te verduidelijken in een het verschijn s el dat anderstalige kindere n een gesprek antwoordt ze op de vraag wat i s het woord in sle chts een bepaalde context met verschil tus sen een volwassene en een kind een daaraan gekoppelde betekenis of b eteke snel zonder gestimuleerd te worden als nisa s pect kenn e n z e zouden d a t dan niet je oud e r wordt dan denk ik dat j e wel wat na a r andere c ont exten o verdrag e n het let meer leert omdat je al langer leeft dus meer terlijk interpreteren van figuurlijke uitinge n dingen meemaakt e n net zoal s w a nneer je een wordt door hen ook genoemd zelf merkte injectie krijgt dan zitten er du s halfdode ik bij het l e zen me t kinderen op een ba s is bact eri en in die kent je lichaam dan du s a ls j e school dat a nd e rs t a lige lee rlinge n uitdrukkin het nog een keer in je leven tegenkomt dan gen als w a chten tot sint juttemis en ie ma nd ken je ze a l dus dan weet je watj e moet doen de stuipen op het lijf jagen ook in c onte xt en ande rs als je ee n kind b e nt d an h e b je h et niet be gre p e n hoe kun je nu w e rke n a a n mis schi e n nog nooit tegengekomen en dan v e rbredin g en v erdiepin g van d e wo o rde n weet je niet wat j e moet d oen schat lat en we e e n woord ond e r d e loep n e me n volgens de filoso of matthew s denke n kind e en bekijken wat da t wo o rd kan omva tt e n in ren veel verder dan volwa s s enen a annem e n de breedt e e n d e diepte v a n lett e rlijk tot hij pleit e rvoor om in het onderw ijs meer figuurlijk van con c re et tot ab strac t wat is aandac ht aan het filo s oferen met kinder e n t e ee n brug t e n e ers te is daar n a tuurlijk d e geven s luit aan bij de ideee n van kinde re n mees t l e tte rlijke b et e k e nis d e verwijzin gen stimuleer ze om d ie te uite n jonge kinde ren zijn naar a llerlei concrete obje c ten de kleine brug creatie ve filos ofen ze s t e llen essentiel e vrage n in het park de brug die je zelf van l e go die d e mensh e id z ich zelf al ee uwe n stel t maakt de grot e brug w a ar d e auto s ov e rh ee n le erkracht e n h ebb e n een o ve rb e las t programma rijde n enzovoort die ge gen erali s eerd wor dat is waarschijnlijk hetzelfde in nede rland als in d e n tot een c oncept brug daarmee ve rbon de vere nigde sta te n maar er z ijn genoeg l eer den ontwikk elt zi c h h e t abs tractere v erbin krachten m e t h e tzelfde programma di e wel d e ding op grond van overeenkomst in vorm ruimte hebb e n o m m e t de kind eren een gesprek aan en of fun c ti e vinden er betekenis uitbre idin te gaan zi e het o ok als ee n cadeau je aan jeze lf g en plaat s zo als e e n brug bij de tandarts of van de kindere n je s t op t als l eraar h ee l vee l k e nnis ee n brug in de ga rage op bas i s van d e in kinde re n z o is de v e rho uding altijd ge wees t lette rlijke e n me er fi g uurlijke b e t ekenis wor maar ga ee ns luist e ren e n s tel vrage n dan hoo r den ook all e rle i same nge stelde woord e n en je hel e ve rklaringe n v o or het o n ts taan van h e t va ste woord co mbin a ties ge vormd lu c ht h eelal en antw oord en op de v raag of plant e n brug brugklas e z e l s bruggetje een brug gelukkig zijn fun c tie verv ullen een brug tus s en twee culturen enzovoort w e zie n hi e r h oe e en metafoor in taal en zaakvakonderwijs woord en e rzijds uitwaaie rt na ar taalgebruik in breedte maal diepte de zaakv akk e n een brugschak e ling brug vorming in ee n s ilo and erzijds naar de het werken met m e taforen zowe l in t a al al s omgan gsta al en taalgebruik in le es boeken je zaakvakles sen en liefst nog afges temd op le ert dat ov er de brug komen b e talen elkaar of geintegreerd bi e dt mogelijkheden bet ekent en je weet dat de brug was open om de woordens c hat en da armee ook d e een veel ge bruikte smoes is tevens kun je kennis van begrippen te verbr e d en en verdie uitdrukkinge n als d e brug i s opgehaald en pen dit geldt voor a ll e kinderen maar in het iemand over de brug helpen in c ontext bijzonder voor andersta li ge kinderen hun begrijpen ook al he b j e z e nooit eerder nederlandse woord e nschat is zowel kwanti gehoord e 164 moer 2000 4 ba s isonderwij s z 1 ceci wat urne 0 d itpronpiryf i n t wf w wpa 1 82 8 9 39 afbeelding 4 magritte ceci n es t pa s un e pipe zo zijn er mee r ve lden kaarten of bouw bijvoorb eeld de over ee nkomst in vorm sam e n w erke n te mak e n rond woorden als boom met een soort gelijke functie d e bom en in de pol e n l a nd we g won en e nzovoort winter lijk e n op bronchi e n h e bben de tak v a n belan g bij beteke ni suitbre iding van ken vertakkingen d e zelfde o f s oortg elijk e woorden e n bij vergelijking en i s de aard van functi e he t v erband tu ssen d e woorde n is h e t e en het in h e t gehoor vind j e e en sl a kkenhuis he et a nder of is h et een zoals he t a nder uitgaan dat a ll e e n zo door de vornl en d e hamer e n de van ee n sc ha rnier zo als je dat c on c reet het aamb eeld s laa t de h a mer in h e t oor hi e r kunt laten zie n bij ee n d eur kun j e het ook ec ht op het a a mbe eld o m geluid te woord sc harni e rgew ri cht uitleggen hi erbij maken g aat het om ongeve er de zelfd e w e rkin g ook kun j e d e werkin g v an een thermosfles het w erke n me t v ergelijkin gen schept mog e v ergelijken me t die van dubbele rame n h e t lijkheden om syst emati s ch a a n de opbouw g aat hier om hetze lfde pro ces van de woord e nschat te werken de woorden bij sommi ge ve rgelijkingen die ing ezet die je nodig he bt om zaken in de werkelijk word e n om een vers chijn sel te verduid elij heid t e bes chrijven en om he t een met h et ken zoals h e t oog als ca m e ra een atoom als and er t e v e rgelijken zo zijn e r kenmerken zonnestelsel zijn er naa st overeenkomst e n van het uiterlijk van objecte n die je kunt grote verschi lle n hier zie je ook een ver waarnemen met d e verschill ende zintuigen s luierende kant van metaforen ze roepen vormen rond vierkant enzovoort maten hee l s terk een beeld op m a ar omdat ze het e n afmetinge n groot klein zo groot als e en be eld al s geheel oproepen worden er ook knikker een millimeter lang enzovoort aspecten me e genomen die juist ni e t van stoffen steen metaal enzovoort geuren toepassing zijn men mo e t zich du s s teeds bloemen bloemkool enzovoo rt daarbij afvragen wat overeenkomt e n wat niet gaat kan ook system a ti sc h met taalfuncties gewerk t 2000 4 moe r 165 basisonderwij s worden waarbij zich h a ast v a nzelf een opbouw het tweede tek stje is afkomstig uit een aftekent van eenvoudiger naar meer gecom educatief boekj e voor kinderen plice e rde functies van benoemen naar ver klaren je begint met het benoemen van hoofdkantoor het controlecentrum van het kenmerken het be sc hrijve n v a n ee n object lichaam de hersenen is omgeven door een d a n volgt het vergelijken met een ander schokabsorberende vloeistof onder de bescher obje ct het a angeven van over e enkomsten en mende schedel de hersenen zijn ongeveer zo verschillen op verschi ll ende punte n daarbij groot als een flinke bloemkool het zachte roze kunnen ook taalfuncti es al s argumenteren en grijze geplooide oppervlak ziet eruit als een waarderen aan de orde kome n bijvoorbe e ld walnoot graham 1996 waarom kun je adere n al s riviere n zien en waarom kun j e ad ere n al s wegen zien wat ook bij dit tek s tj e kan e en g e sprek gevo e rd vind je be te r pas s en ader en al s r ivieren o f word e n met b e hulp van vra g en al s de volge n adere n als wege n waarom vind j e dat de al s voorbeeld v a n hoe in e e n les me t ho e groot i s ee n flinke blo e mk o ol en ho e v e rg e lijking en gewerkt zou kunne n word e n groot is een walnoot wat is d e kleur van e e n vol g en hie ronde r tw ee fra gm e nt en op het walnoot wat is de kl e ur van d e he rse nen ge bie d v an biologi e v oor kind e r e n he t ho e vo e lt ee n blo e mkool a an en een w al ee rs te is afk o ms tig uit e en kinde rpa gina van noot nrc hand e ls blad ho e zouden hersenen aanvoelen d enk j e hi e rbij i s het b e lan grijk d a t e r o o k vragen een ei kost een dag het leven van een e i begint ov er d e fun ctie ges te ld word en zijn d e bij de eierstokken dat zijn een soort druiven herse nen het hoofdkantoor van he t li c ha am trosjes maar de druiven zijn in dit geval geel en of zijn ze als een hoofdk a ntoor zijn ze als klein als speldenknoppen ze heten dooiers en een controlec e ntrum of z ijn ze zelf he t con hangen in een zakje aan de brugh trol ece ntrum sch ri fte lijk kan deze s to f verw e rkt worden in ee n ge s prek van l eerkr a cht en le erlingen of m et oefe ning en in tabelvorm rub riceero e fe van leerlingen met e lkaa r in klein e groepj es ninge n enzovoort ook kan na ar aanleiding kunnen vr age n al s de v olge nd e b ea ntwo o rd van d e e erste zin b e p aalde k enni s ve rde r worden opgebouwd worden g esprok e n kan worden hoe ziet het ei er uit van kleur en van over h et p ri n cip e van b es cherming van het vorm ho e groot is he t hoe ruikt het ho e opv an gen v a n s chokken verg e lijk he t hoofd smaakt h et ho e vo e lt he t ho e klinkt he t m et e en bromfi ets helm hoe zi et die e ruit waar gro e it het ho e werkt die wa arom m o e t je di e dragen eerst wordt over druive n ges proken dan ook bij dit fr agment mo et de kantte k e ning ov e r e ieren ve rvolge ns worde n overeen gemaakt worden dat een ve rgelijking ni et koms ten e n vers chill en tussen eiere n e n drui altijd ve rhelder end we rkt voor and er s tali ge ve n aan gege ven op we rkblade n met sch e en taalzw a kk e kind e ren zou h e t wo o rd e n of ma s daarbij kunn e n t e k e nin gen ge m aakt h et b e grip hoofdkantoor wel een s een pro worden en v e rgelijkin gen met ande r e din gen bl eem op kunn en leveren het zou duid e lij opge spoord worden k e r zijn o m h e t tek s tj e al s tit e l de h erse nen o v erigen s blijkt uit dit fr agment w e l dat j e te g e ve n pa s n a dat n a g egaan is of d e kind e e r s teed s op mo e t l e tte n of de v ergelijking ren het begrip en h et woord hoofdkantoor e n de manier waarop die ge pr es enteerd kennen kan een dergelijk verba nd gelegd wordt wel helder is e e n zin al s d e druiven worde n zijn in dit gev al ge el zou wel een s ve rwar rend kunnen werken omdat het ni et duide metafoor als handva t lijk is of het hier nu over druiv e n of ov e r ei e ren gaat immers o o k drui ve n kunnen metaforen zijn wegen in de taal en in het geel zijn de nk en zow el kinderen al s volwa ssen volgen die wegen om ni euwe dingen b eter te begrij i66 moer 2000 4 basisonderwij s pen en om aan anderen dingen uit te leggen van mijn kinderen aisha en kamar een het werken met metafor e n kan een van de a antal daa rv an zijn uitgebre ider beschreven in middelen zijn om taalge richt zaakvakonderwij s tinuraan x999 het zal duidelijk zijn dat er en zaakvakge ri cht taalonderwijs te ontwikke gegevens van meer kindere n nodig zijn len voor alle duidelijkheid een van de nud 6 wa a rschijnlijk wordt hiermee piaget niet delen immers er zijn less en waar vergelijkin helemaal recht gedaan elder s rapporteert gen helemaal niet zo n grote rol spelen piaget wel degelijk over metaforen vergelij toch lijkt de functie van het w erken met kingen van jong e kinderen metaforen meer te z ij n dan al leen ee n bij 7 gareth m atth ews hoogle raar in d e kinderfi komstige of een incident e le in het werken losofie in een gesprek met anja vink in met vergelijkinge n e n het verbaliseren e rv an wetenschap onderwij s nrc 1 4 2000 wordt te g elijke rtijd gewe rkt aan ee n ve rbre 8 bij dit a lles vo e l j e ook d e ov e rweg e nd ding e n verdi e ping van woordk e nnis va n po sitieve lading d i e bru g in het nederl a nds taalfuncties en van de leers tof op het betref h ee ft dit laat s te is name lijk niet universeel fe nd e vak gebied dit zou we l een s mooi aan in het arabi s ch bijvo orbeeld is brug canta kunn en s luiten bij d e manier wa a rop kinde r a als c anta ra in figuurlijk e zin g ebruikt ren z e lf o ve r all erlei ver s chijnselen in de wordt heeft dat een negati e ve lading wan werkelijkh eid n a d e nken althan s in di e ri ch n ee r je iemand als brug gebruikt mi s bruik ting wijzen d e in dit artik e l aan gehaa ld e j e hem ve rge lijk ove r de ru g v an e e n and er uits praken van kind e re n hierin ge ven ze e r voor h e t po sitief ge bruik v an h e t figuurlijk e blijk van metafo risc h e verband e n t e zi en e n brug in d e zin van verbindin g di e nt het z elf v ergelijk i n ge n t e mak e n m aa r n atuurlijk wo o rd dzj e r kan m e n niet gen e rali se ren op ba s i s van d e 9 binn e nko rt hoop ik e en e mpi ri sch onde rzoek uitspraken van twee kinderen het zal duide op dit gebied te s tarten lijk zijn d a t e en e n a nder v e rder empiri sc h ond erb o uwd mo e t word e n 9 op ba s is van a a n d e brugh m e e n e i kos t ee n da g in meer k e nnis over de wijze w a arop kinde re n tvx c hande lsblad blz 34 kinde rp a gina waarnemen en de nken kan dan v erv olge ns ee n durkin k e a children s pro c ess ing of poly dida c ti e k op dit gebied verd er uit gewe rkt semous v ocabula ry in sc hool in k durkin worde n in concr e et le smat eriaal daarop voor ed la ng uage devel opmen t in th e sc h oo l y ears uitlop e nd om de verbeelding te vo e d en heb london e n sidn ey croom 1 986 ik enkel e s u gges ti es geda a n van watj e c on c reet filkin d s teph en hawking s u n iv e rs um het in e en les me t me taforen zou kunn en do en mys te rie van het heelal v e rkla ard w arn s veld maar missc hien i s d e ui tl eg van de leerkra c ht terra utrecht teleac not 1 997 o ve r de s chak elaar waarmee dit art ik e l b e gon gibbs r w lingui s ti c fac tors in c hildr e n s ne n is we l he t mooi ste voorb ee ld und erstandin g of idio ms in jo urnal of child language 1 4 1 9 8 7 blz 5 69 58 6 noten en literatuur graham n hoe liet lichaam w erkt vertaald door e van rij se wijk am s terdam antwe r i dit fra gment i s afkomstig uit ee n video pen piramide 1 996 opname gemaakt in h e t kade r van het proje c t hat ch e c brown vocabulary se manti cs and de cont e nt ba se d approac h in h et basis on la ng uage e ducatio n cambridge cambridge derwij s door cento ho gesc hool utrecht univer s i ty press 1995 zi e het artikel van ge rt rud leenmens elder s meulen a van der ve rloren jeugdhe ri nne in dit nummer ri ngen in psych o l ogie maga z in e mei 1999 2 in van de s choonheid en de troo s t vpro prinz p m the d evelopm e nt of idiomati c tv 7 mei 2000 meaning in children in lang uage and sp eech 3 bruin is een paard vol 2 6 part 3 1 9 8 3 blz 2 63 2 71 4 vergelijk de naamge ving van del e n va n de s c heerlaken s a m s gilli s d e taalverwe rving hersenen hippocampus zeepaardje en amyg van liet kind ee n h e rnieuwde o rientati e in h e t dala amandelvorm ne de rlandsta lig onderzoe k groningen wolters s ik geef enkele voorbeelden van taaluitingen noordhoff 1987 2000 4 moer 167 vo ortgezet onderwij s schut g wat is er aan d e hand ee n ve rgelijk end angeliek van der zanden onde rz oe k naar d e ve r we rv ing van idi o m e n bij nti en nt2 leerders in het basiso nderw ijs doctoraals c riptie instituut voor algemene taalweten schap ams terdam 1995 taalgericht vakonderwijs sijtstra j m taal voor iede ree n ra a mpla n voo r een ge integreerde iv t r tv ta m eth o d e vo o r de ba in de eerste opvang s isschoo l s hertogenbosch kpc 1994 timman y de sle ute ls van de taal idiomatisch e e n a nde re vas te uit ingen in tweede taalverwe rving publikaties van h et instituut voor algem ene t aalweten s chap nr 54 amsterdam 1 9 8 9 binn e n de ee rste opvang en h e t l eerweg o nd e r tienman y een s prong over morge n fi guur ste und end onderwijs lwo ge bruik e n vakdoce nte n lijk ta algebruik in de taalontwikk eling v a n in de m eeste gevall e n de m e th o den voo r h et kindere n in ove r taal een bunde l p opulair reg uli e re o nd e rwijs he t ge bruik van deze metho we t e nsc happe lijke ops tell e n sam engesteld door den vraag t om een e igen w erkwijze de nieuw jan se n don hag 1 999 k o m ers heb be n vaak ni e t h et taalnivea u en de ve rhallen m lex i cal e v aardigh eid van turkse e n voo rkenni s die in deze m e tho d en ve ronde rst e ld ne de rlandse kindere n ams terdam ifott 1 993 wo rde n voo r de lee rlinge n in het lwo ge ldt vroon p d draais ma de m ens als m e tafoo r h e tzelfde angel iek van de r zanden licht de over verge lijkingen v a n m ens e n m achin e in we rk w ijze toe di e i n de pu b li ca ti e ta al in filosofi e en ps yc h ologie b aarn ambo 1985 vakonderwijs aan ni e uwkome r s van der zan winner e th e p o int of words children s under den 1999 wo rdt b esc hre v en deze werkwijze s t a nding of me taph o r and iro ny cambridge k a n doo r alle doce nte n binn e n d e ee rste op vang etc h a rv ard universi ty press 1 9 88 ge bruik t wo rden o m hun va km e th o den t oeganke lij ker te m a ke n voo r hun lee rlinge n stelt u zi c h voo r u bent gesc hi e de ni s do ce nt a an ee n brede sc holengemeen s chap m e t ee n a fdeling voor eerste op vangl ee rlinge n vana f j anuari gaa t u gesc hi e deni s verzorge n aan d e ze ni e uwkom ers op vmbo niveau di e s inds een halfjaar to t e en jaar op school zitt e n zij beheers en het nederlands op e en el em entair niveau d it h o udt globaal in dat l ee rlingen a ll eda a gse con c ret e woord e n h e t bo ek ga an de lamp kunnen begrijp en ev enals e envou dige in s tructiewoorden kijk luis ter streep door t a alfuncties ho e h ee t jij en ele me n taire g rammati ca med e deling vra ag daar naast kunnen ze b etekenis toekennen a an e envoudi ge lees en luistert eks t e n ov e r onder werp en waarme e z e in h e t l eve n van alle dag te maken hebb e n in de klas en op sc hool thuis bij de dokter bij moe ilijkere t e ksten ho e ven l ee rlingen sle chts g e de elten te begrij pen en of krijge n ze e e nvoudig e ges loten vragen voorgelegd tot slot kunnen leerlin ge n eenvoudige s preek en sc hrijfopdrachten ve rv u lle n zoals jezelf voorstellen en iets be schrijven 168 moer 2000