Kijk taal! De ontwikkeling van een programma voor intercultureel taalbeschouwingsonderwijs

sjaak kroon anita rasenberg intercultureel taal kijk taal beschouwings de ontwikkeling van een programma voor intercultureel onderwijs taalbeschouwingsonderwijs moer 1986 1 2 bevatte een bijdrage over intercultureel taalbeschouwingson derwijs giebers kroon 1986 hierin werd ingegaan op vragen als wat is interculturele taalbeschouwing wat is het doel van interculturele taalbeschou wing wat zijn de belangrijkste aandachtspunten daarop voortbouwend be schrijft dit artikel een programma voor intercultureel iaalbeschouwingsonder wijs dat momenteel wordt ontwikkeld op de katholieke hogeschool tilburg kijk taal in prakt i jk gebracht ver hu is d naa r een ande re stad wat gebeu rt er a ls je een le sobservati e hem tegenkomt spee l dat een s erik gaat het l okaa l uit ma rti n s pee lt de goede h et is do nderd a g 1 3 30 uu r de leerli nge n v a n v ri end hi j s taat v o orin d e kla s a ls erik b in n enk o mt groep 8 hebben net m i ddagpa uz e gehad e n lop e n roept h ij uit hoi ben jij h e t dat is la ng ge le d e n het lo kaal b in ne n anita d i e komt o bservere n l egt hoe gaat het ermee achter in de kla s haa r spu llen k l aar de band r ecor eri k gebru i kt he t w oo rd hoi nol vraagt o f de leer de r een l eeg ob s ervat i ef or mul ier e n de p r oefve rsi e l ingen ook we l een s and er e woorden gebr uiken a ls van kijk taal vandaag komt de les g r oeten aan ze iemand groeten mali ka e en me i sj e met marok bod an it a l oopt nog e ven naar nol de leerkracht kaan s e ouders roep e eh ze zegt er ec h te r meteen om te vr a g e n of er ondu i del ij kheden z a ten i n de l es bij dat het ve rs ch il maakt of z e iemand groet d ie ha n dle i d in g o f h ij bepaal de pun t e n n ie t z ie t z itte n veel ouder is of i e mand va n h aa r e i g en leeftijd te wat h ij even tu e el a n d ers w il doe n maa r nol vi ndt gen een oud er i emand zegt ze n i et e eh z e b eg i nt a ll es du i de li jk h ij gaat meteen aan de slag want h ij al te lachen bi j h e t i de e zel f s teg e n h aa r o ud ere moet ook nog verder met de music a l voor het af broer za l ze nooit eeh zeggen x i agin e e n ch i nese sche i d v an g roep 8 leerli ng zegt dat z ij haar oudere zu s nooi t met de no l vo ert de l e s u i t vo l g e n s de i nfo rmati e in de l es voornaam aan sp reekt a ls de l eerk ra c ht haa r vr a agt ha n d l e i d i ng het do el va n de l e s groeten is dat de waarom ze dat n iet doet antwoordt ze dat is on leerl i ngen be se ffe n dat hun eige n man ier v a n g ro e be leefd i k doe dat bi j nieman d bij na m ijn sc h o o n ten sle c ht s een va n d e vel e mog el ij ke man i e r en van z us ik noe m a lt ijd eer st de naam en d an z us e i groeten is nol zegt tegen e rik er i k je loopt op gen l ij k moet e n w ij i n ch ina gewoon s choonzus zeg s traat en j e komt i ema nd tegen d i e je een t ijd n iet gen he maa r ik v i nd dat niet moo i hebt gez ien ji j kent d i e ander heel goed jul l i e zij n een soo rt ge lijke opme rking maakt se l ma een mei sj e een paar j aa r goede vri enden geweest maar hi j is met turkse o uders iemand d i e groter i s dan j i j b i j 14 z ij n naam noemen is onbel eefd sel ma zegt verder wikkeling van kijk taal en het programma zelf dat wa nneer het leeftijdsverschil niet groot is b ij gaat d i t a rt ike l voorbee ld ee n jaar je i emand we l bij d e naam n oemt de ontw i kkeling van kijk taal p a ul een n ed e rl and se j on gen ve rtel t d a t hij i emand d ie even oud is a ls h ij ze l f g e woon b ij d e na a m de ontwikkeling van het programma kijk taal n o e mt wanne er h ij e en b roer of zu s zou he bb e n d ie rosenberg 1986 is mede een uitvloeisel van wel tien jaar oude r zo u zi jn zo u h ij h e m of haar ook het onderzoeksproject theorie en praktijk van gewoon b ij de naam noem en een oom of tante noemt h i j ook bij de na am maar er staat dan we l intercultureel taalbeschouwingsonderwijs bij t ant e of o om voo r ma lika z egt daa r op a ls i e het werkverband taal en minderheden van de mand ou d er is e n e en vro u w is da n zeg je b ij ons tilburgse hogeschool kroon 1986 het lel a en als ie ma nd oude r is e n een man is zeg je wordt gefinancierd door het platform leermid d e da delen van het ministerie van onderwijs en we no l vat samen wat x iag i n sel m a pau l en ma li ka nu tenschappen en de hogeschool in concreto ei ge nli jk hebben g ezegd i n zowe l he t kanton ees van omvat de ontwikkeling van kijk taal de vol xiagin al s h et t urks va n se l ma he t ned erla nds van gende stappen pau l en h et ma ro kkaans a rabisc h v a n ma li k a g el dt 1 het schrijven van een ontwikkelingsrationa de r e gel d at de manier waarop je i em an d g roet en le voor het te ontwikkelen materiaal iema n d a a nspree kt afhangt v an d e p e r s oo n t eg en w i e je p r a a t en d e re l ati e d ie je met h e m o f h aar 2 het ontwikkelen van een proefversie van hebt maa r in de ve rsc h illende naar voren gebrachte het materiaal talen komt dat op ve rsch ill e n de m a n ie ren t ot uit 3 het uitproberen van de proefversie op een d ru kk i ng aantal scholen n a d ez e same nv atti ng n em en de l eerli ng en het l e er 4 het herschrijven van het programma op li ng en boe k vo or z ic h o p p a g ina 4 5 k lassi kaal wo rdt grond van de proefinvoering en het verzor d e te k st d ie d aa r staat gelezen en besproke n u i t de gen van de eindredactie te k s t b lij kt d at niet allee n d e persoon maar oo k d e p l aats en de t i jd bepale n ho e je ie mand g r oet d i t 5 de produktie van het programma geldt voo r el ke taal e n e lk d ia lect ma ar in a lle talen het totale project beslaat de periode van 1 juli en d i a lect e n h eb j e daar w el an d er e woord en e n g e 1985 tot 1 november 1986 ba ren voor vo orbeeld en i n het leerlin g en b oe k wo r de ontwikkelingsrationale is een theoretische d e n d oor de leerling en h er k end al snel blij kt d a t verantwoording van het te ontwikkelen pro s el m a en mali k a n og m eer voor bee l d e n ku nnen ge gramma hierin komen de doelstellingen van ven z o vertel t mali ka als i k thuis k om en i k z eg het programma aan bod de uitgangspunten ons paps gedag en i k k ij k h em rec ht in de o gen dan de voorwaarden waaraan voldaan moet wor wordt h ij boos i emand d ie ouder is dan i k mag i k den om de doelstellingen te kunnen bereiken niet zomaar rec ht i n de ogen kij ken a ls ons mam een globale aanduiding van de inhoud van de een m an gro e t d ie z ij niet k en t k ijk t zij h em o o k niet rec ht in d e o ge n d at is on beleefd lessen de didactische uitgangspunten en de ook an dere le erlin gen g ev e n vo orbe eld en daarui t plannen met betrekking tot de proefinvoering blij kt d at niet al l ee n g r oef woo r den e n ge bruiken rasenberg 1985 aan de hand van de ont p er t aal e n d i a lect versch il le n d k un nen zij n maa r wikkelingsrationale is de proefversie van het ook g ro e fge ba re n i n n e d erl and is het b ijvoo r beel d programma geschreven overd reve n elk a a r bij e lke on tmoeti ng d e h an d te deze proefversie is uitgeprobeerd op een aan sc hu dd en te rw ijl dat i n frankrij k ju ist gewoon is tal basisscholen in tilburg goirle en breda te nslott e vo eren de le erli nge n i n vierta llen ee n op mede op basis van gegevens uit de proefin d r acht ui t h e t gaat erom dat ze van ee n r ee k s voering wordt het programma herschreven 2 g roe fw oo rden achte r halen ui t we l ke taal of welk d i a lec t ze kome n al snel b lij kt dat d e g r oe pe n waa r door deze manier van werken komt een pro mali ka sel m a xi ag in en edgar i n z itte n de opd rach t gramma tot stand dat zowel gebaseerd is op s ne ller kunnen u i tvo eren maa r o o k le erli ngen d i e i e theoretische inzichten de rationale als op mand uit g ro ningen kennen of u it l i mbu rg ku nn en bruikbaarheid in de onderwijspraktijk de bepa al d e groefwo or den makke lij k ident i fice ren proefinvoering 1 voor wie is het programma bestemd boven staand l esf ragment is afkomstig u it de het programma is bedoeld voor de hoogste proef i nvoeri ng van het i nterculturele taalbe leerjaren van het basisonderwijs de zesde ze schouw i ngsprogramma kijk taa l over de ont vende en achtste groep van alle scholen ook 15 scholen me t alleen n ederlan d se leerlin g en in leerling en met etnisch en o f cultureel b e p a a l d e tercultureel taalbesc hou win g son d er w ijs is im overeen k omsten en versc h illen op m et name mers bestemd voor alle leerlingen ongeacht talig g e b ie d u itgan g spunt van de ze opeenvol hun etnische herkomst o p elke school in n e g ing van doelstellingen is dat d oor het k ennen derland moeten leerlingen er op worden voor van deze ove r eenkomsten en verschillen meer bereid om te gaan met mensen die een andere begrip kan ontstaan en daardoor meer waarde ac h tergron d hebben d a n zijzelf alle scholen in rin g het g ee n weer ten goede komt aan d e ned erland leveren tenslotte leer l ingen af die vaardi g h e i d om met mensen met een an d ere moeten leven in een multi etnische maatschap achterg rond te communiceren en om te gaan pij om deze doelstellingenree k s te k unnen berei ken w ordt in de handleiding van het pro g ram wat willen we met het programm a ma ook aandacht besteed aan de kennis en de voor intercultureel taalbeschouwingsonderwijs ta alattitu d e van d e leerk racht d e rol van de bereiken en hoe leer k racht is voor het berei ken van de doelstel lingen bij de leerlingen van wezenlijk belang kijk taal heeft vier centrale doelstellingen de ze hebben betrekking op de volgende gebie bij dit alles merken we op dat we niet de illu den het gedrags en handelingsgebied het at sie hebben dat door het uitvoeren van het pro titudineel het affectief en het cognitief gramma ook daadwerkelijk onze centrale gebied doelstelling op het gebied van het gedrag en de meest centrale doelstelling van het pro handelen van de leerlingen ten volle wordt be gramma is dat leerlingen de vaardigheid ont reikt de gepresenteerde doelstellingenreeks is wikkelen of vergroten om met mensen met een ideale typologie de lessen van kijk taal een andere etnische culturele talige of reli zijn niet meer dan een aantal stappen in het gieuze achtergrond te kunnen communiceren proces van het bereiken van een gedragsver en samenleven deze doelstelling is gericht op andering aan het begin van die weg staan het concrete handelen en gedrag van de leer doelstellingen op cognitief niveau de leerlin lingen het programma kiest daarvoor anders gen vergaren kennis over overeenkomsten en zijn op talig gebied als uitgangspunt verschillen tussen mensen op met name talig om de centrale doelstelling van het program gebied dit achten wij door uitvoering van het ma te bereiken moeten de leerlingen een posi programma zeker bereikbaar de doelen die tieve houding aannemen tegenover andere ta daarop volgen liggen op affectief niveau de len dialecten en accenten dan die van henzelf leerlingen relativeren hun eigen waarden nor we hebben hier te maken met een doelstelling men en gevoelens op met name talig gebied die gericht is op de attitude van de leerlingen en accepteren de waarden normen en gevoe met een positieve attitude bedoelen we in dit lens van mensen met andere etnische en of verband dat de leerlingen zich open en tole culturele achtergronden dat is al heel wat rant opstellen tegenover de veelheid aan talen moeilijker wanneer we erin slagen door kijk en dialecten die in een samenleving met men taal de leerlingen bewust te maken van hun sen van verschillende etnische en of culturele eigen vooroordelen op basis van taal en taal achtergrond voorkomen om dit te bereiken gebruik zijn we waarschijnlijk al een heel eind moeten de leerlingen allereerst een kritisch dit bewustzijn van anders is niet gek attitu relativerende en onderzoekende houding aan de vormt onzes inziens een goede basis voor nemen tegenover hun eigen talige achter veranderingen in gedrag en handelen de ef grond fectuering van die veranderingen onttrekt zich met deze doelstelling op attitudineel gebied echter per definitie in belangrijke mate aan de hangt als affectief doel samen dat de leerlin invloed en de waarneming van de school gen hun eigen waarden normen en gevoelens tegenover overeenkomsten en verschillen op wat is de i nhoud van het programma talig en ander gebied relativeren en die van mensen met een andere etnische en of cultu het programma bestaat uit twee delen een rele achtergrond accepteren om dit te berei deel voor de leerkracht en een deel voor de ken wordt in het programma op cognitief ni leerlingen het deel voor de leerkracht bestaat veau gestreefd naar een kennismaking van de uit leshandleidingen en algemene informati e 16 over het pro g ramma het deel voor de leerlin gen wel eens te ksten in and ere t alen te g en k o gen bevat lees te k sten en verw erk ingso pd rach men op straa t of mensen in an d ere t alen horen ten tevens bevat het p rogramma een casset p raten so m mi g en roepen ja bij de he m a i k teban dje met o p drachten over verschillen d e ta h eb eens een m evrou w engels horen praten len en dialecten andere leerlingen noemen meer talen tur ks het programma omvat on g eveer 4 0 lessen chinees uit h ong k on g italiaans frans p apia deze zijn geordend ron d zes thema s h et ka mentu d uits ma rokk a a ns a ra bisch d er op d e vol g en de p ag ina bevat een beschrij al snel b lij kt uitle g b ij be p aalde talen noodz a ving van deze t hema s d aarbij staat steeds k elij k x ia g in zegt niet voor niets chinees uit aangegeven voor welke groepen de thema s hon g k ong er b lij ken wel meer chinese talen het meest geschikt zijn dit w il echter niet zeg te zijn gen dat de thema s niet ook in andere groepen w at zou p apia m entu voor een taal zijn d e gebruikt kunnen w orden leerkrac ht denkt trou w ens dat het niet p apia ter illustratie geven w e een w at uitgebreidere mentu maar pa piamento is beschrijving van het thema talen dialecten het overzicht van talen aan het ein d van the en accenten m a 1 k omt al in deze les van pas wanneer de groep multi etnisch van aard zou zijn w as het het thema talen dialecten en accenten overzicht in de eerste les vast oo k al van p as het thema talen dialecten en accenten gekomen bestaat uit de volgende zes lessen een leerling leest voor dat het papiamentu een 1 talen dialecten en accenten in onze groep taal is d ie op de b eneden windse eilan d en van 2 talen op straat d e nederlandse a ntillen gesproken w ordt o p 3 talen in nederland aruba schrijven ze papiamento op de andere 4 dialecten in nederland eilanden schrijven ze het woord met een u aan 5 talen en dialecten op de wereld het eind in een groep van een andere proef 6 terugblikken op thema 1 school geeft een leerling wiens moeder af komstig is van de a ntillen zelf de benodigde in de les talen dialecten en accenten in onze informatie groep maken de leerlingen kennis met de be vervolgens bekijken de leerlingen in groepjes grippen taal dialect en accent foto s met teksten in verschillende talen h et vervolgens inventariseren ze wat voor talen zijn allemaal foto s die in nederlandse win en of dialecten in hun groep gesproken wor kelstraten genomen zijn al snel blij k t dat de den en welke accenten voorkomen niet alleen groe p jes die m alika fatma x ia g in edgar en in de multi etnisch samengestelde groep ont selma in de groep hebben in het voordeel zijn dekken de leerlingen dat er in hun groep zo m alika zegt bij de eerste foto onmiddellij k dat veel verschillende talen en dialecten gesproken het a rabisch is selma ziet dat foto 4 turks is worden en dat er zoveel verschillende accen xiagin ziet dat de tekst op de zesde foto chi ten voorkomen ook in een groep met alleen nees is nederlandse leerlingen kunnen ze dat ervaren bij de bes p reking van de o p dracht herinnert de zo bleek in een van de groepen van de proef leerkracht aan d e opmerking van xiagin dat er scholen dat er leerlingen waren die van huis meerdere chinese talen zijn en vraagt aan xia uit tilburgs praten leerlingen die standaard gin welke chinese taal dan op de foto staat nederlands spreken met een brabants accent xiagin antwoordt dat al die verschillende chi en leerlingen die standaard nederlands spreken nese talen op dezelfde manier worden ge zonder dat je kunt horen dat ze in tilburg schreven en dat er dus verschillende chinese wonen talen op die foto kunnen staan w eer wat ge het doel van de eerste les is de leerlingen te leerd roept de leerkracht laten beseffen dat er in hun eigen groep spra w e zien dus dat de leerkracht zich niet kan ke is van taalvariatie en of taaldiversiteit opstellen als een allesweter maar dat de leer lingen met ieder hun eigen talige achtergrond in de les talen op straat gaan de leerl i ngen een belan g rijke bron van informatie vormen een stap verder dan hun e i gen groep een waar wat mee gedaan kan worden in het on voorbeeld uit de proefinvoering de leerkracht derwijs taaldiversiteit en taalvariatie vormen i ntroducee rt de l es met de vraag of de l eerlin op deze manier geen probleem maar een 17 overzicht van d e thema s uit kijk taal groep them a ko r te besch rij ving van de inhoud d ieren taal tek en s en si gnal en gebarentaa l met a l s u itgangs punt de taa l van die ren komt aan lic h aa m s taal d e or de dat taa l princ i p iee l beru st op afsp r aken tu s sen mensen de aard van di e af s praken wordt ver dui deli jkt door ze te cont rasteren met commun i cati e m i ddelen a l s tekens en s i gna l en gebarentaa l en li chaam s taal h i erbij wordt aa nda cht be ste ed aan cu l tu u rspecifiek e as pecte n v an andere c ommu nicatie mi dde le n da n ta a l je k unt hetz el fd e i n vers ch ill en d e t a len in d i t thema kome n ond erwe rp en a ls groeten g e ba ze gge n r en e n tel len aan bod in el ke taa l ku n j e tot t ien tel len en elkaar g roeten maar i n elke taa l heb je daa r weer andere woorden en of g e baren v oor zo z i en de l eer li ngen dat marokkaanse k i nde re n hun oude rs vaak op de ha nd ku s sen voor het sl apen gaan ter w ijl nede r la n d s e k in dere n hun ouders vaak o p de wang kussen wat ta le n w el en n iet gemee n hebbe n in dit th e ma ko men a l gemen e w e tmati ghede n aa n bod die v oor el ke t aal g el den i n el ke taa l w ordt het ta a lg ebruik bei nvl oed door de personen d ie er b ij be tr okken z ij n door de si tuat i e waar in het plaat s vi ndt en het onde r werp w aar h et over gaat n aast over ee nkom s ten z ij n er ec hter ook versc h ill en de ge n oe mde al gem e ne wetm a ti gh eden w ord en p e r taal op e e n v e rsch ill ende manier gerealise erd ma li k a een mar okk a anse l eer li n g m ag in de etc l e s de l ee r k r a cht n iet rec ht in de ogen k ij ken terw ij l dat in ee n n e derland se le s wel g e b r u i ke lijk is over spreken luisteren en schrijven leze n overeenk o m st en e n ve rsc hi llen tussen d e v ie r taa l v aardi gh ed en kom e n aa n bo d er wor dt du idelijk d at in alle talen word t ges p r oken en ge l uiste rd en i n veel tal en gesc h r even en gelez e n daarb ij passe re n v er sc h illende sch ri fts oort en d e revue talen dialecten en accenten thema 8 bevat informatie over de talen dialecten en accenten van de grootste in nederland vertegen woordigde etnische groepen a n ders is niet g ek hou d i ng en t e genov er t al en i n dit the m a komen v o oro ord elen a an bod t ege n over en d ialecten en de g e b rui ker s erva n a nd ers zi jn op t alig etn isc h cultu reel en religi eus geb ied u i tgang s punt vo rmen vaak fr agmenten u i t ve r halende j eugdl i teratuur waar i n v o o r oorde len aan de ord e ko men teven s wo rdt e en li nk g elegd tus s en vo oro o rd ele n en d isc r iminati e e n racis me 18 belangrijke informatiebron als er geen leerlin noten gen met andere talen dan nederlands in de groep zitten dan heeft de leerkracht de be voo r m e er i nformati e an ita ra s enberg katho li e schikking over een leeswijzer in de algemene ke hoge sc hoo l t il bu r g werkve r band taal en mi nderheden van de subfacu l tei t lette r en te l informatie waarin informatie over de belang 013 662588 of 662668 het p r ogramma rijkste etnische minderheidstalen in nederland wordt u itgegeven doo r m al mbe r g den bos c h is opgenomen de leerlingen hebben ook de op het moment dat dit a rti k e l we rd geschre ven beschikking over een leeswijzer die concreter was het programma nog n i et i n defi n itieve vers i e en minder uitgebreid is ge r eed h et is dus moge lij k dat bepaa l de i nfor matie i n d it arti ke l wel ge ldt voor de proefversie in de lessen talen in nederland en dialecten m a a r n i et voor de definiti eve ve r sie in nederland luisteren de leerlingen onder an d i t bandje i s g e kop i ee rd va n een bandje dat dere naar een cassettebandje met verschillen ann e ke r kh o ff en to n val l en hebben gebru i kt i n een on de r zoek vo l gens de zoge n aamde matched de talen en verschillende dialecten hierdoor g uise tec hn i ek maken ze kennis met een aantal van d e belangrijkste etnische minderheidstalen die in nederland gesproken worden en een aantal literatuur stads en streekdialecten g i es b e r s h s k r oon i n t ercultureel o nd e rw ijs in de les talen en dialecten op de wereld moed ertale n anders d a n sta n daar d n ederl an d s en komt de leeswijzer aan bod waar de leerlingen t aa l besc ho u win g in mo er 1986 1 2 p 116 124 in de vorige lessen reeds gebruik van hebben rasen ber g a ontwikk eling srati onale van het pro gramma interculturele taalbesch ouwing ee rs te ver gemaakt zo leren ze dat in suriname sie katholie ke hogesc ho ol t ilb urg subfa c u l tei t l et minstens acht verschillende talen gesproken ter en we r kve r band taa l en m inder hede n i nterne worden sarnami sranan tongo of sranan publikatie 198 5 surinaams nederlands hakka nederlands ja rase n ber g a k ijk taal handleidin g en leerling en vaans indianentalen en bosnegertalen materiaal ka tholi eke hog escho ol til bu r g su bf ac u l t ei t lette ren w erkv e r band taal en m i nderh eden tenslotte blikken de leerlingen in les 6 terug proefver si e i nterne publikatie 1986 op het thema ze vatten nog eens samen wat ze in de verschillende lessen gedaan hebben wat goed ging en wat minder goed wat ze van de verschillende lessen vonden en wat ze ervan geleerd hebben 19