Kinderen onderzoeken hun taal – Ajdarova’s experimenteel programma moedertaalonderwijs

anne coos vuurmens jo nelisse n experimenteel moedertaal kinderen onderzoeken hun taal ajdarova s experimenteel programma onderwijs moede rtaalonderwijs 1 door hun werk als onderwijskundigen verbonden aan het utrechts schooladviescen trum en hun belangstelling voor theorieen over onderwijs eerprocessen kwamen anne coos vuurmans en jo nelissen enkele jaren geleden in contact met de sovjet onderwijs psychologie ze maakten tweemaal een studiereis naar moskou en voerden er gesprekken met onder meer l 1 ajdarova een onderwijspsychologe die onderzoek doet op een lagere school 7 tot 17 jarigen ten behoeve van dit onderzoek heeft zij een experi menteel programma moedertaalonderwijs ontwikkeld de informatie die zij kregen de lessen die zij bijwoonden waren voor hen buitengewoon verrassend en inspirerend hoe we er de laatste jaren over het werk van ajdarova al het een en ander verschenen is in het nederlands meenden wij er toch goed aan te doen de auteurs te vragen de moer lezer te informeren over deze nieuwe benadering in het moedertaalonderwijs wellicht zijn er elementen in onze praktijk bruikbaar en is het zinvol om sommige ideeen vanuit von perspectief te overdenken en uit te werken in een eerste deel situeren anne coos vuurmens en jo nelissen ajdarova s werk in het wat ruimer kader van de sovjet onder wijspsychologie en gaan ze in op een centraal element van haar programma namelijk orientering in de taal in een vervolgartikel komen dan de andere onderdelen van het programma spellingsonderzoek morfologisch onderzoek en poetica aan de orde het werk van ajdarova is een onderdeel van een wordt hierna beschrijven we het programma heel andere onderwijstraditie dan de nederland vanuit de volgende invalshoeken se het heeft bovendien een plaats in het bredere een linguistische benadering van de taalwerke kader van de sovjet onderwijspsychologie daar lijkhei d om zullen we eerst een korte schets van de be de leerling als onderzoeker langrijkste stroming hierin geven in de tweede schema s en modelle n paragraaf geven we een indruk van de experimen het basisbegrip als uitgangspunt voor het theo tele setting waarin het programma ontwikkeld retisch denke n 22 systematische leerstofordenin g aansluiten bij de eigen kennis van de leerling stimuleren van de eigen activiteit van de leer ling de laatste vier komen in het vervolgartikel aan de orde b ek n o pte s ch ets va n de sovjet ond erw ijsp sycholog i e wie zich wil verdiepen in de sovjetpsychologie in het algemeen of de onderwijspsychologie in het bijzonder stuit onvermijdelijk al gauw op l s vygotskij de grondlegger van een van de belang rijkste scholen in de sovjetpsychologie een groot deel van de onderzoekers die nu actief zijn baseren zich nog altijd op de grondbeginselen van vygotskij s zogeheten cultuur historische theo rie een kerngedachte in die theorie is dat de ontwik keling van het kind plaatsvindt doordat het zich de verworvenheden van de menselijke cultuur van volwassenen toeeigent de kinderlijke ontwikke ling is daarom in essentie een sociaal en maat schappelijk gebeuren in de cultuur aanwezige verschijnselen en procede s worden in de omgang met de volwassene geinterioriseerd interiorisatie betekent in dit verband dat activiteiten die eerst uiterlijk in de omgang met anderen plaatsvinden naar binnen worden getrokken en zo individuele psychische functies worden taal bijvoorbeeld functionee rt eerst als communicatiemiddel daar na verinnerlijkt de taal en wordt een psychische gen de vaardigheden en activiteiten die het kind functie van het individu overigens blijft de zelfstandig zonder hulp kan uitvoeren vaststel communicatieve functie van taal uiteraard ook ling van de zone van actuele ontwikkeling kan bestaan men opvatten als beginsituatie meting in het al omdat vygotskij zoveel nadruk legt op het maat gemeen gaat men ervan uit dat het onderwijs bij schappelijke karakter van de kinderlijke ontwik deze beginsituatie moet aansluiten maar uit vy keling ligt het voor de hand dat hij het onderwijs gotskij s onderzoek bleek dat kinderen met be een belangrijke plaats toekent daarin vindt na hulp van volwassenen kwalitatief meer kunnen en melijk een geinstitutionaliseerde vorm van cul een hoger begripsniveau kunnen bereiken hij tuuroverdracht plaats maar volgens vygotskij was dan ook van mening dat het onderwijs moet moet het onderwijs om bepaalde begrippen of aansluiten bij de zone van naaste ontwikkeling om ideeen aan te reiken niet wachten tot de kinder aldus de cognitieve ontwikkeling te stimuleren lijke ontwikkeling uit zichzelf tot een bepaald hierbij sluit vygotskij s onderzoek naar begrips punt gevorderd is integendeel het moet op de vorming bij kinderen aan buiten het onderwijs kinderlijke ontwikkeling vooruitlopen en deze als verwe rv en kinderen de zogenaamde spontane of het ware vooruittrekken het onderwijs moet alledaagse begrippen zulke begrippen zijn be ontwikkelend zijn zie van parreren 1983 langrijk in het dagelijks leven en bovendien zij n vygotskij onderscheidt tevens de zone van ac ze voorwaarde voor het ontstaan van zogenaamde tuele ontwikkeling en de zone van naaste ontwik wetenschappelijke begrippen de laatste soo rt be keling in de zone van actuele ontwikkeling lig grippen ontstaan echter niet spontaan maar i n 23 principe vooral in het onderwijs we zullen zien ken zij dat de lange nek en de lange slurf van oor dat deze gerichtheid op wetenschappelijke be sprong een soortgelijke ontstaansgeschiedenis grippen een centrale factor is in het onderzoek hebben ook voor andere vreemde verschijnselen van ajdarova de bek van een pelikaan de lange snavel van een kolibrie kunnen zij gemakkelijk een verklaring verscheidene sovjet psychologen hebben vygots vinden kinderen leren met behulp van algemene kij s denkbeelden tot basis van hun werk ge principes de bijzondere concrete verschijnselen maakt al kunnen de uitwerkingen onderling nog te onderzoeken ze beschouwen het bijzondere al verschillen door de bril van het algemene waardoor het bij van de huidige generatie is v v davydov een zondere anders en beter begrepen wordt een be van de belangrijkste wij zullen aan zijn theorie langrijk moment in het theoretisch denken is het kort aandacht besteden omdat het onderzoek kunnen reflecteren over de eigen activiteit om van ajdarova gebaseerd is op davydov s theorie deze reflectie te bevorderen wordt tijdens de les davydov is vooral verder gegaan met het onder veel gebruik gemaakt van schema s en modellen scheid dat vygotskij maakte tussen spontane en voorbeelden van zulk modelgebruik zullen we wetenschappelijke begrippen maar hij legt de ac hieronder geven centen iets anders en spreekt van empirische te deze uitgangspunten van davydov heeft ajdaro genover theoretische begrippen hij bekritiseert va in haar project gerealiseerd zij onderzoekt de het traditionele onderwijs omdat daarin de kin relatie tussen taalontwikkeling en cognitieve ont deren alleen empirische begrippen leren wat zijn wikkeling en met name de ontwikkeling van het empirische begrippen het zijn begrippen die reflectieve denken haar project valt dan ook niet ontstaan doordat de mens zich richt op de uiter zonder meer te karakteriseren als een project lijke zintuigelijk waarneembare kenmerken van moedertaalonderwijs maar is in feite psycholo de dingen in het onderwijs worden volgens gisch onderzoek voor dit psychologisch onder davydov met name empirische begrippen aange zoek moest zij echter een eigen taalprogramma leerd waarbij vooral gekeken wordt naar uiterlijk schrijven omdat het bestaande taalonderwijs niet waarneembare kenmerken zo leren kinderen leidde tot theoretisch denken dit experimentele bijvoorbeeld dat een olifant een grijs beest is met programma staat in onderstaande beschrijving een lange slurf en een giraf een geel en bruin dier centraal met een lange nek het gaat bij de vorming van empirische begrippen vooral om klassificaties op hoe is het experiment opgezet grond van aanschouwelijke ervaring zulke klassi ficaties hebben volgens davydov slechts beperkte d avydov en zijn medewerkers zijn alle verbonden waarde omdat ze niet doordringen tot de kern aan het psychologisch instituut van de academie in het bovenstaande voorbeeld de wezenlijke van pedagogische wetenschappen het eigenlijke overeenkomst tussen de functie van de slurf van onderzoek speelt zich het meest intensief af op de olifant en die van de nek van de giraf een experimenteerschool school 9 1 in het hartje davydov is van mening dat het onderwijs de leer van m oskou een gewone buurtschool met enke lingen zogenaamde theoretische begrippen moet le scholen buiten moskou worden via andere psy bijbrengen omdat die veel krachtiger zijn hij chologische instituten contacten onderhouden onderzoekt daarom met zijn medewerkers of ook de onderzoekers werken intensief samen met de jonge kinderen vanaf 7 jaar theoretisch kunnen leerkrachten van de experimenteerscholen h un ieren denken theoretische begrippen verwijzen kantoren het laboratorium bevinden zich ook naar onderliggende niet d irect zichtbare structu in de school zelf er zijn verschillende onderzoe ren van de werkelijkheid de nadruk komt te lig ken aan de gang niet alleen op het gebied van het gen op algemene principes en wezenlijke kenmer moedertaalonderwijs maar ook bijvoorbeeld in ken meestal betekent dit onderzoek naar het het rekenonderwijs de creatieve vakken en het ontstaan van verschijnselen in het biologie on natuurkunde onderwijs veel experimenten zijn derwijs bijvoorbeeld wordt niet in de eerste a l zo n zestien tot t w i n tig jaar gaa nd e plaats gekeken naar de uiterlijke verschijnings d e onderzoekers ontwerpen experimentele leer vorm maar naar de relatie tussen lichaamsbouw gangen die vooral bestaan uit draaiboeken sce en functie als kinderen zo teren kijken ontdek nario s voor de leerkracht ze zijn vaak dagelijk s 24 i n de klas aanwezig om de leerkracht te begelei het schema geeft weer dat de onderdelen 2 3 en den en de kinderen te observeren omdat de pro 4 dezelfde basis hebben namelijk het onderzoek gramma s zulke hoge eisen stellen aan de leer naar communicatiesituaties de voorbeelden die krachten zijn er al vanaf de tweede klas dat zou wij hieronder geven zijn telkens aan verschillende bij ons derde klas zijn voor de meeste vakken van deze onderdelen ontleend vakleerkrachten de leerkrachten krijgen een spe ciale tegemoetkoming en ook tijd om met de on het programma moede rtaalonderwij s derzoekers te overleggen anders dan veelal in van l i ajdarova nederland is het dus echt een experiment in en bij de school en heeft de school ook faci l iteiten een linguistache benadering om aan het onderzoek mee te werken van de taalwerkelijkheid heel jonge kinderen maken geen onderscheid tus het experimentele programma van ajdarova start sen de objectieve werkelijkheid en de taalwerke al in de eerste klas dat zijn in het sovjet onder lijkheid zij identificeren het woord met het con wijssysteem kinderen vanaf ongeveer zeven jaar crete voorwerp waar dat woord naar verwijst de het begint met het onderdeel algemene oriente klank stoel is identiek aan het voorwerp stoel ring in de taal als onderzoeksobject het belang in het dagelijks taalgebruik doen volwassenen dit rijkste doel is de kinderen tot een onderzoeksma natuurlijk meestalnnk maar in het aanvankelijk tige houding ten opzichte van de taal te brengen leesonderwijs moeten de kinderen wel onder dat wil zeggen de kinderen te leren dat je de taal scheid maken tussen het woord als klankstruc niet alleen kunt gebruiken maar ook onderzoe tuur en het woord als betekenisdrager veel kin ken dit onderzoek richt zich op drie thema s deren blijken tot deze zogenaamde objectivatie soorten van communicati e in staat de oorsprong van taal en schrift ajdarova meent nu dat jonge kinderen vanaf on het woord en het object geveer zeven jaar ook in staat zijn om de taal in daarop volgen het morfologisch onderzoek en haar geheel objectief te beschouwen haar onder het spellingsonderzoek zoek js er dan ook op gericht de taal met specifie in het morfologisch onderzoek staat het woord ke linguistische analysemethoden te leren bena centraal de kinderen onderzoeken het verband deren dat betekent dat de kinderen zich bewust tussen betekenisverandering en woordverande moeten worden van de taal als bijzondere werke ring lijkheid taal gebruik je maar taal kun je ook on het spellingsonderzoek richt zich op de schrijf derzoeken nadat de kinderen zich meer in het wijze van de woorden met behulp van een algemeen een onderzoekershouding hebben aan woordspellingschema wordt ook hier verband ge gemeten vragen ze zich gezamenlijk af wat ze legd tussen de betekenisverandering en spellings weten van taal en wat ze niet weten een verslag veranderingen je van zo n gesprek is weergegeven in de disse rt a aan dit geheel wordt tenslotte nog een laatste tie van ajdarova we hebben alle tekeningen ont heel interessant onderdeel toegevoegd namelijk leend aan een publikatie van ajdarova 1978 of de zogenaamde poetica doel hiervan is de leer gebaseerd op kindertekeningen die we bij onze lingen uit de onderbouw in te voeren in de litera bezoeken te zien kregen de oorspronkelijk rus tuur de leerlingen bestuderen literaire teksten en sische tekst van de kinderen hebben wij in het gedichten als bijzondere taalverschijnselen nederlands ve rt aald in de oorspronkelijke teke samengevat ziet het programma er als volgt uit 1 orientering in de taa l 2 morfologisch onderzoek soorten van communicati e 3 spellingsonderzoe k oorsprong van woord en schrift het woord en het object 4 poetica 25 hingen worden allerlei kleuren gebruikt die vaak ren kennis met meerdere methoden van onder een symboolfunctie hebben zoek ze merken dat ze afhankelijk van de vraa g 7 k b t 0401 1 k2 onder wal al iuiw p xoc n r de f nicatiesituatie in schema gezet een tweedeklasser deed dit als volgt figuur 7 29 r vwo io o d a e iru auu een naa c 4 rvnc ts 4cu rvn p w o woe d yt doel f g zm t1 3 l t a o figuur 9 uit bovenstaand voorbeeld blijkt dat de kinderen de oermensen hebben de strijd verloren en hun ook het schema als zodanig analyseren ze stellen leider is gevangen genomen een verkenner gaat vast wat de functies van het schema zijn name erop uit om de leider te vinden maar komt terug lijk het algemene weergeven en het plannen en met de trieste boodschap dat de leider verdwenen controleren van het onderzoek het bestuderen is verschillende rollen worden verdeeld de van het model is een vast onderdeel van het on moeder van de leider zijn zoon een goede derwijs d e kinderen moeten steeds uitleggen vriend een jaloerse vijand van de leider en een welke functies de door hen opgestelde schema s toevallige voorbijganger we nemen een stukje hebben de leerkracht kan allerlei vragen stellen lesprotocol over ajdarova 1979 over het schema bijvoorbeeld geeft het iets algemeens over een aantal feiten onderwijzeres a l deze mensen ze wijst naar de weer acteurs hebben een en hetzelfde nieuws ont helpt het een relevant gegeven te vinden vangen wat zullen ze doen wanneer ze horen dat kun je er relevante zaken van niet relevante za hun leider is verdwenen zullen ze zich op de ken mee onderscheiden zelfde manier gedragen olja jij bent de moeder brengt het iets nieuws aan het licht van de leider hoe zul jij het slechte nieuws ont zijn er feiten die niet in het schema passen vangen moten we het schema uitbreiden of aanpas olja k laat zien hoe de moeder in elkaar sen krimpt hard begint te huilen en aan haar haren trekt vaak blijkt bij nieuwe problemen dat de oor mis a de zoon van de leider fronst de wenk spronkelijke schema s niet toereikend zijn of ge brauwen balt zijn vuisten en zwaait met een nuanceerd moeten worden b ij verdergaande ana denkbeeldige speer lyse van de communicatiesituatie ontdekken de onderwijzeres vertel ons watje doet wat die kinderen bijvoorbeeld dat het zender boodschap gebaren betekenen ontvanger model te beperkt is ajdarova laat de zoon ik laat zien hoe ik wraak zal nemen hen namelijk de volgende opdracht uitvoeren voor mijn vader ik bedreig de vijand 30 dima b de vriend zwijgt schudt droevig zijn bij deze formule worden nog enkele situaties be hoofd en bedekt zijn gezicht met zijn handpal dacht en uitgespeeld waarbij kinderen vaststellen men dat de inhoud van de boodschap zich vertakt in onderwijzeres wat betekent jouw zwijgen een algemeen stabiel deel dat de betekenis de vriend ik ben bedroefd en helemaal in de wordt genoemd en veranderbare delen die afhan war ik weet niet wat ik nu moet doen kelijk zijn van de manier waarop de gedachte kostja k de voorbijganger trekt een verbaasd wordt ontvangen of gegeven het veranderbare gezicht en haalt zijn schouders op als teken van deel is de zin die als het ware meeloopt met het onbegrip ik begrijp niet waarom ze allemaal essentiele van de boodschap tenslotte wordt de huilen situatie weergegeven in een verkort schema sery oia t de vijand grinnikt stilletjes en boos aardig wrijft in zijn handen en kijkt steels om zich heen hij verklaart zijn gebaren op verzoek van de onderwijzeres nu zal ik als leider worden 0 gekozen ae e onderwijzeres laten we nu naar het bord kij ken naar de formule van onze situatie waar zul len we het probleemteken plaatsen anton g boven de zig zag de betekenis figuur 1 0 onderwijzeres kunnen we uit de formule afle zen dat de boodschap door meerdere mensen is pijlen en driehoeken van verschillende kleur sym ontvangen bolyseren de niet eenduidige overdracht of ont saba c nee we moeten er nog een paar drie vangst van de boodschap hoeken bij tekenen er worden aanvullende drie door het onderscheid tussen zin en betekenis in hoeken getekend die de ontvangers symbolise te voeren wordt het communicatiemodel minder ren statisch zo wordt tegemoet gekomen aan kritiek ajdarova in nelissen en vuurmans 1983 p die onder meer sturm 1977 en appel e a 221 1976 op een dergelijk model leverden boven dien bestuderen de kinderen nooit alleen het ab stracte model maar passen dit toe op concrete si q tuaties als het algemene schema niet toereikend is dan worden er elementen toegevoegd a 31