Kinderen onderzoeken hun taal – Ajdarova’s experimenteel programma moedertaalonderwijs 2

anne coos vuurmens jo nelisse n experimenteel moedertaal kinderen onderzoeken hun taal ajdarova s experimenteel programma onderwijs moedertaalonderwijs 2 in moer 3 situeerden anne coos vuurmans en jo nelissen ajdarova s onderzoek in het ruimere kader van de sovjet onderwijspsychologie ze bespraken ook het eerste onder deel van het experimenteel programma moedertaalonderwijs met name orien tering in de taal in wat volgt gaan ze nader in op de andere onderdelen spellingsonderzoek morfologisch onderzoek en poetic a het basisbegrip als uitgangspunt tie ontwikkelen de kinderen methoden om taal voor het theoretisch handelen kundig materiaal te analyseren de bijzondere ei een van de belangrijkste doelstellingen van ajda genschappen van verschillende taalelementen rova s project is het onderzoek naar de vorming moeten ze op basis van de algemene relatie aflei van het theoretisch denken dat wil zeggen dat den we geven enkele voorbeelden van de manier leerlingen de werkelijkheid leren kennen door de waarop het basisbegrip in verschillende onderde interne niet direct zichtbare structuren van die len van het taalprogramma is uitgewerkt werkelijkheid te doorgronden in de eerste lessen wordt al in communicatiesi theoretisch denken staat met andere woorden tuaties onderscheid gemaakt tusse n niet stil bij de verschijningsvorm van de dingen maar gaat op zoek naar het ontstaan naar de oor de zender de ontvanger sprong dat houdt onder meer in dat theoretisch denken niet berust op het vergelijken van ver en de boodschap schijnselen maar op het experimenteren van daar de nadruk op onderzoek in het programma door zelf allerlei situaties uit te spelen ontdek van ajdarova theoretisch denken bestaat dus uit ken de kinderen al heel snel dat het nodig is de het zoeken naar de oorsprong van verschijnselen vorm van de betekenis te onderscheiden naar de zogenaamde genetische kiem als de juf de klas in komt en ze wil dat de kinde wat is nu in de linguistiek zo n genetische kiem ren stil zijn kan ze of basisbegrip volgens ajdarova ligt aan het hele in haar handen klappen taalsysteem als primaire kiem ten grondslag de re op het bord tikke n latie tussen vorm en betekenis van het woord in met de handen over elkaar gaan staa n de communicatiesituatie op basis van deze rela een vinger op de lippen leggen en sssst zeg gen 23 de leerlingen bespreken zo n situatie en stellen waarin vast dat de juf steeds hetzelfde wil zeggen name w de beteken i s van de woordkern lijk dat de kinderen stil moeten zijn echter de a b aanvullende beteken i s van su ffixen en pre manier waarop ze de boodschap overbrengt kan fi xen heel verschillend zijn g het getal enkelvoud meervoud schematisch weergegeven w g h waarover gaat het in zijn geheel zie louwerse 1981 probeer bijvoorbeeld het nederlandse woord een betekenis in veel veroordeelaars in zo n schema te passen verschillende vormen deze mo rf ologische analyse van het woord vormt de g rondslag voor het spe l lingonderwijs ook hier analyseren de kinderen spel l ingproblemen vanuit de relatie tussen vorm en betekenis uitgaande bij de morfologische analyse van woorden gaan van het morfologische structuur schema zoeken kinderen als volgt te werk de kinderen allerlei spellingproblemen op die de leerkracht vraagt de leerlingen een woord te zich in het woord kunnen voordoen zo ontstaan noemen bijvoorbeeld kniga boek ze vraagt de o rt hografische schema s waarin spell i ngverschijn kinderen wat het woord betekent natuurlijk ver selen zijn vastgelegd en daardoor veralgemeni wijzen de kinderen eerst alleen naar het echte seerd ding het heeft een kaft er staan letters in je met speciale tekens worden de spellingproblemen kunt eruit lezen of voorlezen boeken staan in de aangegeven bijvoorbeeld kast enzovoort dan verandert de leerkracht de een onuitgesproken medeklinker vorm van het woord kniga wordt knigi boeken een onbeklemtoonde klinker ze vraagt de kinderen beide woorden te vergelij een toonloze medekl i nke r ken en uit te leggen wat ze erover kunnen vertel een beklemtoonde kl i nker enzovoo rt len zo ontdekken de kinderen dat vormverande bij de analyse van een concreet woord ze tten de ring betekenisverandering met zich mee brengt kinderen de tekens voor de spellingproblemen in tenslotte onderzoeken ze welk deeltje van vorm het mo rfologische structuurschema bijvoor is veranderd en welk deeltje dus verantwoordelijk beeld is voor de betekenisverandering zie haenen en van oers 1983 a b w a b op dezelfde manier worden nog enkele woorden onderzocht en tenslotte worden de onderschei w g h 9 den deeltjes vastgelegd door er hokjes om heen te trekken deze hokjes duiden de morfemen aan en pijltjes vermelden welke mededeling dat mor daarna veranderen ze het probleemwoord in het feem overbrengt bijvoorbeeld meervoud zetten of verwante woorden vormen bijvoorbeeld hand handen handzaam handig w g h lamp a 1 op deze manier wordt het spellingprobleem op gelost w g h lamp y m door deze aanpak leren de kinderen algemene re gels en schema s voor de woordspelling te maken 1 1e naamval enkelvoud m meervoud bij zulke regels en schema s zoeken ze dan weer w g h waarover gaat het zie van paneren en concrete voorbeelden woorden carpay 1980 als laatste stap wordende concre het spellingprogramma is nauw gekoppeld aan de te woorden weggehaald en blijft het algemene morfologische analyse zodat de relatie vorm en schema over betekenis ook de grondslag vormt voor het spel lingonderwijs deze morfologisch semantische a b w a b en orthografische studie van woorden leidt tot woordkaarten waarop te zien is hoe er met het w g h g woord gewerkt is russische woorden hebben meestal een stam een voor en achtervoegsel e n 24 uitgangen voor naamval getal en tijd verande van een hommel en daarnaast de muzikale ringen in voor en achtervoegsel veranderen op weergave van een vliegende hommel door systematische manier de betekenis van het woord r imsk i j ko rsa kov in de zin zulke veranderingen en verbindingen de kinderen merken dat er steeds sprake is van worden door middel van assen weergegeven bij een boodschap maar dat er met deze situaties voorbeeld toch iets anders aan de hand is dan ze tot nu toe een as voor de naamvalle n meegemaakt hebben de communicaties zijn het een as voor woorden met dezelfde stam zelfde en toch klopt er voor hun gevoel iets niet een as van woorden met hetzelfde suff ix ze concluderen dat ze een nieuw probleem ont assen voor synoniemen dekt hebben dat ze met de hen beschikbare mid een as van voorvoegsels met dezelfde functie delen niet kunnen oplossen een nieuw onder enzovoort zoeksterrein wordt geopend ajdarova heeft ge voorbeelden zijn te vinden in ajdarova 1978 dichten gekozen als onderzoeksobject omdat het we merken hierbij wel op dat in het russisch de specifieke van literaire teksten hierin het duide grammaticale structuur veel sterker in de woord lijkst tot uiting komt ajdarova 1979 louwerse structuur tot uiting komt dan in het nederlands 1981 ons laatste voorbeeld om het onderzoek naar het een belangrijk aspect van het onderzoek naar de basisbegrip de relatie tussen vorm en inhoud toe literaire communicatievorm is het bestuderen van te lichten ontlenen we aan het programma on synoniemen de leerlingen passen van vygotskij derdeel poetica dit onderdeel begint opnieuw afkomstige procedures toe van de experimentele met analyses van het woord binnen communica deformatie van een tekst dat wil zeggen de kin tiesituaties maar de boodschap is nu een heel deren vervangen een woord in een versregel door speciale namelijk een kunstzinnige en meer in een synoniem en kijken wat er gebeu rt ze mer het bijzonder een literaire boodschap de bedoe ken dat er daardoor nogal wat in de ritmische se ling is dat de kinderen de speciale kenmerken van mantische en klankstructuur van het gedicht ver dit soort boodschappen opsporen ande rt in feite is dit onderzoek een verdieping in ze beginnen met het paarsgewijs analyseren van het onderscheid tussen zin en betekenis waar we twee situaties bijvoorbeeld een gedicht van in een vorige paragraaf over schreven een meisje paskin zoals een sneeuwstorm versluiert de gaf de functie van synoniemen in communicatie lucht met dichte nevel en daarnaast een radio situaties als volgt weer bericht met de weersvoorspelling of het geluid figuur 1 1 w o x 4w m 4tuoiv14nxtw m 048 1 z 0 q i joci t lj o d wup a 2 qos n gl t nbiat t ci i k fof r t a ou p y oi wt n aei r or ol 9a jou y nova o 25 het basisbegrip de relatie tussen vorm en beteke nis is dus bij het onderzoek van alle taalverschijn selen het uitgangspunt ook bij het onderzoek naar literair taalgebruik ajdarova meent zelfs dat deze methode van onderzoek ook voor andere kunstuitingen van toepassing is systematische leerstofordening het experimentele programma moedertaalonder wijs van ajdarova heeft een systematische leer stofopbouw door deze opbouw en door de keu ze van de probleemsituaties komen de kinderen figuur 1 2 als vanzelf tot bepaalde ontdekkingen ze komen niet toevallig tot stand maar worden door de in aan het eind van elk onderdeel en bovendien richting van de onderwijsleersituatie opgeroepen aan het eind van een leerjaar volgt altijd een te de verschillende elementen van het taalprobleem rugblik op de afgelegde leerweg de kinderen zitten in de situatie verscholen en de kinderen gaan na wat ze toen nog niet wisten maar nu komen spontaan achter het karakteristieke van wel ze zetten voor zichzelf in samenspraak met de situatie anderen op een rijtje hoe ze tot de nieuwe inzich het uitbeelden van situaties in de oertijd en het ten zijn gekomen een meisje gaf haar ervaringen oplossen van de communicatieproblemen van de als volgt weer oermens leidt bijvoorbeeld tot het onderscheiden van de verschillende elementen van de communi catiesituatie de zender de ontvanger en de boodschap bovendien ontdekken de kinderen te gelijkertijd dat de boodschap een vorm en een in houd heeft ze verzinnen immers verschillende manieren om de boodschap over te brengen ten slotte maakt ajdarova het onderscheid tussen 9 7 zin en betekenis duidelijk door de kinderen ver schillende ontvangersrollen te laten spelen ze merken dat de ontvangers verschillend reageren hoewel de vorm en de inhoud van de boodschap gelijk zijn de opbouw van de onderwijssituaties is zo geko zen dat steeds een ander gedeelte van de commu figuur 1 3 nicatiesituatie geproblematiseerd wordt de kin deren merken dit zelf doordat ze in het algemene uit een wolkwoord valt een regenbui van vra schema eerst een probleemteken zetten bij het gen maar het meisje lijkt te zeggen met mijn onderdeel dat ze gaan onderzoeken aan het eind onderzoeksmethode als paraplu durf ik best die van een serie onderzoekssituaties heeft het pro regen van vragen in bleemteken een rondje gelopen en het heeft alle elementen van de communicatieformule aange aansluiten bij de eigen kennis van de leerling daan uit het voorgaande moge duidelijk geworden zijn de kinderen krijgen ook zelf inzicht in de syste dat davydovs uitgangspunt dat het algemene matiek van hun programma want regelmatig vooraf moet gaan aan het bijzondere niet bete wordt er gezamenlijk een plan opgesteld ajdaro kent dat het onderwijs begint met de introductie va 1978 van een abstract begrip het ve rt rekpunt is steeds een concrete situatie waarin het basisbegrip be sloten ligt zowel ajdarova als davydov menen dat onder wijs moet aansluiten bij de alledaagse e rv aringe n 26 van kinderen ze bestrijden echter dat de kinde de kinderen passen zo voortdurend de algemene ren in het onderwijs reeds bekende verschijnselen schema s toe op woorden die ze kennen steeds op empirische wijze moeten onderzoeken inte als een kind een woord in een bepaalde categorie gendeel het onderwijs moet de kinderen de in bedenkt mag het dit opschrijven zo wordt een strumenten verschaffen om de wereld op een hele verzameling van concrete voorbeelden be nieuwe theoretische manier tegemoet te treden dacht bijvoorbeeld vanuit de relatie tussen vorm en be een andere manier om aan te sluiten bij de reeds tekenis zender en ontvanger dat wil niet zeg aanwezige kennis is de kinderen zich bewust te gen dat de kinderen abstracties gaan bestuderen maken van wat ze wel en wat ze niet weten dit lege modellen of betekenisloze symbolen nee ze is steeds het startpunt voor verder onderzoek in leren met behulp van een algemeen basisbegrip onderstaande tekening laat een kind zien hoe dat dat ze eerst zelf in concrete situaties opgespoord gene dat het al weet door de zon wordt besche hebben allerlei concrete verschijnselen te onder nen wat hij nog niet weet is in duisternis ge zoeken in dit geval zijn het taalverschijnselen en huld welbekende taaluitingen vormen het onderzoeks terrein communicatiesituaties woorden versjes en dergelijke k nmi s w het onderwijs vertoont ook steeds een heen en oo m weer beweging het spellingprogramma begint bijvoorbeeld met het onderzoeken van een be kend woord de verschillende problemen worden opgespoord en in schema gezet als het schema is opgesteld kan het woord uit het schema worden verwijderd en blijft het lege schema over p oo p y ri ad vervolgens wordt het schema in allerlei andere woorden geconcretiseerd dit betekent dat het 7j 7 kind het model toetst aan de werkelijkheid en de j i 1 werkelijkheid aan het model in de klas worden op een bepaald moment ook tabellen opgehangen waarin de kinderen zelf figuur 1 4 woorden mogen invullen bijvoorbeeld het onderzoeken zelf is des kinds zoals ook spe len dramatiseren uitbeelden tekenen stimuleren van de eigen activiteit van de leerling woorden met woorden met etc 2 stammen letters die nie t goed taalonderwijs is in de ogen van ajdarova worden onderwijs dat de kinderen stimuleert in het ont uitgesp ro ke n plooien van de eigen activiteit kinderen onder zoeken actief allerlei taalverschijnselen gaan met elkaar in discussie stellen modellen en schema s op enzovoort in deze paragraaf willen we nog speciaal aandacht schenken aan het dramatiseren en in verband daarmee het samenwerken in groe pen in een eerdere paragraaf hebben we al laten zien hoe het dramatiseren gebruikt wordt om concre te taalsituaties te onderzoeken dit dramatiseren 27 is op een speciale manier opgezet de leerlingen hun taal lee rt onderzoeken maar beinvloedt een werken in groepjes samen en hebben een van te hoger bewustzijn van taalverschijnselen ook het voren afgesproken taakverdeling een groep kin gewone taalgebruik deren treedt op als scenarioschrijvers die bij de wij hebben deze vraag aan ajdarova zelf voorge opgave een passende situatie bedenken een an legd maar zij meent dat dit probleem onvoldoen dere groep voert het spel op dit zijn de acteurs de onderzocht en nog niet opgelost is er zijn wel de laatste groep tenslotte beoordeelt het werk wat gegevens zo bleek dat de kinderen die het van de beide andere groepen deze beoordelaars experimentele taalprogramma volgden een grote gaan na of de scenarioschrijvers de opgave op een re actieve woordenschat hadden dan kinderen passende manier in een situatie hebben gegoten van een vergelijkbare school die traditioneel taal en of de acteurs de opgave goed opgelost hebben onderwijs genoten het lijkt ook aannemelijk dat de rollen worden systematisch verwisseld zodat kinderen door een onderzoeksmatige benadering elk kind afwisselend scenarioschrijver acteur en van taal meer taalbegrip zullen vert onen en een beoordelaar is betere schriftelijke taalvaardigheid het gewone deze werkwijze blijkt het zelfstandig organiseren dagelijkse taalgebruik wordt waarschijnlijk weinig en bestuderen van het eigen handelen en denken beinvloed maar op momenten dat een spreker te bevorderen een kind dat zowel acteur als merkt dat de boodschap niet overkomt en hij beoordelaar is geweest kan zich als scenario niet begrepen wordt dan ontstaat een motief schrijver de positie en de taak van de anderen voor reflectie op het eigen taalgebruik op die goed voorstellen het weet waar het rekening momenten kan een beter begrip van taal als com mee moet houden wat zijn voor acteurs belang municatiemiddel het spontaan taalgebruik bein rijke aanwijzingen en waar zal de beoordelaar op vloeden overigens is dit natuurlijk een moeilijk letten onderzoekbaar probleem mat is goed taalge deze nadruk op groepswerk en systematische ver bruik en hoe stel je vooruitgang in taalvaar deling van taken berusten op de theorie van digheid vast maar een ding is hopelijk duidelijk vygotskij en in zijn voetspoor davydov zij bena geworden uit de hie rvoor gegeven voorbeelden drukken immers dat individuele activiteit ont het taalonderwijs zoals ingericht door ajdarova staat uit gezamenlijke activiteit dit uitgangspunt stimuleert het actieve taalgebruik van kinderen vinden we dan ook terug in het taalonderwijs van de kinderen krijgen inzicht in de structuur van ajdarova elke handeling omvat een aantal ele communicatiesituaties en het netwerk van facto menten zoals het opstellen van het plan de uit ren dat daarbij een rol speelt voering en de controle in de toneelstukjes wor den die elementen als het ware verdeeld over tenslotte een enkele kanttekening bij de toepas groepen leerlingen dat heeft tot gevolg dat de baarheid van ajdarova s ideeen in de nederlandse kinderen zich beter bewust worden van hun han onderwijspraktijk het lijkt ons niet mogelijk en delingen en erover na leren denken een acteur ook niet wenselijk elementen uit haar programma die eerder beoordelaar was kijkt als het ware zonder meer over te nemen daarvoor wijkt de door de bril van de beoordelaar naar zijn eigen nederlandse onderwijstraditie te zeer af van di e handelen en reflecteert zo op de eigen activiteit in de sovjet unie de ideeen over de ontwikkeling de reflectie op de eigen activiteit wordt gestimu van het moedertaalonderwijs gaan hier ook in een leerd door na te denken over mogelijke reacties andere richting men moet zich bij het lezen van van anderen het groepswerk heeft bij ajdarova het voorgaande ook realiseren dat ajdarova heel een speciale functie in het leerproces en de leer andere bedoelingen heeft zij onderzoekt in hoe activiteit zie ook vuurmans nelissen en kluk verre kinderen tot een linguistische analyse van huhn 1981 taalverschijnselen in staat zijn maar daarmee is nog niet gezegd dat zo n linguistische benadering tot beslui t op alle gebieden noodzakelijk is of gewenst is wel denken we dat ajdarova s benadering een in een van de laatste vragen die wij nog aan de orde spiratiebron kan zijn bij het denken over actuele willen stellen is de relatie tussen taalonderwijs en problemen in het moedertaalonderwijs we den spontaan taalgebruik we hebben voorbeelden la ken aan zaken als het werken vanuit kernbegrip ten zien van de manier waarop ajdarova kinderen pen het gebruik van rollenspel het inzicht geve n 28 in het eigen leerproces het werken met modellen appel r g hubers g meijer sociolinguistiek u en schema s en vooral het scheppen van situaties trecht antwerpen 1976 hamen j h j m van oers red davydov theore die kinderen kunnen onderzoeken naar ons idee tisch denken amsterdam pegasus 1983 is het programma van ajdarova een goed voor louwe rse n poetica als onderdeel van een experimen beeld van de mogelijkheid taalverschijnselen niet teel moede rt aalp rogramma voor het aanvangsonderwijs geisoleerd te bestuderen maar in de context in tijdschrift voor taalbeheersing nr 3 4 1981 p 322 waarin taal gebruikt wordt de communicatie 37 7 nelissen j a vuurmens aktiviteit en de ontwikke met anderen ling van het psych ische amsterdam sua 1983 paneren c f van j m c n elissen met oost europese literatuu r psychologen in gesprek in teksten en analyses sovjet psychologie groningen 197 9 ajdarova l i het leren van een linguistische benade pa rre ren c f van j a m c a rpay sovjet psychologen ring van het woord i n de onderbouw van het ba sisonder over onderwijs en cognitieve ontwikkeling groningen wijs in c f van pane ren j a m carpay sovjet wol ters noordhoff 198 0 psychologen aan het woord oorspronkel ijk in het ru s par re ren c f van leren door handelen onderwijsver sisch gron i ngen wolters noordhoff 1972 nieuwing in de klas apeldoor n van we l raven 1983 ajdarova l 1 psychologische p ro blemen van het onder sturtn j het koffertj e van henk over lu isteren in wijs aan jonge scholieren in de russische taal 1978 i n complete communicatieve situaties in moer 1977 4 het russ i sch p 43 56 ajdarova l i ja gorskaj a g a cukerman ee rs teklas vuurmens a j m c ne l i ssen w s klukhuhn een sers onderzoeken hun moedertaa l in pedagogische sru sovjet russische kijk op cognitieve ontwikkeling en taal dien 1979 56 p 25 36 vertal i ng uit het ru ssisch van onderwijs in pedagogisch tijdschrift forum voor op z nel issen bradvs voedkunde j rg 6 1981 p 244 252 29