Klassiek vertalen en de klassieke vertaling: Tu quoque…

harrie habets klassiek vertalen e n de klassieke vertaling tu quoque 1 het vertale n vroege r e n d e vertaling nu moete n al leen classici eraan geloven in tsjip van juni 1991 verhaalde anton van hooff over zijn prae calsiaanse be kommernissen en beslommeringen al s docent en zijn nieuwe kijk o p het klas sieken docentenleven die visie werd door de mammoet al min of meer tevreden gesteld maar kon na de herziening van de eindexamenregeling van 1990 eigenlijk pas edit tot iets moois gaan leiden niet dat v66t die tijd alle klassiekers een on gelukkig leven leidden integendeel het door de leerling laten vertalen va n i s centimeter tekst per les vormde een rustpunt voor nogal wat classici sommigen worden m i pas recht ongelukkig de vreedzame existentie va n meni g colleg a wordt thans bedreigd door leerlingen die de nederlandse tekst van wel drie hele pagina s na lezing meteen begrijpen en geen enkele vraag stellen naar de funktie van de accusativus in regel 13 en het aspekt van de aoristus in paragraaf 2 ofwel ontevreden zijn over het feit dat ze niet meer een leslang mogen of hoeven te puzzelen over de vraag wat de schrijver met deze zeven woorden toch wel bedoeld zal hebben want ddt is een nieu w fenomeen d e meeste leerlingen doorzie n althans zo zeggen ze de grote lijnen van de nederlandstalige tekst al meteen en dat kostte vroeger bij de authentieke passages toch gauw een week natuurlijk is dit een karikatuur van vele werkelijkheden nieuw e ideeen omtrcnt tekstbegrip en nieuwe stimuli tot literatuuronderwijs in de klassieken zijn uiter aard niet pas in 199 0 tot leven gekomen al eerder werd door klassiekers met vertaalde teksten in de les gewerkt en werd her en der klassieke literatuur in vertaling bel fd maar sinds kort mag dat ook officieel getoetst worden zoals gezegd dez e volgen s sommige n t e zee r schoksgewij s opgelegd e ver nieuwing van het onderwijs maar ja zo gaat dat wel eens met vernieuwingen stelde velen voo r problemen maar bleek ook een uitdaging binnen ee n jaar moest het werken met vertalingen in de klas een didaktische vanzelfsprekendheid worden goed e raad wa s duur wan t nauwelijk s t e krijgen bi j d e verwant e modeme vreemde talen bestaat nauwelijks overdraagbare ervaring op dit terrein en binnen het moedertaalonderwijs is de diskussie over het op de lijst opnemen van vertaald e wereld literatuu r no g lan g niet uitgekristalliseerd laa t i k een voorbeeld noemen i k herinne r mi j van mij n schooltij d da t sartr e door mij n leraar frans op handen gedragen werd maar dat was toch te moeilijk voo r ons nu betreur ik dat het toen niet mogelijk wa s om diens de muur in vertaling te lezen zoiets heb ik ook met shakespeare en goethe om maar eens twee namen te noemen jammer da t i k da t t6e n nie t wa t mee r begrijpelij k he b moge n meemaken 31 natuurlijk moge n mijn schooltrauma s niet normerend zij n voo r mijn huidig e onderwijspraktijk al s classicus maar niettemin als er dan toch met vertaalde literatuur gewerkt moet worden is er dan niet wat meer op elkaars erf te grazen op net gevaar af dat ik voor collega s modeme vreemde talen en nederlands en kele open deuren intrap geef ik toch maar een idee van mijn ideesn 2 de vertaling in het echt stellingsgewijze kan bij het gebruiken va n vertalingen i n de lessen literatuur het onderstaande de gedachten van de klassiekers bepalen maar ik denk dat er bij deze stellingen heel wat zijn die zonder meer voor andere talendocenten bmikbaar zijn overigens de term vertaling wordt in dit artikel bedoel d i n de zin van nederlandstalige lektuur van klassiek literair oeuvre en de literaire doorwerking daarvan a doelstellingen een vertaling moet de woorden weergeven van het origineel de ideesn weergeven van het origineel de sfeer en de toon weergeven van het origineel de stijl van het origineel weerspiegelen gelezen worden als een produkt uit de tijd van het origineel gelezen worden als een produkt uit de tijd van de vertaler nooit iets toevoegen of weglaten of juist wel bij poezie in verzen gesteld zijn bij poezie in proza gesteld zijn uiteraard is hier het antwoord op de vraag waartoe en waarom v66r de keuze meedogenloos onontkoombaar b didaktische mogelijkheden het gebruik van vertalingen in de les biedt mogelijkheden tot een vroege kennismaking met de literatuur van de oudheid bijvoorbeeld i n de derde of vierde klas voordat de leerlingen hun stroom c q pakket kiezen het betrekken van griekse teksten in het onderwijs latijn en vice versa het aanbieden van voorbeelden uit de nachwirkung receptie voortwerking analyse van grotere tekstgehelen een paar boeken mas of aene is het geven van een overzicht van een geheel literair oeuvre kennismaking met een auteur werk genre aanvulling op de gelezen authentieke teksten voorbereiding op de te lezen authentieke teksten verbinding tussen authentieke te lezen tekstfragmenten vergelijking van teksten of tekstsoorten genres kennismaking met de problematiek van het vertalen en de vertaling vergelijking van vertalingen met het origineel informatieve inhoudelijke aanvulling van een thema verdieping van het begrip van de authentieke gelezen of nog te lezen teksten meer mogelijkheden voor tekstervaring 32 c varianten in net gebruik van vertaalde teksten samen met de authentieke tekst n ist vtidr of na de authentieke tekst in plaats van de authentieke tekst ter vervanging van deze tekst of in samenhang met of tussen de lectuur van de authentieke tekst en d werkvormen bij net gebruik van vertalingen essaymodel leerlingen bespreken een bepaald onderwerp of een probleemstel ling de nadruk valt op reactie beleving en reflectie werkbladmodel leerlingen krijgen vo6 r de lectuur bladen met aanwijzingen aandachtspunten en dergelijke ter begeleiding van net zelfstandig lezen themamodel de leerlingen lezen de voorgeschreven tekst en op themata struc tuur motieven enzovoorts leesverslagmodel vraagmodel ik zal niet pogen om al de denknchtingen di e hierboven gegeve n zij n ui t de praktijk me t voorbeelden to e te lichten of te demonstreren al is het alleen al omdat die praktijk som s te wispelturig is om in modellen te vatten wat te den ken van de collega in valkenswaard die met zijn vijfdeklassers o p hun verzoek heeft afgesproken om iedere week een boek en in de vakanties drie van de ilias en daama de odyssee in vertaling te lezen en iedere dinsdagmorgen tien minuten van zijn les besteedt aan het volkomen ongestructureerd napraten over het gele zene ik weet niet in welk van de bovengeschetste kaders deze werkwijze zou thuishoren maar lovenswaardig is ze wel leerlingen lezen met plezier op eigen verzoek 3 demonstraties vanuit de praktijk a vertalingen vergelijken met het origineel tijdens een studiedag voor classici in 1988 1 pleitte rudi van der paardt onder meer voor het gebruiken van een kollektie vertalingen die onderling vergeleken en steeds met de brontaaltekst gekonfronteerd zoude n moeten worden als doel stelt hij een optimale interpretatie va n het origineel met blootlegging va n de rijkdom aa n referentiel e e n formel e elemente n daarvan e n inzich t i n d e problematiek van het vertalen van met name poezie daarbij spelen vier vor men van transformatie een rol 2 toevoeging weglating omzetting en verande ring met omzetting wordt gedoeld op het verplaatsen van woorden zinsdelen hoofd en bijzinnen ten opzichte van elkaar verandering duid t op grammaticale veranderingen van bijvoorbeeld woordsoor t of zinsdeel subjekt objekt e n lexi kale wijzigingen de termen toevoeging en weglating spreken voor zichzelf een opdracht bij de slotverzen van euripides medea zou als volgt kunnen luiden vergelijk in groepen van drie leerlingen de originele tekst met de vertalingen van koolschijn hawinkels en de waele met als aandachtspunten typografische vormgeving versvorm 33 tekstopbouw indeling verhoudingen tussen tekstonderdelen woordgebruik woordplaatsing woordbetekenis letterlijk overdrachtelijk bete kenislading enzovoorts zinsbouw konstrukties komplexiteit stijlmiddelen andere drietallen moeten hun oordeel geven over getrouwheid van de weergave pogtische zeggingskracht benadering in toon en sfeer van het origineel gerard koolschijn veel regelt zeus op de olympus veel wordt door goden onverhoopt vervuld wat was verwacht is niet voltooid god vond een weg voor het onverwachte zo is dit afgelopen e dewaele de loop van vele zaken regelt zeus en veel wordt onverhoopt geschikt door goden verwachte wensen blijven onvervuld voor t onverwachte vindt een god de weg en dit zaagt gij vandaag gebeuren eerdere versie zoiets zaagt gij p6 hawinkels het is een onheil dot de wereld is zoals zij is de mens is voor zijn droom zijn hoop op zichzelf aangewezen maar wat er werkelijk gebeurt is zaak van zeus de god die niemand niemand kent lets dergelijks kan ook heel goed met drie behoorlijk verschillend e vertalingen van catullus carmen 70 nulli se dicit mulier mea nubere malle rutgers van der loeff gerdien boersma zuur en lucette oostenbroek of diens odi et amo 3 b de vertaling als inleiding training op auteur igenre een heel ander doel wordt nagestreefd met de volgende opdracht een docent wil met zijn leerlingen seneca gaan lezen of heeft al een paar passages behandeld van dez e auteu r romein s stoicij n e n gedreve n publicist schrijf t ee n soor t turbo latijn aldus de trefzekere karakteristiek van een van mijn leerlingen met 34 veel hakketakkerige redeneringen en korte brokkelige zinnen met vaak ellipsen een van de problemen bij deze schrijver vormt de argumentatiewijze seneca wil nogal eens tussentijds van onderwerp veranderen of sub thema s invoeren tenge volge waarvan de grote lijn van het betoog niet alleen voor leerlingen wazig wordl doelstelling va n dez e oefenin g i s o m leerlinge n t e late n oefene n i n he t onderkennen van het verschil tussen stelling bewijs en argumentatie en om hen duidelijk t e laten merke n da t voor het ontdekke n daarva n middele n bestaan bijvoorbeeld he t letten op connectoren signaalwoorden het goed lezen van de eerste en laatste zin van een alinea en het signaleren van het verschijnsel redun dantie dat wil zeggen dat een schrijver vaak met meerdere woorden of woord groepen eenzelfde begrip benoemt of bedoelt met behulp van een in ongeveer tien samenhangende passages verknipte verta ling die groepjes leerlingen tot het originele geheel aan n moeten redeneren is tijdens en of na de poging gelegenheid om de groepen hun keuzes te laten ver antwoorden en verdedigen uiteraard speelt het goed onder woorden laten brengen van de motieven en argumenten in de diskussie de belangrijkste rol de docent moet niet na afloop metee n de goede oplossing klaar hebben want de leerling moet leren van zijn pogen mij n leerlinge n bleke n na afloop i n staat om een aantal kenmerken van de huisstijl van seneca duidelijk onder woorden te bren gen en daarvan bij de verdere lektuur van seneca s brieven voordelen te pluk ken voor wie met deze methode ervaring ook bij andere auteurs of genres wil opdoen ste l ik voorbeelden ter beschikking 4 de volledige kopiering van de knipteksten zou hier te veel ruimte kosten een vergelijkbare doelstelling kent de volgende oefening vergilius aene is staat in de top tien van examenteksten althans een klein deel van dit werk met be hulp van deze training v66r of tijdens de lektuur van authentieke passages wordt beoogd leerlingen te laten ervaren dat literatuur uit de oudheid kan bestaan uit verhalen waarin identifikatie mogelijk is om hen de specifieke verhaalaspecte n zoals konfliktsituaties e n karaktertekening flat round te laten expliciteren en om verteltechniek en struktuur van een groter geheel te laten doorzien uiteraard zijn aanvullingen mogelijk maar het gaat hier om een gedachtenbepaling een keuze uit de vragen en opdrachten die bij tweede lezing de eerste keer hebben de leerlingen het boek liber ii zonder aanwijzingen in vertaling doorgelezen wor den voorgelegd waar en wanneer vertelde aeneas dit verhaal wat voor mening over de grieken wil aeneas of vergilius bij de lezer doen postvatten waar en waarom welk moment vind je het meest aandoenlijk het spannendst motiveer je keuze met verhaaltechnische argumenten op welke momenten in dit boek heb je door de verhaalstruktuur niet meer ge dacht aan het feit dat aeneas zlf dit verhaal aan dido vertelt een weer andere non conformistische inleidin g op de lektuur van een auteur genre i e seneca filosofie wer d door een classica met behulp van dia s muziek 35 en een vertaald stuk tacitus voorgesteld omdat deze methode goed gedokumen teerd door haar beschreven is 5 ga ik daar hier niet verder op in c vertatingen als middel tot tekstbestudering en tekstervaring over de ins en outs van tekstbestuderings en tekstervaringsmethoden lijkt me de gemiddelde tsjip lezer es voldoende op de hoogte 6 ik weid daarover hier dus niet uit maar volsta met een paar voorbeelden van beide 7 voor he t eindexame n griek s 199 1 moes t onde r meer euripides medea grotendeels in het origineel en de midie va n anouilh i n vertaling gelezen worden na lezing van beide werken krijgen groepjes leerlingen de volgende op drachten een uittreksel van beide stukken maken en dit vergelijken me t bestaande ex cerpten of inleidingen in bestaande school uitgaven of literatuurboeken daarna presenteren ze hun produkties aan de klas en na diskussie wordt er tot slot een uittreksel gemaakt waar klas 6n docent achterstaan vervolgens kan ook nog een vergelijking op inhoudelijke punten gemaakt worden leerlingen delen de medee van anouilh in scenes in uitgaande van de personen die spreken bijvoorbeeld monoloog medea dialoog kreon medea en vergelij ken die met de scene indeling van euripides medea zoals die opgegeven staat in de eindexamensyllabus noteren de verschillen in opbouw signaleren vergelijk bare scenes en zoeken verklaringen voor de verschillen leerlingen nemen naar keuze plaats in een medea iason of kreon groep ieder schrijft snel zonder lang te zoeken vijf goede en vijf slechte eigenschappen van het gekozen personage op waarvan de groepsdiskussie een top vijf oplevert die aan de klas gepresenteerd wordt er volgt een klassegesprek over de verschillende visies op en belevingen van de karakters en de aansprekende uitingen daarvan he t voorspellen va n wa t no g kome n moe t i s he t doe l va n d e volgend e schrijfopdracht vana f ver s 790 z6ver is het stuk gelezen schrijven leerlinge n eventueel groepsgewijs hun eigen slot aan het verhaal plus een verantwoording van hun keuze tijdens de klasbespreking verantwoorde n z e ook hun visie en worden daama gekonfronteerd me t de vertaalde teksten van seneca s medea einde waar medea voor de ogen van iason hun tweede zoon vermoordt of het slot van de medea versie van corneille waar iason zichzelf doodt 6f de medea van anouilh een klassegesprek naa r aanleiding van de agoon tussen medea en iason bij euripides en anouilh zou over de volgende vragen kunnen gaan wie heeft het thema het best weergegeven en waarom hoe oud is de iason medea van euripides respectievelijk anouilh welke filmsterrenkunnen de rollen het best spelen welke belichting muziek decor is bij deze scene nodig enzovoorts met opzet heb ik de mogelijkheden di e met dramatische werkvorme n zoal s klasse interview e n tableau vivant bruikbaar zijn niet genoemd velen kennen deze methoden en er bestaat bovendien de nodige bereikbare en lezenswaardige literatuur over gebruikerservaringen 8 36 4 conclusie het feit dat in de nieuwe eindexamenregelingen voor de vakken grieks en latijn expliciet de lektuur van vertaalde teksten is voorgeschreven lijkt mij een winst punt en een aspekt waar ook de moderne vreemde talen en het moedertaallitera tuuronderwijs iets aan kunnen hebben de bezwaren van classici als zou de be handeling van authendeke tekstpassages te zeer onder dnik komen te staan en als zou de motivade bij leerlingen om die passages in het origineel te willen lezen hiermee geheel tot het nulpunt dalen spreken mij vanuit mijn praktijk niet erg aan integendeel ik constateer bij leerlingen behoorlijk wa t enthousiasme over het feit dat grotere stukken van wat toch altijd wereldliteratuur genoemd wordt nu ook daadwerkelijk geleze n kunnen en mogen worden en ik bespeur eerder tevredenheid over die lezing van grote re fragmenten dan onwil bij het vertalen van de kleinere authendeke teksten een bijkomend voordeel lijkt me dat de ver banden tussen de literatuur van de oudheid en de latere doorwerking makkelijker te legge n zijn ransmayr s de laatste wereld inderdaad i n vertaling de griekse veldheren aan het woord van parotti en verbeeldje joseph heller in derdaad die van catch 22 kunnen nu ook op de lijst de oudheid specials van bzzlletin en bulkboek zijn in onze schoolbibliotheek geregeld uitgeleend een verheugend feit is daarbij dat er de laatste jaren een groot aantal vertalingen in he t fond s va n onde r ander e amb o e n athenaeum pola k va n genne p opnieuw en nieuw is uitgebracht 9 voor het vak klassieken een bewijs van de waarde van de literaire vorming die kennelijk nog steeds aan de oudheid gehecht wordt en voor leerlingen docenten moderne talen schoolbibliotheken en andere belangstellenden een uitkomst dat leerlingen in de lessen klassieken ervaren dat het lezen van vertalingen geen tweedehands bezigheid is moet ook voor andere dan tclassieke literatuurdocenten een hoopvolle ontwikkeling zijn dit artike l i s ee n verkort e bewerkin g va n ee n nascholingscolleg e da t doo r d e vij f universitaire vakdidactic i klassiek e tale n i s samengesteld an k hendrick s i s me t haar kritische lezin g zee r behulpzaa m geweest noten 1 rud i va n der paardt aandacht voo r vertalingen teks t va n ee n lezing gehoude n op de jaarlijkse studieda g van de sectie athenea met latijn van de v c n alphe n aan de rij n 5 11 1988 opgenome n in harri e w m habet s red klassieken op school nijmegen k u n dictatencentral e 1989 2 arthur langeveld vertalen wat er stoat amsterdam 1986 3 in harm ja n va n dam longer dan een eeuw over catullus leiden stichtin g dimensie 1991 zij n d e nodig e vertalinge n va n catullus plu s verwijzinge n naa r andere literatuur op di t gebie d t e vinden overigen s i s di t oo k d e plaats o m t e wijze n op hermeneus tijdschrif t voo r antiek e cultuu r orgaa n va n he t nederland s klassie k verbond da t regelmatig aandach t schenk t aa n vertalingen 37 4 me t dan k aa n d e collega e m annus gori s werkplaat s kindergemeenscha p bilthoven en pirn verhoeven r u leiden 5 caroline fisser wa s seneca s leven zij n dood ee n introductieles in lampas 2 2 1989 nr 5 377 390 6 war n d e moor aspecte n va n literatuuronderwij s 2 ove r tekslbestuderin g e n tekstervaring va n lubber s to t waldmann in levende talen 39 0 1984 161 17 3 ook in klassieken op school zi e bi j noot 1 7 de hier behandeld e opdrachte n zij n gepresenteer d doo r d e vakdidactic a carolin e fisser v u amsterdam tijden s d e v c n zomerconferentie va n 198 9 t e amersfoort 8 bijvoorbeel d jacque s d e vroomen he t klasse intervie w al s dramatisch e werkvorm in werkmap voor taalonderwijs 3 3 1984 27 34 anton va n hoof f e n jacques de vroomen maak er een drama van herodotus bijvoorbeeld in lampas 2 0 1987 nr 3 204 21 5 beid e artikele n oo k in klassieken op school zi e noo t 1 harrie habets en jacques de vroomen drama met drama dramatische werkvormen bij euripides medea in v cm bulletin 1 5 1990 nr 49 20 27 9 zi e oo k d e rubrie k vertalinge n ui t griek s e n latijn in anto n va n hoof f e n harrie habets vademecum voor de leraar klassieken nijmegen dictatencentral e k u n 1991 38