Kreatief literatuuronderwijs: gave of opgave?

kreatiee literatuuronderwijs gave oe opgave m o c h t men o o i t een prijs u i t r e i k e n v o o r h e t meest voorko 1 1 mende modewoord dan zou kreatief kreativiteit ongetwij f e l d de h o o f d p r i j s wegkapen zelden i s e r denk i k een woord begrip zo g e b r u i k t maar v o o r a l m i s b r u i k t e n u i t g e hold de c o p y w r i t e r s bleken immers een nieuwe formule g e v o n d e n t e hebben e l k nieuw p r o d u k t werd gelanceerd voor k r e a t i e v e mensen van auto t o t wasprodukt van b r o e k t o t t a n d e n b o r s t e l h e e l de m a r k t w e r d p l o t s e l i n g af gestemd op deze d o e l g r o e p w i l l e n we e c h t e r ons naief op t i m i s m e i n e r e h o u d e n dan kunnen we u i t h e e l d e z e tendens misschien t o c h nog een pluspunt distilleren n l dat krea tiviteit n i e t l a n g e r meer a l s e x c l u s i e f l a b e l v o o r kunste n a a r s en a a n v e r w a n t e m a r g i n a l e n w o r d t g e h a n t e e r d maar dat men nu i n z i e t d a t i e d e r i n d i v i d u op z i j n m a n i e r kreatief kan zijn o n g e t w i j f e l d een van de b e l a n g r i j k s t e u i t g a n g s p u n t e n wanneer we met k r e a t i v i t e i t op s c h o o l b e z i g zijn i n d i t a r t i k e l w i l l e n we ons echter n i e t bekommeren om een o f a n d e r e t h e o r e t i s c h e definiering van het begrip kreati 1 viteit wel w i l l e n we v o o r a l p r a k t i s c h e v o o r b e e l d e n geven van hoe men b i j l e e r l i n g e n k r e a t i e v e p r o c e s s e n op gang kan b r e n g e n i n een literatuurles i n een tweede d e e l van het a r t i k e l s p i t s e n we d i t g e g e v e n t o e o p een e x p l o r a t i e van twee m o g e l i j k e basisopties die men kan innemen b i j h e t o p s t e l l e n van een literatuurles nl werken n a a r een t e k s t t o e o f werken v a n u i t een tekst 1 het kreatief proces we vertrekken v a n u i t een werkvoorbeeld n l een ontmoeting waarin h e t w e r k e n met klanken centraal staat aan de hand d a a r v a n b e s p r e k e n we de v e r s c h i l l e n d e f a s e n van het krea t i e f proces d a a r b i j a a n s l u i t e n d g e v e n we nog enkele be schouwingen 21 1 1 verloop van de ontmoeting 4de jaar a ontspanningsoefeningen wandel r u s t i g i n de ruimte rond de b e g e l e i d e r doet s u g g e s t i e s j e moet j e t r e i n h a l e n j e g e e f t iemand een v o e t j e j e k i j k t iemand i n de ogen en zegt welke k l e u r ze hebben enz b ga maar eens z i t t e n l i g g e n i n een houding d i e je gemak kelijk vindt c k i e s een k l i n k e r d i e je mooi v i n d t en s p e e l ermee d i zeg hem op v e r s c h i l l e n d e manieren hard zacht d idem voor medeklinker e sta nu op en ga i n k l e i n e groepjes 3 a 4 z i t t e n deel de k l i n k e r en medeklinker aan e l k a a r mee f vorm met a l l e k l i n k e r s en medeklinkers van de groep een woord dat j e graag h o o r t maar dat n i e t b e s t a a t probeer maar eens een a a n t a l mogelijkheden u i t g probeer dat woord nu eens u i t te beelden beweging en klank h bespreking welke elementen speelden mee i n de uitbeel ding ritme s t a c c a t o beweging i n t o n a t i e h e r h a l i n g be t e k e n i s klank i de b e g e l e i d e r g e e f t nu aan het woord een b e t e k e n i s vb een p l a n t d i e g r o e i t een d i e r dat z i c h voortbeweegt en een g e l u i d maakt j de groep b e e l d t d i t u i t beweging en klank en g e b r u i k t d a a r b i j b i j v o o r b e e l d een a a n t a l elementen u i t de v o r i g e uit beelding in de meeste werken rond k r e a t i v i t e i t wordt het k r e a t i e f proces onderverdeeld i n 3 f a s e n sommigen onderscheiden er meer maar meestal z i j n deze makkelijk te h e r l e i d e n t o t drie deze i n d e l i n g i n s t a d i a i s v o o r a l z i n v o l omdat door het i n z i c h t i n het p r o c e s het ook m a k k e l i j k e r wordt om het b i j o n s z e l f en b i j anderen op gang te brengen we zullen nu het model van het k r e a t i e f proces bespreken aan de hand van de hierboven g e s c h e t s t e ontmoeting de e e r s t e t r a p van het k r e a t i e f proces i s v o o r a l g e r i c h t op het verwerven van i n f o r m a t i e het verzamelen van m a t e r i a a l 22 in de bovenstaande l e s k r i j g t deze stap v o o r a l g e s t a l t e van fase c t o t f de l e e r l i n g e n k r i j g e n a l l e m a a l individu eel de kans te experimenteren met een v e e l h e i d aan klanken waardoor het m a t e r i a a l voor de volgende fase het vormen van letterwoorden door de l e e r l i n g e n z e l f aangedragen wordt andere mogelijkheden om een k r e a t i e f proces te s t a r t e n zijn f 1 bijvoorbeeld i n f o r m a t i e verzamelen v i a hersenhozen brain stormen waarnemen f o t o m a t e r i a a l de tweede t r a p s i t u e e r t z i c h voornamelijk van fase f t o t i hier l i g t de nadruk op het s e l e c t e r e n het veranderen en hergroeperen van de verworven informatie aan deze t r a p binnen het k r e a t i e f proces werd v o o r a l aan dacht besteed waar de l e e r l i n g e n de v e r s c h i l l e n d e letter woorden moeten vormen en h i e r u i t een kombinatie moeten k i e zen voorbeeld in een groepje van 4 l e e r l i n g e n worden de volgende klinkers en medeklinkers samengebracht l w f l o i a a samen brengen van m a t e r i a a l d a d e l i j k kunnen er een groot a a n t a l woorden worden gevormd o a l o w i a f a l l a w i f o l a f l a w i o l a a l a w o f i l hergroe peren en veranderen van het m a t e r i a a l 1 de l e e r l i n g e n kiezen dan b i j v o o r b e e l d het woord alawofil selectie ook i n fase i wordt aan de l e e r l i n g e n gevraagd om u i t de voorgaande uitbeelding en bespreking een a a n t a l elementen te s e l e c t e r e n en deze te verwerken t o t een nieuw e i n d p r o dukt deze fase van het k r e a t i e f proces wordt jammergenoeg a l te vaak over het hoofd g e z i e n waardoor a l l e aandacht haast u i t s l u i t e n d naar het eindprodukt g e r i c h t i s en het proces neer dat produkt helemaal op de achtergrond r a a k t daar door voelen de l e e r l i n g e n z i c h ook minder betrokken b i j het gebeuren vb door het f e i t dat de l e e r l i n g e n u i t het aangeboden m a t e r i a a l z e l f kunnen k i e z e n z u l l e n ze ook meer gemotiveerd z i j n om ermee te werken 23 we w i l l e n h i e r b i j ook nog opmerken dat het opzetten van een k r e a t i e f proces geenszins r e c h t l i j n i g mag bekeken worden maar dat er een voortdurende wisselwerking kan plaatsvin den tussen de e e r s t e en de tweede t r a p dit is duidelijk wanneer we de overgang van fase f naar fase i b e k i j k e n waar we z i e n dat i n fase i verder gewerkt wordt op het m a t e r i a a l dat i n de t u s s e n l i g g e n d e fasen verzameld werd de l a a t s t e en derde t r a p omvat het uitwerken v a s t l e g g e n 1 overbrengen en bruikbaar maken van het z i c h verworvene d i j k s t r a 1973 17 i n overeenstemming met de slotfase van de bovenstaande ontmoeting samengevat komen de d r i e trappen dus h i e r op neer 1 informatie verzamelen 2 s e l e c t i e en t r a n s f o r m a t i e 1 3 verwerking naar een nieuw produkt 1 2 een opwarmingsoefening als aanloop tot h i e r t o e hebben we de e e r s t e twee fasen van de ontmoe ting a en b nog n i e t betrokken i n de bespreking van het k r e a t i e f proces ze hebben immers een meer voorbereidend karakter daarom noemen we ze opwarmingsoefeningen of losmakingsoefeningen ze hebben a l s bedoeling de leer l i n g e n een b e e t j e op adem te l a t e n komen en zo een sfeer van g r o t e r e b e r e i d h e i d en v e i l i g h e i d te scheppen zeker wanneer de l e e r l i n g e n n i e t gewoon z i j n aan een der g e l i j k e manier van werken i s het b e l a n g r i j k voldoende aan dacht te besteden aan een opwarming t i j d e n s de nabespreking van bovenstaande ontmoeting vertel den enkelen dat ze z i c h erg gespannen voelden t i j d e n s de 1 1 o n t s p a n n i n g s o e f e n i n g e n voornamelijk b i j het u i t e n van de klanken d e r g e l i j k e bedenkingen duiden eens te meer op het belang van een g e l e i d e l i j k e opbouw k l e i n e vooroefe ningen en een s f e e r van vertrouwen scheppen een i n l e i d e n d woordje kan ook een middel z i j n betekenen zeker geen over bodig tijdverlies 24 1 3 wat is nu de zin van zo n oefening met klanken bron d o r a s m e e s t e r s en anne s m i t s a we l e r e n de w a a r d e p r o e v e n v o e l e n van klanken klank gehelen d i t i s een goede v o o r b e r e i d i n g voor het aanvoelen f van poezie en kan vb d i r e c t l e i d e n t o t het lezen van de 1 f 1 1 bozbesbozzel of de blauwbilgorgel van c buddingh b we l e r e n onze f a n t a s i e g e b r u i k e n c o m b i n e r e n van klan ken associeren van p l a n t d i e r en klank fantaseren van een plant dier c we l e r e n d r a m a d w z we leren i n de r u i m t e bewegen coordineren van k l a n k w o o r d en g e b a a r deze f a s e kan evo lueren tot dialoog en g e s p r e k en zelfs tot intrige d we leren kiezen d i een k e u z e maken d i w i k k e n en we gen d i een vorm van denken e we leren i n g r o e p w e r k e n samen k i e z e n samen opbouwen sociaal gedrag f we leren zelfvertrouwen krijgen het uitproberen is be langrijk er z i t g e e n w a a r d e o o r d e e l aan vast het proces is belangrijker dan het resultaat 2 de tekst als begin of eindpunt i n d e z e p a r a g r a a f w i l l e n we twee m a n i e r e n b e l i c h t e n om met teksten t e w e r k e n n l n a a r een t e k s t toe en vanuit een tekst b i j b e i d e m e t h o d e s l e g g e n we v o o r n a m e l i j k de nadruk op de beleving van een tekst 2 1 van tekst naar proces al t e v a a k w o r d t een t e k s t b e k e k e n a l s een te analyseren ge geven ze moeten h e t toch begrijpen het probleem lijkt ons echter te l i g g e n i n de omschrijving van het woord begrijpen begrijp j e een t e k s t wanneer j e hem kan ont leden het volgende v e r h a a l t j e dat f etienne ooit vertelde geeft hier misschien enigszins een a n t w o o r d op er was eens een heel mooi klein konijntje heel lieftallig en be scheiden zat het achteraan in de klas op een goeie dag kreeg het 25 grootste grijze konijn van de klas de primus een lumineus idee de schoonheid van de benjamin van de klas intrigeerde hem zozeer dat hij voorstelde aan de gehele klas een wetenschappelijke analyse te ma ken van de benjamin om zo de ware reden van zijn schoonheid te achter halen zogezegd zogedaan het konijntje werd opengesneden en ieder kon beginnen aan zijn specifieke opdracht individueel of in team ver band na een week werden de resultaten samengelegd deze pasten opvallend goed in mekaar maar het konijntje niet meer eet lag daar uiteen gereten hier een stukje daar een stukje geanalyseerd eet was helemaal zo lief niet meer waarom het nu zo mooi was daar wisten ze jammergenoeg geen antwoord op tot op heden is het een mysterie ge bleven m i s s c h i e n s t e l l e n we het hier een beetje zwart wit voor we zijn er e c h t e r van overtuigd dat b i j elke tekstbehande ling de beleving van een t e k s t een erg belangrijke component i s van het begrijpen wanneer we de leerlingen kreatief met een tekst laten bezig z i j n h e t z i j met uitbeelding kreatief schrijven kollage dan houdt dat i n dat ze z i c h de tekst o f een f r a g m e n t e r u i t meer e i g e n maken en op een persoonlijke manier beleven z e l f kunnen ze dan be p a l e n wat z i j v i n d e n van een dergelijke t e k s t hoe ze de t e k s t e r v a r e n en hoe ze hem begrijpen een dergelijke intensifiering van de tekst sluit echter g e e n s z i n s een ontleding van de tekst u i t integendeel door het bezig z i j n met de tekst z u l l e n r e e d s een aantal inzich ten gegroeid z i j n d i e vaak e r g interessante uitgangspunten kunnen vormen v o o r een mogelijke verdere bespreking we g e v e n h i e r een v o o r b e e l d j e van een dergelijke werkwijze tekst iemand z i j n mark i n s i n g e l 5de j a a r z i e noten doelstellingen c f w e r k e n met klanken lesverloop a de leerkracht geeft aan elke leerling de t e k s t de leer lingen lezen de tekst in stilte b de l e e r l i n g e n gaan i n g r o e p j e s z i t t e n opdracht k i e s nu een stukje stukjes u i t de t e k s t en t r a c h t het aan de 26 anderen t e p r e s e n t e r e n z o d a t de i n t e r p r e t a t i e d i e j u l l i e aan h e t s t u k j e g e g e v e n h e b b e n d u i d e l i j k w o r d t tijd ongeveer dertig minuten c de s t u k j e s w o r d e n opgevoerd d n a b e s p r e k i n q i n deze n a b e s p r e k i n g kan v e r d e r ingegaan w o r d e n op de v o r m en i n h o u d s a s p e c t e n d i e i n de zelfgemaak te s t u k j e s aanwezig w a r e n en d i e ook i n de t e k s t t e r u g t e vinden zijn vb inhoud machtsrelaties zoeken n a a r de z i n v a n de e x i s t e n t i e vorm h e r h a l i n g ritme l i t a n i e contrasten dit i s de s p r i n g p l a n k b i j u i t s t e k om t e r u g n a a r de t e k s t t e g a a n en d e z e v a n n a d e r b i j t e b e s t u d e r e n e r k a n nog gewe z e n w o r d e n op nog a n d e r e v o r m en i n h o u d s a s p e c t e n eigen aan de t e k s t op h e t v e r b a n d t u s s e n vorm en i n h o u d u i t de chaos wordt i e t s nieuws een nieuwe c o n c r e t e w e r k e l i j k h e i d geschapen de l e e r l i n g e n zelf zijn de b e s t e commentatoren 2 2 van proces naar tekst de a n d e r e manier d i e we h i e r w i l l e n v o o r s t e l l e n b e t r e f t de b e w e g i n g n a a r h e t g e d i c h t t o e v e r t r e k k e n d v a n u i t de l e e r l i n g e n z e l f worden l a n g s een p r o c e s elementen aangereikt om de l e e r l i n g e n z e l f een bepaalde tekst te laten beleven en b e t e r t e b e g r i j p e n de t e k s t i s h i e r n i e t h e t v e r t r e k p u n t maar h e t v o o r l o p i g eindpunt de b e w e g i n g n a a r h e t g e d i c h t t o e i s s t e e d s n i e u w v o o r de leerlingen i n d i e z i n d a t e l k e aanloop naar een andere tekst ook altijd anders v e r l o p e n z a l hierin ligt trouwens juist het kreatieve a l s het proces verwordt t o t een must waar in a l l e s op v o o r h a n d b e p a a l d i s i s de k r e a t i v i t e i t ver te zoeken en w o r d t h e t e n k e l een o p v u l l e n van een s j a b l o o n f 1 van d o e n w a t de l e r a a r verwacht 1 dit s t e e d s nieuwe ergens n a a r t o e g a a n kan e c h t e r ook o n z e k e r h e i d v a n de k a n t v a n de l e e r l i n g e n v e r o o r z a k e n wat wilt i e nu e i g e n l i j k de l e e r l i n g e n zomaar i n z e e l a t e n 27 gaan zonder e n i g houvast i s zeker i n het begin erg gevaar lijk z i j z u l l e n misschien v e r d r i n k e n aan de andere kant i s het zo dat wanneer de doelstelling van de ontmoeting e x p l i c i e t geformuleerd wordt i n het begin van de ontmoeting er een s t e r k verwachtinasoatroon ingescha k e l d wordt wat het proces op voorhand determineerd de mate waarin de b e g e l e i d e r de weg kan en moet bepalen hangt i n de e e r s t e p l a a t s van de groep z e l f a f h i j moet zo b e g e l e i d e n dat de fasen van het proces d u i d e l i j k worden voor de groep maar dat h i j voor hen d i e fasen n i e t zelf gaat o p v u l l e n b i j sommige groepen z a l die begeleiding h e e l miniem z i j n b i j andere langer en nauwgezetter som migen z u l l e n h e e l wantrouwig z i j n en n i e t loskomen voor ze weten waar ze naartoe gaan anderen z u l l e n vertrouwen op z i c h z e l f en op de b e g e l e i d i n g de bewuste keuze om de d o e l s t e l l i n g e n van de ontmoeting n i e t te e x p l i c i e t te s t e l l e n kan aan de groep meegedeeld worden d i t kan vertrouwen geven kwestie i s de m o g e l i j k heid tot k r e a t i v i t e i t te o n t s l u i t e n voor ieder individu op eigen niveau naar eigen mogelijkheden wanneer we de beweging naar het g e d i c h t toe maken h e e f t d i t ook een mogelijke ruimere i d e o l o g i s c h e b e t e k e n i s op deze manier maken we voor een groot d e e l komaf met het 1 i d e e f i x e dat literatuur s c h r i j v e n een haast onbereikbaar v o o r r e c h t i s van enkele u i t z o n d e r l i j k begaafden of b e g i f tigden in z i j n boek het l i t e r a t u u r o n d e r w i j s op s c h o o l 1977 h a a l t t a van d i j k nogal f e l u i t tegen deze s a c r o sancte bedoeningen zo ook s c h r i j f t h i j dat de principiele o n b e g r i j p e l i j k h e i d van de kunst en meer s p e c i f i e k de l i t e r a t u u r en de toe g a n k e l i j k h e i d ervan t o t gevolg hebben dat ook de receptie van het kunstwerk een mystieke aangelgenheid i s gewor den men kan z i c h v o o r s t e l l e n wat de d i d a c t i s c h e consequenties z i j n voor een l e e r l i n g d i e verwacht wordt l i t e r a t u u r te l e ren l e z e n b e g r i j p e n en a n a l y s e r e n heeft h i j n i e t het ge voel dat deze mystieke eenwording met het kunstwerk a l l e e n 28 voor enkele u i t v e r k o r e n e n g e l o v i g e n of anderszins begena digden i s weggelegd inderdaad we z i j n hier dichter b i j de b i j b e l dan b i j het schoolboek van d i j k 1977 219 door de l e e r l i n g e n de m o g e l i j k h e i d naar de a u t e u r s t e k s t toe te bewegen en door hun k r e a t i e s naast deze a u t e u r s t e k s t te leggen denken we dat n i e t a l l e e n de t e k s t b e g r i j p e l i j k e r wordt v o o r g e s t e l d maar v o o r a l dat de zogenaamde godde 1 lijkheid van de t e k s t an s i c h aan de kant wordt geschoven voor de meesten de l e e r l i n g e n k r i j g e n meer z i c h t op hun eigen mogelijkheden kunnen nieuwe mogelijkheden ontdekken en kunnen h i e r d o o r het mystieke a u r e o o l t j e dat rond de l i t e r a t u u r hangt v a n u i t hun ervaring sterk r e l a t i v e r e n wij i l l u s t r e r e n deze methode aan de hand van een ontmoeting d i e l e i d t naar de wolkenboom van g bomans 4de jaar doelstellingen de emotionele betrokkenheid op de t e k s t v e r g r o t e n door eigen voorafgaande s c h r i j f o e f e n i n g f a n t a s i e l e r e n gebruiken vb i n l e v i n g i n de boom leren kiezen leren l u i s t e r e n naar e l k a a r lesverloop a u i t v e r s c h i l l e n d e f o t o s k o l l a g e s tekeningen van bomen k i e s j e een boom d i e j e mooi v i n d t d i e j e aanspreekt b t r a c h t je nu i n te leven i n die boom t r a c h t j e i n te denken wat d i e boom zegt denkt v o e l t enz s c h r i j f d i t a l l e s op i n de ik persoon de boom z e l f vertelt enkele hulpvraagjes h e i r b i j kunnen z i j n wie ben je hoe heet j e hoe oud ben je waar s t a je i n welke omgeving hoe v o e l j e j e op het ogenblik wat denk je lid van een p a r t i j heb je h e r i n n e r i n g e n dromen wen sen tijd d e r t i g minuten c laten we nu eens aan mekaar v o o r l e z e n wat we geschreven hebben d deze t e k s t e n kunnen eventueel besproken worden er kan gewezen worden op vormkenmerken aanwezig i n de eigen maak sels vb h e r h a l i n g e n en hun e f f e c t een begrip a l s perso 29 1 nificatie kan v e r k l a a r d worden zo worden de l e e r l i n g e n door eigen s c h r i j f o e f e n i n g e n gevoe l i g e r voor de w i j z e waarop de d i c h t e r p r o z a s c h r i j v e r z i j n taal hanteert f 1 e volgende l e s l e z e n van de t e k s t de wolkenboom bespreking eventueel v e r g e l i j k i n g met de eigen produk ten f e v a l u a t i e van de l e s s e n r e e k s hoe heb je het s c h r i j v e n ervaren wat vond j e z i n v o l 2 3 synthese u i t de bespreking van beide methodes w i l l e n we duidelijk l a t e n b l i j k e n dat noch de ene noch de andere a l l e e n zalig makend i s beide bieden hun s p e c i f i e k e voordelen en boven d i e n s l u i t de ene manier van werken de andere helemaal n i e t uit b i j w i j z e van voorbeeld volgen nu twee lesontwerpen rond 1 1 wanneer i k morgen doodga van hans andreus beide concep ten kunnen e l k a a r m o g e l i j k e r w i j s a a n v u l l e n het e e r s t e i s een ontdekkingstocht naar het g e d i c h t toe het tweede sug g e r e e r t een m o g e l i j k h e i d om met de t e k s t z e l f te werken voorbereidend werk op het g e d i c h t wanneer i k morgen doodga h andreus 4de jaar doelstellingen door k o l l a g e van woorden en f o t o s de emotionele betrokken h e i d op een g e d i c h t vergroten fantasie leren gebruiken leren kiezen u i t aangeboden m a t e r i a a l leren l u i s t e r e n naar e l k a a r expressief lezen samenwerken lesverloop a de l e e r k r a c h t g e e f t aan elke l e e r l i n g een blad u i t een krant met a l s opdracht je hebt nog een uur te leven wel ke boodschap zou j e nog aan de anderen w i l l e n meegeven laat j e i n s p i r e r e n door de krant d i e j e t e r b e s c h i k k i n g 30 hebt b e l a n g r i j k i s dat de l e e r l i n g e n n i e t e e r s t de bood schap uitdenken en dan gewoon l e t t e r t j e s gaan u i t k n i p p e n het i s dus wel nodig om echt te benadrukken dat ze z i c h wat l a t e n l e i d e n door krantenkoppen e d b i n d i v i d u e e l k n i p en plakwerk de t i j d i s beperkt t o t ongeveer dertig minuten c a l l e t e k s t e n l i g g e n op t a f e l iedereen k r i j g t r u s t i g de tijd om te l e z e n wat de anderen gemaakt hebben d de l e e r k r a c h t g e e f t de l e e r l i n g e n de opdracht te gaan staan b i j de t e k s t d i e ze het beste vinden e nadien werken de l e e r l i n g e n i n groepjes aan een presen t a t i e van de t e k s t d i e hun voorkeur heeft f presentatie g nabespreking 1 h bespreking g e d i c h t wanneer i k morgen doodga h an dreus een m o g e l i j k e na verwerking doelstelling de emotionele betrokkenheid van de l e e r l i n g e n bevorderen via b i n d i n g van t e k s t en beeld om zo te komen t o t een d i rektere beleving lesverloop a voorbereidende fase l e e r l i n g e n rommelen gedurende en kele minuten i n de opengespreide foto s b het g e d i c h t wordt g e l e z e n c iedereeen k r i j g t de t i j d om een passende f o t o te zoeken bij het g e d i c h t of fragment van het g e d i c h t d v o o r s t e l l i n g van de keuze eventueel u i t l e g e iedereeen s c h r i j f t nu een t e k s t j e b i j de gekozen foto f de t e k s t j e s worden voorgelezen en verzameld g u i t de verzamelde t e k s t j e s zoekt iedereen een t e k s t d i e hem aanspreekt en zoekt er een f o t o u i t de s c h r i j v e r van de t e k s t kan b i j de keuze kommentaar geven 31 3 enkele slotbedenkingen de grote lijn i n het benaderen van literatuur in d i t a r t i k e l was v o o r a l de emotionele betrokkenheid van de leerlin gen vergroten hoe kan een l e e r k r a c h t dat bewerken d i t leek ons een h e e l b e l a n g r i j k aspect i n het literatuur onderwijs dat vaak maar weinig aan bod komt i n een traditio nele benadering d i t a r t i k e l w i l dan ook een stimulans z i j n om i n deze r i c h t i n g te b l i j v e n zoeken toch hebben we nog h e e l wat vragen z o a l s b i j v o o r b e e l d wat met de vormelementen hoe een goede nabespreking l e i d e n maatschappelijke i m p l i c a t i e s van l i t e r a i r e teksten misschien een uitnodiging jeanine broens tine van waes luuk van waes bibliografie bruner j s 1960 the proces of education cambridge dijkstra p 1973 c r e a t i e f t a a l o n d e r w i j s warboek 1 muusses purmurend parnes s j 1967 c r e a t i v e behavior guidebook new york van dijk t a 1977 het l i t e r a t u u r o n d e r w i j s op s c h o o l van gennep amsterdam noten 1 de l e s s e n d i e i n d i t a r t i k e l uitgeschreven staan z i j n gebaseerd op de stroom l i t e r a t u u r o n d e r w i j s t i j d e n s de von conferentie 1979 o l v anne smits 2 een a a n t a l t h e o r e t i s c h e beschouwingen werden overgenomen u i t het woord a l s leugen een verkenning van k r e a t i e v e ontmoetingsmogelijkheden met eksperimentele poezie i n het onderwijs h i l d e adriaenssens en luuk van waes onuitge geven l i c e n t i a a t s t h e s i s u i a 1980 1 3 de t e k s t iemand z i j n van m i n s i n g e l i s te vinden i n de bundel posters uitgegeven door orion brugge of v i a e e r s t e hulp b i j onderwijs u i a blok a u n i v e r s i t e i t s p l 1 2610 w i l r i j k deze l a a t s t e n verzorgden ook een aanbod rond opwarmingsoefeningen reeksen a b 32