Laten we het voor het gemak maar open noemen

Publicatie datum: 1978-01-01
Collectie: 09
Volume: 09
Nummer: 2
Pagina’s: 35-45

Documenten

tineke kro l corrie van der vaart volwassenen laten we het voor het gemak onderwijs maar open noemen als een van haar nieuwe activiteiten richt de von zich op het volwas senenonderwijs een onderdeel van het volwassenenonderwijs is de open school tineke krol en corrie van der vaart behandelen in hun eerste artikel over de open school de organisatorische en onderwijskun dige kanten rond de open school in wording in een tweede artikel zul len zij specifiek ingaan op het moedertaalonderwijs in september vorig jaar ging in nederland de open school van start voor de officiele start hadden radio televisie en pers er al uitgebreid aandacht aan besteed zo op het eerste gezicht leek het nogal zonnig mensen komen geheel vrijwillig bij elkaar vormen leergroepen bepalen wat ze willen leren en diploma s zijn niet vereist wanneer het doel van het leren ter sprake komt vallen er termen als mondigheid en weerbaar heid onderwijs en vorming zullen geintegreerd worden leren wordt gekarakteriseerd als ervaringsleren het ziet ernaar uit dat de centrale overheid aansluiting zoekt bij wat in ontwikkeling is vanuit emancipatiebewegingen van onder andere vrou wengroepen en werkende jongerengroepen kortom redenen te over om achtergronden en ontwikkelingen van de open school nauwkeuriger te bekijken wat is de open school wat de open school eigenlijk is valt niet een twee drie te vertellen d e 35 open school is er namelijk nog niet maar is bezig te ontstaan er is wel een commissie open school c o s die na een lange voorge schiedenis in 1974 met haar werk begon ze kreeg de taak de ministers van onderwijs en crm te adviseren over een op poten te zetten multi mediaal educatief systeem dat aan jongeren en volwassenen uit alle la gen van de bevolking faciliteiten biedt tot studie vorming en ontwikke ling na de basisschool een veel te lezen motto luidt niemand is ooit uitgeleerd ook al heet hij afgestudeerd het is de bedoeling dat de definitieve fase van de open school om streeks 1984 ingaat daarvoor is er een experimenteerfase van bijna twee jaar waarin het leerplan ontwikkeld wordt en een interimfase waarin er een organisatiestructuur ontwikkeld moet worden hiertoe zal de stichting ontwikkeling open school stoos opgericht worden in de interimfase krijgt het leerplan vaste vorm waarbij het leerplanteam van de open school zal samenwerken met de stichting voor leerplan ontwikkeling slo en zo mogelijk met het studiecentrum ncvo ne derlands centrum voor volksontwikkeling na 1984 zijn de taken van de open school 1 ze coordineert en is anderszins behulpzaam bij het ontwikkelen van mogelijkheden van multimediale volwasseneneducatie 2 op verzoek verleent ze bijstand op dit gebied voorzover het tenmin ste niet de curriculumontwikkeling betreft die wordt dan overgeno men door de sectie open school van de slo 3 ze ontwikkelt modellen met betrekking tot de keuze van media of doet deze ontwikkelen 4 tenslotte kan ze de bewindslieden van onderwijs en wetenschappen crm en sociale zaken en andere departementen voorstellen doen over deze en andere aspecten van multimediale volwasseneneducatie derde advies pag 49 voor wie is de open school bedoeld de open school bevindt zich nu in de experimenteerfase in september 1977 een jaar later dan de bedoeling was zijn in veertien plaatsen i n het land de zogenaamde proefprojecten open school van start gegaan aan deze proef mochten behalve een groot aantal deskundigen ruim vijftienhonderd volwassenen meedoen de deelnemers hebben in tegen stelling tot begeleiders en deskund i gen weinig scholing gehad basis school al of niet gevolgd door een paar jaar lbo of mavo ze worden kansarmen genoemd de volwassenen die aan het experiment meedoen zijn gekozen omdat ze binnen de grote groep van de bevolk i ng vallen die door de bestaande voorzieningen niet bereikt wordt dat komt omdat die groep niet ge motiveerd is en ook adequate mogelijkheden mist om van de voorzie 36 hingen gebruik te maken aldus het eerste advies toch is dat wel ge wenst want kansarme groepen mensen die door allerlei omstandigheden in het begin van hun leven betrekkelijk weinig onderwijs en vorming ge had hebben kunnen nu qua basiskennis en vaardigheden niet zo goed als lid van de samenleving functioneren als wenselijk zou zijn eerste advies pag 11 in de experimenteerfase is er gekozen voor de volgende groepen a werkende volwassenen mannen en vrouwen die zowel in hun gezin opgroeiende kinderen als in hun werk de gevolgen van een onvol doende of verouderde opleiding ondervinden en die hierdoor belem merd worden in de gewenste of vereiste maatschappelijke mobiliteit waar de proefprojecten zullen komen is afhankelijk van de vraag of er in dat gebied onder de beroepsbevolking verhoudingsgewijs veel mensen op korte of middellange termijn van baan of beroep moeten veranderen deze mensen dienen de mogelijkheid te krijgen tot basis verbreding en maatschappelijke orientatie opdat ze zich flexibeler te genover de gewijzigde en zich wijzigende omstandigheden kunnen op stellen tweede advies b werkende jong volwassenen mannen en vrouwen met alleen lager onderwijs plus eventueel enkele jaren voortgezet onderwijs die in leef en werksituatie ervaren dat ze over onvoldoende maatschappe lijke kwalificaties en inspraakmogelijkheden beschikken c gehuwde vrouwen die in hun behoefte aan betere integratie in het maatschappelijke leven en hernieuwde deelname aan het arbeids proces gehinderd worden door onvoldoende opleiding vaak alleen la gere school en huishoudschool of verouderde opleiding met heel andere opvattingen over de rol van de vrouw en over gezinspatronen dan nu ontstaan zijn eerste advies pag 11 de open school probeert groepen te bereiken die zich maatschappelijk in een achterstandsituatie bevinden groepen die arm aan kansen zijn vanwege hun geringe scholing in algemeen vormend onderwijs zij doet dit als educatieve institutie in oprichting zonder zich in de sociaal eco nomische context te plaatsen de relaties van het open school experi ment tot andere maatschappelijke ontwikkelingen blijven onduidelijk ter verduidelijking vanuit de vrouwenemancipatiebeweging is langdurig aangedrongen op het vergroten van scholingskansen voor vrouwen maar in nauwe samenhang daarmee ook op een rechtvaardiger arbeidsmarkt beleid als alleen scholingsmogelijkheden worden verruimd en boven dien de inhoud van het scholingsaanbod vantevoren tot op grote hoogte wordt vastgesteld zonder dat onderzoek gedaan is met betrokkenen naar specifieke regionale problemen als bovendien van de eindverkla ring die open school deelnemers kunnen behalen wordt gezegd dat de waarde ervan van situatie tot situatie verschillend kan worden beoor 37 deeld dan valt te vrezen dat de deelnemers er niet veel kansrijker van worden vanwaar de aandacht voor deze groepen aangezien het ideaal waarnaar de c o s streeft een educatief sys teem waarin iedereen zijn leven lang kan leren niet van de ene dag op de andere bereikt kan worden is er allereerst gekozen voor de drie eer der genoemde groepen de woorden veranderde en veranderende wereld kom je ook her haaldelijk tegen in rapporten van internationale organen als de unesco de raad van europa en sinds de jaren zestig vooral ook van economische toporganisaties als de oecd organisation for econo mic co operation and development dit gegeven dwingt blijkens de rapporten tot de grondige herziening van een niet effectief niet opti maal niet rationeel en ongelooflijk kostbaar onderwijssysteem life long learning oftewel levenslang leren en wederkerend onderwijs zal de oplossing moeten brengen daarvoor is bewuste doelmatige planning vereist curriculumontwikkeling innovatiestrategieen her en bijscho ling weinig wordt gesproken over welke factoren veranderingen bewerkstel ligen en wie invloed op de keuzen ervan heeft in het tijdschrift the oecd observer van november december 1976 worden de nieuwste richtlijnen voor het onderwijsbeleid aangegeven onderwijs zal een rol spelen bij het probleem van de structurele werk loosheid de vrije tijdsbesteding het streven naar een verbeterde levenskwaliteit en nieuwe opvattingen over levenspatronen als gevolg van sociale en economische veranderingen hoe men de mensen om wie het gaat denkt te betrekken bij beslissingen over hun onderwijs hun werk hun levenskwaliteit vermelden de richtlijnen niet weinig wordt gesproken over welke factoren verande ringen bewerkstelligen en wie invloed op de keuze ervan heeft een voorzichtige waarschuwing om de veranderende wereld niet als een automatisme op te vatten komt eind zestiger jaren van de oud mi nister van crm klompe tijdens een conferentie met vertegenwoordi gers uit het vormingswerk beekbergen 1969 zegt zij dat het er bij vor ming om gaat te bevorderen dat mensen inzicht krijgen in veranderingen in de samenleving zich er kritisch tegenover instellen en in staat zijn die veranderingen mede richting te geven in een rapport dat werd opgesteld in het kader van educating man for the 21st century van plan europe 2000 wordt aangegeven dat er ver schillende onderzoeksmodellen zijn met betrekking tot het te voeren beleid onderzoek dat de sociale orde en haar ontwikkeling ziet als een zelf regulerend systeem wordt afgewezen gekozen wordt voor het typ e 38 onderzoek dat zich richt op problemen van sociale macht ofwel onder zoekt hoe mensen controle kunnen krijgen over man made institutions and social development in the future pag 11 de notie onderwijs als sociale actie leeft ook al jaren in kringen die zich bezighouden met de bestrijding van het analfabetisme in de wereld tijdens het international symposium for llliteracy dat in 1975 te per sepolis iran werd gehouden werd deze opvatting uitgewerkt voor alfa betisatiecursussen in de slotresolutie die door de deelnemers voornamelijk afkomstig uit latijns amerika afrika en azie unaniem onderschreven werd valt on der meer te lezen dat onderwijs een politieke daad is en dus niet neu traal alfabetisatie is volgens de deelnemers alleen effectief als deze uitgaat van de behoeften en belangen van de analfabeten dit kan alleen als de leerlingen en de leraar beiden subject zijn in het alfabetisatiepro ces de leraren moeten geen apart gespecialiseerd en geprofessionali seerd lichaam vormen maar zoveel mogelijk voortkomen uit de bevol king die aan de alfabetisatiecursus meedoet ze moeten in ieder geval tot dezelfde of een verwante sociale groep behoren dit om de dialoog gemakkelijker te maken daarom moet er ook zoveel mogelijk aangeslo ten worden bij bestaande initiatieven beleidsbeslissingen al of niet ge de centraliseerd van boven en buitenaf genomen moeten vermeden worden hoe werkt de open school de open school wil zich in eerste instantie richten op de kansarmen omdat zij kansarmen definieert in termen van scholing valt er een hele grote groep mensen buiten bijvoorbeeld mensen met minder dan vijf jaar lagere school analfabeten gastarbeiders mensen die een be roepscursus willen doen enzovoort trouwens de groep kansarmen waarvoor gekozen is is ook ontzettend groot maar aan de proef projec ten kunnen slechts vijftienhonderd kansarmen meedoen omdat anders het onderzoeksexperiment te ingewikkeld zou worden dit betekent dat er een vorm van selectie toegepast moet worden hoe zijn de deelnemers geworven na een algemene werving via radio en tv heeft de open school gepro beerd mensen te bereiken via de plaatselijke teams via regionale om roep lokale nieuws en advertentiebladen folders en orientatiebijeen komsten en met de medewerking van toeleiders kaderleden van vak bonden en vrouwenorganisaties onderwijzers buurtwerkers dominees pastoors enzovoort probeert zo n plaatselijk team vooral ook de zoge noemde latent gemotiveerden te bereiken dan volgt een instap gesprek tussen begeleider ster en aspirant deelne 39 mer ster dit is een vrij open gesprek waarin vooral de leerwensen en de achtergronden ervan en de mogelijkheden van de open school om die wensen te honoreren worden besproken tenslotte volgt een intake gesprek dit gesprek heeft een aantal func ties vanzelfsprekend worden die mensen geselecteerd die vallen binnen een van de drie doelgroepen bovendien moeten ze minimaal vijf jaar basisonderwijs maximaal twee jaar vervolgonderwijs hebben instem men met het algemene doel basisverbreding en maatschappelijke orien tering dus geen beroepsscholing en gedurende de hele proefperiode kunnen meedoen een andere functie van het intake gesprek is gegevens over de deelne mers te verzamelen ten behoeve van het team van begeleiders maar vooral ten behoeve van het onderzoek dat in verband met het later te voeren beleid een zo nauwkeurig mogelijke schets van de beginsituatie van deelnemers moet leveren het hoogveld instituut te nijmegen heeft de opdracht gekregen een vragenlijst op te stellen die in het gesprek ge bruikt moet worden de lijst is nogal lang uitgevallen veertien pagina s weinig blijft onbe sproken met betrekking tot gezin buurt werk enzovoort er worden vragen gesteld als wie besliste erover welk baantje je nam wat vind je van je werk ben je lid van de vakbond wat vond je van school welke methode van leren vond je prettig en welke niet wat verwacht je van de rest van je leven met betrekking tot vrije tijdsbesteding en werk etc het heeft veel weg van een sociaal psychologisch vooronderzoek ge bruikelijk bij sollicitaties zodra het werk gestart is worden nog een aantal tests afgenomen on der andere persoonlijkheidstests we sommen ze hier even op de otis test in de twintiger jaren ontwikkeld voor het meten van de verbale intelligentie van recruten in het amerikaanse leger de nederlandse persoonlijkheids vragenlijst npv meet zeven per soonlijkheidskenmerken waaronder de mate van zelfgenoegzaamheid en zelfwaardering ter illustratie een paar vragen ik ben tevreden met het werk dat ik doe juist onjuist ik vind het leven vaak zinloos juist onjuist ik vind het zinloos me in te spanne n de maatschappij te verbeteren juist onjuist ik vind dat de mense n zich te veel met mij bemoeien juist onjuist de habituele aktie bereidheidsvragenlijst hab meet een algemene onderliggende factor voor motivatie de proefpersoon moet door omcirkeling aangeven of hij uitspraken als ik heb s avonds vaak het voldane gevoel hard gewerkt te hebben ik zie nooit tegen een taak op ik houd niet zo van direct aanpakken voor zichzelf juist dan wel onjuist acht 40 verder is er een algemene begintoets ontwikkeld door het cito die al gemene schoolse vaardigheden moet meten en een plaatsingstoets ont wikkeld door de viso vereniging van instellingen voor schriftelijk onderwijs die nauwkeuriger moet aangeven op welk niveau per vak ge start kan worden hoe ziet het leerplan eruit twee jaar voordat de proef projecten startten lag het leerplan oftewel het onderwijs en vormingsplan zoals het in open school termen heet al klaar de belangrijkste punten staan in de voortgangsberichten 1 ii en 11 1 van het curriculumontwikkelingsteam een populaire versie van het plan is te lezen in de open school van a tot z het is een gefin geerd interview dat de eerst verantwoordelijke voor het curriculum theo oudkerk pool top afneemt aan jan ijk jij zoals te verwach ten viel is jij zeer enthousiast de open school stelt dat de deelnemers zich zelf moeten ontwikkelen naar eigen voorkeur binnen de gegeven mogelijkheden wat geleerd wordt is dus geheel open nee zegt de secretaris van de open school in het welzijnsweekblad van 4 maart 1977 de deelnemers verkeren im mers niet in de positie om op alle momenten totaal onafhankelijk en zelfstandig hun leerweg te bepalen dan zouden ze al gauw in de mist kunnen raken het curriculum geeft dan ook keuzemomenten aan en keuzes die onder bepaalde omstandigheden het best genomen kunnen worden het curriculum zou dus het best indicerend genoemd kunnen worden maar voor het gemak houdt de commissie toch maar de naam open curriculum aan maar hoe werkt het dan in het najaar van 1975 staat vast dat de deelnemers twee soorten cursus sen krijgen aangeboden 1 cursussen gerelateerd aan een thema the matische optie en 2 cursussen gericht op het behalen van een certifi caat leerdoelgerichte optie uit een in de zomer van 1976 gehouden behoeftepeiling komt naar voren dat er ook een vraag leeft naar prakti sche cursussen die direct aansluiten bij activiteiten in werk of vrije tijd daarom wordt er een derde soort cursussen aan het aanbod toegevoegd de bezigheidsbepaalde optie de open school legt de nadruk op het thematisch werken met behulp van de multimediale methode dat wil zeggen dat er gewerkt wordt met radio en tv en met groepswerk en met individuele cursussen in het kort gaat dat als volgt na de introductie van een thema meestal via een tv programma wordt er gedurende een periode of module van acht weken volgens de zogenoemde spil planning gewerkt spil is een letterwoord dat staat voor structurering van problemen door deelne mers sters met mogelijkheid tot identificeren benoemen wat leerbe hoeften zijn deze leerstrategie vormt het hart van de zaak 41 het curriculumteam heeft vantevoren ook al bedacht wat leerbehoeften zouden kunnen zijn en op grond daarvan de algemene thema s vastge steld voor het eerste jaar zijn het de thema s wonen werken scholing en gezondheid geworden samen met de mediadeskundigen in de staf maakt het consortium instructieve omroep tv en radioprogramma s rond deze thema s voor het individuele werken zijn er mini cursusjes in open school taal heten dat onderwijsleereenheden oftewel ole s op papier gezet de thematische ole s zijn gemaakt door een dertigtal per advertentie ge worven cursusschrijvers na een korte training en met behulp van een zogenoemde categoriseringskaart waarop zo volledig mogelijk alle as pecten staan die het dagelijks leven structureren voortgangsbericht 1 pag 11 voor de vervaardiging van de certificaatgerichte ole s heeft de open school een contract gesloten met de v iso ole s voor de bezig heidsbepaalde cursussen moeten voor het grootste deel nog ontwikkeld worden de onderwijsstrategie multimediaal gericht op individualisering en dif ferentiatie lag dus al lang vast voordat plaatselijke teams laat staan deelnemers bekend waren ook als gevolg van de te volgen eerstrategie spil is echt thematisch werken binnen de open school bijna niet mogelijk daarvoor zou er aan het spil model nog een verkennende fase vooraf moeten gaan in die fase zou de leergroep zelf moeten uitvinden welk thema werkelijk speelt en wat het belang en de consequenties zijn van het thematisch onder zoek tot welk handelen het kan leiden het ol e systee m wat is nu eigenlijk een ole in het leermateriaal van de open school vonden we ook een handlei ding bestemd voor cursisten die zelf een ole willen samenstellen van zelfsprekend is deze handleiding ook in de vorm van een ole gepresen teerd en wel onder de titel ole ole laat je er door pakken de handleiding voor het maken van ole s begint met een sprookje in de loop van het verhaal het begint met de neanderthalers komt steeds hetzelfde thema terug een kind vraagt aan de vader hoe je een pro bleem dat voorouders wisten op te lossen bijvoorbeeld tijgers vangen kunt aanpakken de vader zegt dan dat de ouders de jongeren altijd aan wijzingen gaven om het probleem op te lossen dat noemden ze onder wijs waarom gebeurt dat dan nu niet omdat de opvoedingsprincipes van zoek het zelf maar uit het in de weg staan dat zoek het zelf maar uit principe zie je in de geschiedenis steeds weer opduiken eigenlijk werd het maar een chaos 42 het sprookje eindigt hoopvol maar heel recent dat betekent men weet eigenlijk niet eens dat het al gebeurd is hebben onderwijsverbete raars bedacht dat je het zelf kunt uitzoeken met behulp van ole s en wat ole s zijn daar moet je over piekeren en aan je zoon vertellen en vooral aan je dochter want dat moet vanwege de emancipatie en wat emancipatie is zoek dat zelf maar uit daar is wel een ole over maar wat is nu een ole ole s zijn schriftelijke kleine zelfstandige stukjes onderwijs de eenheden hebben een bepaalde opbouw waarbij de aanwezigheid van een docent zoveel mogelijk wordt beperkt ja zelfs overbodig is de cursist komt tot zelfstudie en zelfwerkzaamheid be paalt zijn eigen weg zijn eigen tempo de cursist maakt zijn eigen stu dieprogramma door het uitkiezen van ole s die hij denkt nodig te heb ben er bestaan twee soorten in het ole leerpakket waarbij de leerdoelen vooraf zijn vastgelegd en de ole leergids een meer open lespakket waarbij pas achteraf duidelijk wordt welke doelen de cursist heeft nage streefd en bereikt waar komt het 01e systeem vandaan heel recent men weet eigenlijk niet dat het gebeurd is zo eindigde het sprookje waarin het geheim van de ole verklapt werd evenwel in amerika werd tien jaar geleden het ole systeem al inge voerd in het kader van de gewenste individualisering van het onderwijs het ging hier om het plan project program for learning in accordan ce with needs het plan werd inhoudelijk ontwikkeld door het a i r american in stitute for research in the behavioral sciences een onderzoeksinsti tuut voor psychologie opvoeding en onderwijs grote industrieen zor gen gewoonlijk voor de financiering van a i r ten behoeve van dit pro ject werd in 1967 de westinghouse learning cooperation opgericht een commercieel innovatie en disseminatie instituut deze wl c is weer een stichting van de westinghouse electric company die tot 1971 zo n vijftien miljoen dollar in plan investeerde het geheel staat onder leiding van de voormalige directeur van a i r dr john flanagan plan komt voort uit een eerder a i r project talent talent startte in 1957 en is een van de grootste evaluatie onderzoeken naar de resultaten van het amerikaanse onderwijs er bleek nogal wat mis te zijn met dat onderwijs vandaar het plan project plan wil op een eigentijdse wijze een oplossing bieden voor de geconstateerde tekortko mingen de gebruikswaarden van de leerinhouden gezien in het licht van maatschappelijke eisen van morgen en overmorgen en de flexi bele functioneringswijze van leerlingen in een snel veranderende tech nologische samenleving project plan richt zich dan ook op de ont wikkeling van een onderwijsleersysteem waardoor leerlingen beter 43 voorbereid kunnen worden op een toekomstige functie in de samenle ving en waardoor tevens tegemoet gekomen kan worden aan een aantal tekorten van het traditionele onderwijs op pedagogisch didactisch en ontwikkelingspsychologisch vlak 3 in het plan systeem kiest de leerkracht de leerinhoud en de leerling de leerdoelen met die beperking dat er uit drieduizend leerdoelen gespreid over een aantal vakgebieden en niveaus gekozen kan worden per leer doel is een teaching learning unit ole ontworpen zo n unit biedt de kans een groot aantal leerervaringen op te doen niet alleen door wat de leerling leert maar vooral ook hoe hij leert op basis van verschillende leeractiviteiten gezien het feit dat plan bestaande leerstof benut en de ruimte open laat om vanuit de schoolcultuur nieuwe ole s te produceren mits ze passen in dit type geprogrammeerde instructie leek het plan systeem prima geschikt voor overname een probleem daarbij zou kunnen zijn dat het leerplanontwikke ingsaspect en het commerciele aspect pro duktie etc door elkaar gaan lopen zoals bij de westinghouse learning cooperation deze twee aspecten moeten daarom functioneel met el kaar verbonden worden 4 met betrekking hiertoe meldt de c o s in het derde advies dat de leerplanontwikkeling kan worden onderge bracht bij een vrij zelfstandige sectie van de slo terwijl de produktie verzorgd kan worden door de afzonderlijke componenten van volwasse neneducatie teleac radio volksuniversiteit nederlandse onderwijs televisie viso groep educatieve uitgevers op dit moment wordt deze constructie toegepast in de proefprojecten functionele verbanden en commerciele belangen lijken echter al aardig door elkaar heen te lo pen in stukken van de raad van europa komen we het ole systeem ook nogal eens tegen men spreekt daarin van het unit creditsysteem dat vooral wordt toege past in het vreemde talenonderwijs in dit systeem wordt de lesstof op gedeeld in kleine afzonderlijk te bestuderen eenheden units als een leerling een unit met succes heeft afgerond krijgt hij of zij een credit dat is een certificaat waarop staat dat de unit met succes is afgesloten het systeem is flexibel inzoverre dat een leerling binnen zekere grenzen zelf zijn studieprofiel kan bepalen door bepaalde combinaties van units te kiezen het principe zien we vrijwel ongewijzigd in de open school de cursis ten kunnen na voldoende prestaties een zogenoemde module verkla ring credit krijgen deze verklaringen worden door de cursisten bewaard en kunnen aan het einde van de proefprojecten ingeruild worden voor een eindverklaring wat deze eindverklaring maatschappelijk precies betekent is onduide lijk in de richtlijnen voor de inhoudsbepaling van het geintegreerd e 44 onderwijs en vormingsplan staat hierover de eindverklaring is geen diploma ze geeft een eindbeeld van de bereikte bekwaamheid in zo duidelijk mogelijke bewoordingen de eindverklaring is voor de deelne mer deelneemster een persoonlijk document en kan van persoon tot persoon anders zijn opgesteld de waarde ervan kan van situatie tot si tuatie op verschillende manieren worden beoordeeld richtlijnen pag 15 in de proefprojecten wordt nu al een aantal maanden gewerkt met het onderwijs en vormingsplan we hopen in een volgend artikel een schets te geven van de praktijk van het werk waarbij we met name ingaan op de opzet en inhoud van de taalvaardigheidsonderdelen binnen het open school leerplan en de kri tiek die er door degenen die er mee moeten werken op geleverd is amsterdam februari 1978 noten 1 bertrand schwartz europe 2000 project 1 educating man or the 21st centur y vol 8 permanent education den haag 197 4 2 leon bataille ed a iurning point lor literact oxford 1976 3 co leuven een nieuw onderwijsleersysteem voor leerlingen van circa 3 tot 1 8 jaar in onderwijs en opvoeding nr 7 maart 1976 4 t w de wilde perspectieven van plan verslag van een studiereis aps amster dam januari 1974 45