Laten we het voor het gemak maar open noemen (2)

tineke kro l corrie van der vaart volwassenen laten we het voor het gemak onderwijs maar open noemen 2 in het vorige nummer van moer schreven tineke kno en corrie van der vaa rt over algemene achtergronden en ontwikkelingen van de open school de open school zo kon geconcludeerd worden is in de ban van de onderwijstechnologie dat moet helaas evenzeer gezegd wor den van het moedertaalonderwijs op de open school al lang bestaande ontwikkelingen op het gebied van het moedertaalonderwijs zijn blijk baar onbekend bij de leerplanmakers van de open school tineke krol en corrie van der vaart laten dat zien aan de hand van lesmateriaal voor het taalvaardigheidsonderwijs thematische ole s de open school kent drie cursusopties de thematische de certificaat gerichte en de bezigheidsbepaalde optie bij de eerste twee behoren gesloten leerstofpakketjes ole s genoemd met behulp waarvan de cursist een van te voren in termen van ge drag omschreven leerdoel kan bereiken in dit artikel gaan we in op de totstandko ming van de taalvaardigheidsole s in het najaar van 75 verschijnt in een aantal dag en onderwijsbladen een advertentie waarin cursusschrijvers worden gevraagd die in hun vrije tijd werkzaamheden willen verrichten ten behoeve van het onder wijs en vormingsprogramma van de open school dertig parttimers zijn er nodig om 600 ole s te schrijven in de loop van 1976 moet het werk af zijn de cursusschrijvers zijn afkomstig uit het onderwijs voorname lijk het voortgezet onderwijs de samenstelling van de groep schrijvers 19 wisselt sterk maar om tijdverlies te voorkomen wordt de groep op peil gehouden door te putten uit reflectanten die in eerste instantie zijn af gevallen of uit kennissen van degenen die in de schrijfgr oe p zijn geble ven van de schrijvers wordt het volgende verwacht zij moeten e rvaring hebben met leerplaneisen die thans gelden voor de onderbouw van het lbo en de mavo of het participatie onderwijs zij moeten geldende onderwijsprogramma s analyseren op essentiele aspecten en op grond daa rvan helpen aan de ontwikkeling van het cursusprogramma zij moeten bereid zijn een korte scholing te volgen waarin het schrijven van een cursus dat is een ol e die acht studie uren vergt centraal staat niet vermeld wordt de eis bekendheid met de deelnemers en e rv aring met het vormgeven van onderwijsleersituaties voor volwassenen de schrijvers moeten 8 uur per week beschikbaar hebben zij krijgen 25 a 30 gulden per uur voor hun werkzaamheden per leergebied wordt een coordinator aangesteld de coordinatoren vergaderen wekelijks onder leiding van oudkerk pool het pakket ole s moet je zien als iets dat al vast vooruitlopend op de van cursist tot cursist verschillende vraag materiaal biedt opdat die eigen vraag kan worden opge lost door met een dergelijke ole bezig te zijn in 1976 wanneer de cursusschrijvers gissenderwijs vooruitlopen op de vraag van de deelnemers constateert een medewerker aan het instituut voor onderwijskunde van de r u te groningen een van de plaatsen waar een proefproject van start gaat dat iets als een peiling van de leer wensen van beoogde groepen deelnemers achterwege is gebleven hoe wel de cos adviezen spreken van aansluiting bij deelnemers het gro ningse instituut organiseert uitgebreide interviews vastgesteld wordt dat de geinterviewde potentiele open schooldeelnemers aan taalonder wijs en informatie over sociale wetten de hoogste prioriteit toekennen dat blijkt ook uit een nota die de vormingswerkdeskundige aan de cur riculumstaf voorlegt augustus 1976 een eerste overzicht van leerbe hoeften die ontstaat vanuit bezigheden taken die mensen verrichten geinformeerd is bij organisaties die aan de open schooldoelgroep een scholingsaanbod doen kwj federatie van vormingscentra etc ten slotte geven de zogenaamde instapgesprekken die open schoolbegelei ders met aspirant deelnemers voeren in die lokaties waar vrij snel met het open schoolexperiment gestart zal worden preciezere informatie over de leerwensen en de motieven van deelnemers ik word zo platge praat als iemand steeds maar tegen me staat te redeneren krijg ik een klem op de bek bij de dokter klap ik helemaal dicht mijn man regelt nu alles maar als ik er alleen voorsta weet ik niet wat ik met al die for mulieren moet doen als ik op de school van mijn kinderen kom laat ik me afschepen ik weet wel wat ik zeggen wil maar als ik het op moet schrijven in een brief weet ik niet waar ik beginnen moet ik zou ook willen kunnen praten over maatschappelijke onderwerpen het is opvallend dat in deze informele gesprekken bepaalde taalge 20 bruiksvaardigheden niet sec worden genoemd maar dat precies aangege ven wordt welke communicatieve situatie problemen geeft terug naar de constructie van thematische ole s een aantal behandelen vaardigheden als luisteren lezen foutloos schrijven vergaderen brieven schrijven verslag maken de vraag ernaar valt inderdaad te voorspellen want wie probeert tijdens het thematisch werken antwoorden te vinden op eigen vragen zal met anderen willen overleggen over het waarom het wat en het hoe van te ondernemen activiteiten informatie geven overleggen zal op zoek gaan naar informatie brieven schrijven luisteren lezen zal er verslag van uitbrengen en de resultaten van het werk aan anderen doorgeven helaas de ole schrijvers hadden dan wel bepaalde activiteiten voorzien maar niet begrepen werd dat die activiteiten functioneel verbonden zou den kunnen worden met het thematische werk en dat op grond daarvan de activiteiten uiteraard inhoudelijk zouden worden bepaald door de deelnemers zelf zo geeft bijvoorbeeld de ole vergaderen geen hulpmiddelen hoe je el kaar kunt helpen ervaringen uit te wisselen hoe je je rekenschap geeft herkennen kunt wat er in die verschillende verhalen verwant is hoe je met elkaar kunt vaststellen wat het onderwerp zal zijn waarover je din gen wilt uitzoeken hoe je dat onderzoek zal gaan inrichten wel wordt het leerdoel gesteld een aantal vergade rt ypen noemen de ol e schrijver heeft hierbij een aantal typetjes voor ogen als de ja knikker de kat uit de boom kij ker psychologie van de scheurkalender helpt de schrijver aan een verklaring van het type de onechten degene die alles in prachtige volzinnen zegt je weet dan ech ter nog niet wat hij er zelf van vindt deze houding kan komen omdat men daar ze kerheid door probeert te krijgen als de ol e is doorgewerkt kan de deelnemer gespreksregels noemen als meningen van anderen respecteren emoties bedwingen mee blijven denken etc ook weet hij aan te geven op welke wijze besluiten genomen kunnen worden we verwachten ook niet dat de ole hoe schrijf ik een goede brief het thematisch werken en het onderzoek dat daaruit voortvloeit zal ondersteunen als rechtvaardi ging voor deze ole wordt genoemd u wilt wel eens een gezellige brief schrijven naar een familielid uit het buitenland of naar een vriendin die wel telefoon heeft maar altijd veel te lang door blijft babbelen en u moet het betalen ze kijken niet zo nauw die kennissen van u maar toch wilt u graag dat een en ander er correct uitziet een en ander betreft dan het voorkomen van gek geschreven enveloppen het te mal zijn als de ontvanger porto moet betalen de keuze van het papier geen rom mel en geen blauw velletje in een gele enveloppe want een brief is een visitekaar tje waarom geen goede indruk achterlaten dan de inhoud nooit met ik beginnen om uit het netelige probleem van hoofd letters te komen wordt de cursist verwezen naar de vermoedelijk geheel onbekende woordenlijst der nederlande taal en wel naar hoofdstuk ix bladzijde lxviii titels zegt de ole worden praktisch nooit voluit vermeld schrijf dus gerust h m de koningin 21 voortdurend wordt erop gewezen dat de brief en met name de afsluiting gezellig van toon dient te zijn de levensechte voorbeeldbrieven bevatten schoolvoorbeelden van rolbevestigend gepraat om zes uur slaapt jan natuurlijk dwars door de wekker heen en kwaad dat ie was ik ben er meteen maar mee uitgegaan om die lieverd z n boterhammen klaar te maken nou ben ik meteen lekker vroeg vervolgens een me dedeling over moeder die op de koffie komt om daarna gezellig mee te gaan naar c a voor iets leuks de ole die de vaardigheid lezen behandelt bevat de instructie bij iedere zin van de tekst het antwoord te geven op de vragen wie wat waar wanneer dit wordt een snelle manier van lezen genoemd die aangevuld met de vragen over het waarom en waarover perfect lezen garandeert voorbijgegaan wordt aan de realiteit waar de cursisten mee te maken krijgen als ze stuiten op teksten waarbij het beantwoorden van bovenstaande topische vragen problematisch is in de ole ontbreekt iedere aanwijzing om leesproblemen op te lossen een samenvat ting van de gevonden antwoorden kort en bondig opgeschreven levert de hoofdge dachte van de tekst op vergelijk dan jouw hoofdzaak met de inhoud van de laatste alinea want daarin vat de schrijver zijn gedachten vaak samen zoals zo vaak staat lezen gelijk aan het in verkorte vorm kunnen reproduceren van de tekst geen regel in deze ole over de noodzaak je bij informatieverwerking te rea liseren dat de tekst met je eigen vraag naar informatie te maken heeft en wat die informatie waard is en hoe je dat kunt controleren uitermate storend zijn de montere leuzen met betrekking tot lezen boeken zijn als mensen ze zijn er om je te helpen en als je het allemaal kan bedoeld wordt het beantwoorden van genoemde topische vragen wacht je een nieuwe wereld vol verlokking en dat allemaal in de luttele tijd van zes uur even monter en naief is de boodschap van de oefentekst letterloos zonder bronvermelding in de ole opge nomen de tekst handelt over analfabetisme hele landen zijn er waar de mensen zich niet kunnen verweren tegen wat er gebeurt omdat ze niet kunnen lezen wat de machthebbers nu weer hebben uitgehaald de tekst besluit met de toch niet waterdicht te noemen garantie wie kan lezen en schrijven hoeft zich niet alles te laten zeggen en zeker niet alles te laten doen zelfs het meer technische onderwerp spellen wordt met reclamefanfare ingeleid op de pagina waar staat wat je precies kunt leren glimt je een kale heer in streepjes trui tegen boven z n hoofd hangt een waslijn waaraan een paar velletjes papier wap peren daarboven de tekst schoon schip maken opnieuw begginnen met een na tuurlijk middel en mijn brieven glimmen als nooit het natuurlijk middel lijkt ons een bron van misverstand de cursist wordt gevraagd de persoonsvorm aan te kruisen in elke zin is er steeds een woord dat je kan veran deren loop liep was waste dat woord is de persoonsvorm zoek de persoons vorm op in de zin de soldaten wilden de vijand s nachts overvallen willen over vielen en als je de persoonsvorm hebt gevonden en er staat nog een werkwoord in de zin dat begint met ge be ver ont her dan heb je te maken met deelwoor den opdrachtzin 1 ik weet dat de jager het niets vermoedende hert bespie hoi een persoonsvorm nog een werkwoord het begint zowaar met be voorzover we konden nagaan zijn deze ol e s niet zo best bevallen in de open schoollokaties inhoud moeilijkheidsgraad en toon bleken onge schikt om het thematisch werk te ondersteunen teambegeleiders bedenken nu zelf aanwijzingen voor het maken en be 22 spreken van groepsverslagen in de groep worden gaandeweg afspraken met betrekking tot het groepsgesprek gemaakt op grond van schrijfpro dukten van de deelnemers wordt individuele hulp met betrekking tot spelling en zinsbouw gegeven soms onzeker vanuit het idee dat in structie van taalvaardigheden systematiek moet hebben met spanning werd uitgekeken naar wat het leerdoelgerichte pakket ne derlands te bieden zou hebben het wordt betreurd dat hoewel de deel nemers om taalles vroegen de ole pas na 1 januari 1978 en dan nog wel uiterst traag van de persen rolde zo verlangend hadden ze er niet naar uit hoeven te zien als ze kennis hadden kunnen nemen van de conclu sies die de beoordelingsgroep van de certificaat of leerdoelgerichte cur sussen al bijna een jaar ervoor op papier had gezet maar we lopen op de geschiedenis vooruit cert ificaatgerichte ol e s begin 1976 werken een aantal docenten mavo aan een eindprofiel voor deelnemers van de open school op basis van doorstromingsmogelijkhe den van avond mavo 1 naar avond mavo 2 zij stellen hiertoe een lijst van leerdoelstellingen op in termen van te demonstreren eindgedrag om een inzicht te krijgen in de doelstelling problematiek kregen de le raren een boekje van r f mager leerdoelen formuleren hoe doe je dat bewerkt door t oudkerk pool en het plan van leerdoelen van het project plan de vakken zijn moedertaal duits frans engels aardrijkskunde ge schiedenis natuurkunde biologie wiskunde en handelswetenschap pen theo oudkerk pool begeleidt de groep deelnemers met het bedoelde eindprofiel zullen een geringe kans heb ben door te stromen naar het avond mavo 2 hiermee wordt bedoeld dat zij na dit te hebben gehaald gedurende een overbruggingsperiode opgewerkt moeten worden om een redelijke tot goede kans te heb ben aansluiting te vinden bij het avond mavo 2 onderwijs doelstellin genpatroon certificaatgerichte cursussen pag 6 wat gebeurt er nu met het eindprofiel de v iso verenigde instellin gen voor schriftelijk onderwijs is gecontracteerd om een componen tenanalyse uit te voeren en op basis daarvan leerpakketten te schrijven vier series van 20 ole s per vak plaatsingstoetsen moeten ervoor zor gen dat de deelnemer op het juiste niveau instapt wat ziet het er op papier toch allemaal simpel uit de dan net in de staf opgenomen vormingswerkdeskundige vindt het geheel wat mager ze mist in het eindprofiel leerdoelen zoals die in het vormingswerk en bij bepaalde vernieuwingsbewegingen in het onderwijs worden voorgestaan er komt een leesgroep gevormd door mensen uit het vorm i ngswer k 23 jong volwassenen en ouders op herhaling de groep heeft geduchte kritiek de leden zien geen relatie tussen de algemene doelen van de open school mondigheid en weerbaarheid bevorderen en de doelen uit het eindprofiel volgens hen moeten de doelen met de deelnemers worden opgesteld bepaald worden door de concrete situatie waarin de mensen leven en reflectie op het handelen daarin mogelijk maken het zijn deze gedachten die werkelijk passen bij wat ze noemen het vor mingsdoelgebied emancipatie bevorderen de neerlandica marjan berkhout wijst bij haar commentaar op het deelraamplan nederlands lbo dat deelraamplan geeft een visie en een kader aan dat als je de cos adviezen moet geloven de open school zeer vertrouwd moet voorkomen maar in de uitwerking staan ze ver van elkaar af ze besluit haar commentaar met de woorden ik ben gaarne bereid verslag te doen van mijn nederlands maatschappij leerlessen aan het vormingscentrum voor jong volwassenen te amsterdam en ik weet nog wel meer mensen die dat zouden willen doen het is alleen jammer dat we onszelf moeten aanbieden en er zo weinig belangstelling vanuit de open school is geweest voor deze activiteiten maar misschien kunnen we nog meewerken een vriendelijk aanbod dat haar veel tijd en vrijwel geen resultaat zal opleveren voorlopig is er verwarring van de kant van het leerplanteam van de staf wordt gezegd dat er toch echt sprake is van integratie van onderwijs en vorming vorming heeft met attitude te maken en het leerproces dat door het thematisch werk en het werken met leerpakketten op gang ge bracht wordt heeft vormende waarde namelijk leren samenwerken plannen structureren etc uit het trefwoordenregister dat de spos in maart 1977 ter informatie uitgeeft blijkt het dilemma nog niet opgelost we lezen onder het tref woord integratie onderwijs en vorming de problematiek die zich ma nifesteert in het educatief systeem o s waarbij de typische eigenaar digheden van onderwijs als transmissiesysteem en vorming als trans formatiesysteem in elkaar gepast gaan worden een onderwerp van aan houdende zorg dat gedurende doe dagen studiedagen voortdurend ter sprake komt we vermoeden dat de buitenstaander niet zozeer een dualiteit ziet maar twee uiteenlopende visies op dat ene terrein educatie plan van leerdoelen nederland s een van de organisaties naast l01 en ivio verenigd in de viso het polytechnisch bureau nederland arnhem pbna neemt op zich de ole s nederlands te schrijven in een brief dringt de vormingswerkdes kundige er bij de hoofddocenten van de viso op aan goede nota te ne men van criteria die ook al door de leesgroep waren geformuleerd zo als sluiten de leerstof of de leerdoelen aan bij de belangen van de deel nemers is het een bijdrage tot hun emancipatie ze geeft de raad bi j 24 het aantrekken van cursusschrijvers erop te letten dat men ervaring heeft met geintegreerd onderwijs en vorming voor kansarme volwasse nen bijvoorbeeld leerkrachten van lbo of mavo die in vormingscentra of club en buurthuizen als uurdocenten onderwijs geven of bij ouders op herhaling de pbna gaat aan de slag de leesgroep nu als leesbeoordelingsgroep gepromoveerd tot adviseurs van de staf becommentarieert de tussen tijdse produkten maart 1977 verschijnt het definitieve concept plan leerdoelen neder lands blijkens het plan wordt nederlands verdeeld in vier delen spreken luisteren schrijven lezen ieder deel kent vijf doelstellingen per niveau er zijn vier niveaus gedacht min of meer overeenkomend met de twee laatste leerjaren van de basis school en de onderbouw van ibo mavo een paar opmerkingen over de leerdoelen bij het deel spreken lezen we onder andere de volgende onderdelen voor het a niveau al uitgaande van de nieuwslezer als norm moet de deelnemer in staat zijn een van buiten geleerde en of al dan niet voor te bereiden te lezen tekst adequaat te articuleren a5 dergelijke tekst correct voor een auditorium te vertolken pech voor de groepen in venray en groningen denk je dan zes uur studietijd zal wel aan de krappe kant zijn om al te bereiken en dan ronde a afsluiten met een vertolking voor een auditorium valt niet mee reden om te verzuchten zat ik maar vast op niveau c waar ik ervaringsgegevens mag verwoorden de deelnemer die voor toetreding in de open school al een instap en intakege sprek gevoerd heeft en tijdens de introductieperiode vragen stelde en beantwoord de vreest misschien wat lichtvaardig gehandeld te hebben immers het hoogste d niveau bevat de doelstelling de deelnemer moet in staat zijn zowel interviewer als geinterviewde in een interview te zijn doet de indeling in niveaus zeer willekeurig aan de voorwaarden om de onderdelen te kunnen volgen zijn op z n zachtst gezegd onrealistisch de voorwaarde bij stellen is dat de deelnemers in staat moeten zijn een gegeven opdracht te verwoorden volgens spellings grammaticale en stilistische regels zodat er bij de lezer geen misverstand kan ontstaan de voorwaarde bij lezen is dat de deelnemer in staat moet zijn op adequaat niveau een tekst volgens de sq3r methode te benaderen zijn er al plannen voor een derde kansonderwijs de schrijvers zullen ernaar streven de inhoud en opdrachten van de ole s aan te laten sluiten bij de thema s die in de open school gepland zijn de gedachte is dat alle teams trouw en in hetzelfde tempo de acht wekelijkse module doorlopen een onjuist idee inmiddels zijn er een aantal ole s van de a serie af blijkens de opdrachten is de nieuwslezer als norm vervallen zo moet de deelnemer een keuze maken uit twee teksten die beide over scholing gaan het thema van dat moment een van de tek sten moet voorgelezen worden de bedoeling is dat een luisteraar u goed kan ver staan luister en of bekijk hoe een nieuwslezer de berichten voorleest de eindtoets vraagt van de deelnemer in de directe omgeving te vertellen wat hij zi j 25 van de ol e vond de ander mag u niet hoeven te onderbreken met vragen als wat zegt u of wat bedoelt u ook mogen de deelnemers al direct een voorval uit eigen ervaring vertellen dus niet wachten op een ol e op c niveau bedoeld wordt dat iemand duidelijk smeuig en op grappige manier een mop vertelt voor het gemak staan er vijf grappen ver meld grap 1 een uitspraak van een andere leraa r het opwindende nachtleven van een leraar bestaat uit het nakijken van proefwerken evenmin als dat het geval was bij de thematische ol e s laten de schrijvers geen kans onbenut om in voorbeeldteksten op de zegeningen van het onderwijs te wijzen arie haan behaalde in 1970 zijn akte van bekwaamheid als volledig bevoegd onder wijzer en hij zegt erover ik heb heel bewust doorgezet omdat ik die akte bijzon der belangrijk vond het geeft mij een grote zekerheid voor de toekomst en nog niet eens zozeer omdat ik later voor de klas mag gaan staan wat best zou kunnen natuurlijk maar omdat ik de afgeronde studie de algemene vorming als grondslag zie voor een toekomst waarin ik nog alle kanten uitkan uit een fragment tekst dat de vraag behandelt waarom een klein kind naar de kleu terschool zou moeten de wereld is veel ingewikkelder geworden mensen moeten flexibel zijn zich aan steeds wisselende situaties kunnen aanpassen zonder daarbij een stuk eigenheid te verliezen zij moeten met veel mensen samen kunnen werken ook met hen die heel andere opvattingen hebben dan zijzelf zij moeten beslissingen kunnen nemen voor zichzelf en anderen en daarvoor verantwoordelijkheid durven dragen zonder dat zij alle consequenties kunnen overzien lees deze propaganda gesteld in een taal die je vreemd is duidelijk en op toon voor zonder een stuk eigenheid te verliezen denk je dan het zou fout zijn het open schoolmateriaal wat lacherig af te doen het is onthutsend te merken hoe weinig geluisterd is naar begeleiders die al erg vroeg opmerkten dat deze leerdoelgerichte cursusoptie haaks staat op wat gaandeweg in de groepen op gang komt onderzoeken van in de eigen situatie relevant geachte problemen er is ook weinig geluisterd naar de lees en beoordelingsgroep waar uiterst loyaal gestreefd is er het beste van te maken binnen het uiterst beperkende gesloten ole systeem dat zich vermoedelijk slechts voor enkele onderdelen nederlands leent zoals spelling en ontleden ook is niet gelet op wat buiten de open school in leergroepen van vos cursussen alfabetisatieprojecten steeds meer vorm krijgt groepen die zeker behoefte hebben aan ondersteuning maar die zich met schrik realiseren hoe hun eigen ontwikkeling kan worden doorkruist door dit open schoolexperiment een terechte vrees want de open school is ook bedoeld als een visitekaartje naar buiten toe zoals blijkt uit de woorden het open schoolexperiment is erop gericht gegevens te verzamelen die noodzakelijk zijn om in het geheel van onderwijs en vormingsvoorzieningen innovatieprocessen op gang te brengen en in het kader van de opbouw van een multimediaal geintegreerd systeem van vorming en opvoeding ook in internationale kaders bijdragen t e 26 kunnen verlenen op basis waarvan volwasseneneducatie in westeuropees verband een gelijkwaardige beoordeling gaat krijgen 3 met verbazing lees je de zonnige woorden uit een open schoolpublika tie van maa rt 1977 de rijdende trein met een machinist op de bok de curriculumco rdinator en nu ook een stoker op de plaat coordinator organisatie en beheer is op weg naar edu catief vernieuwingsland dankzij een team van bekwame conducteurs zowel lan delijk als plaatselijk wordt ook veilig vlug en voordelig gereden op tijd i n ieder geval op enkel spoor in de goede richting met de bekwame conducteur uit dit citaat worden onder andere de open schoolleid st ers bedoeld velen van hen hadden in of buiten on derwijs en vormingsinstituties samen met volwassenen gewerkt zij brachten hun ervaring mee in de open school waarvan ze de algemene doelstellingen onderschreven ze rekenden erop dat materiaal en andere faciliteiten erop gericht waren die doelen te ondersteunen vrij snel werd duidelijk dat vormgeven aan het principe van ervaringsleren en uit werken van de bezigheidsbepaalde optie meer ruimte nodig had wilde men tot werkplanontwikkeling in de leergroepen zelf komen in mei 1977 wordt de werkgroep werkplan ontwikkeling van onderop wovo ingesteld die ressorteert onder de vormingswerkdeskundige uit de curriculumstaf de werkgroepleden inventariseren belemmeringen die werkplanontwikkeling op ba sis van leerwensen van deelnemers bemoeilijken die belemmeringen knelpunten genoemd liggen op verschillende terreinen plaatsgebrek staat ons nu niet toe hier uitvoerig over te zijn we noemen een paar knelpunten met betrekking tot de leer strategie spil waarin te weinig rekening gehouden wordt met de fase van het in de groep serieus verkennen van leerbehoeften met betrekking tot de verhouding landelijke staf plaatselijke lokaties met betrekking tot materiaal dat onvoldoende aansluit een poging wordt ondernomen om de vier bronnen van spanning die de knelpunten mede veroorzaken te achterhalen ook worden op basis van analyse van de knel punten voorstellen geformuleerd om werkplanontwikkeling van onderop te steunen de voorstellen vallen in twee categorieen uiteen 1 methodiekontwikkeling ervaringsleven bij dit punt wordt onder meer gedacht aan het maken van een werkboek dat een functie kan hebben bij werkondersteuning van de teams elementen die aan de orde zouden kunnen komen aan de hand van praktijkbeschrijvingen zijn onder meer onderzoek doen in en met de leergroe p combineren van schoolse en praktische leerwense n relatie kennis vaardigheid bewustwording handelen 2 leermateriaalontwikkeling hierbij wordt gedacht aan het geven van ondersteu ning aan groepen die zelf leermateriaal ontwikkelen aan het uitwisselen van leerma teriaal tussen de teams onderling aan het doorgeven van materiaal dat buiten de open school vanuit een verwante visie op leren ontwikkeld is 27 het is nog te vroeg om meer over de activiteiten van de wovo te vertel len het lijkt nu zeer waarschijnlijk dat op von leden en met name zij die werken binnen de themagroep lbo een beroep gedaan zal worden mee te helpen aan de ontwikkeling van bovengenoemde voorstellen mogelijk kan in een later stadium wanneer er in de lokaties langer ge werkt is verslag uitgebracht worden van dit werken in de praktijk amsterdam april 1978 noten 1 zie info jaargang 8 nr 4 maa rt 1977 instituut voor onderwijskunde r u gro ningen 2 zie voor een overzicht van een aantal cursussen voor vrouwen vorming tijd schrift voor educatief werk jaargang 27 nr 1 2 januari 1978 3 zie richtlijnen voor de inhoudsbepaling van het geintegreerde onderwijs en vormingsplan aanwijzingen met betrekking tot de uitvoering e rv an zeist spo s 1977 28