Leerstof voor tekstopbouw in methoden Nederlands voor het mavo, havo en vwo

r j oostdam k de glopper leerstof voor tekstopbouw in methoden nederlands voor het mavo havo en vwo 1 inleiding stelvaardigheid is onderwerp van veel onderzoek internationaal maar ook nationaal is er sprake van een groeiende stroom publika ties met een onderwijskundige linguistische of psychologische invalshoek een deel van dat onderzoek richt zich op het meten en verklaren van de kwaliteit van geschreven teksten een ander deel bestudeert de schrijfprocessen die aan het tot stand komen van teksten ten grondslag liggen een derde onderzoeksstroom is gewijd aan de inrichting en effec ten van het onderwijs in stelvaardigheid over de omvangrijke hoeveelheid onderzoek naar effecten van instructie in stelvaardigheid zijn recentelijk twee researchover zichten verschenen wesdorp 1983 beschrijft de resultaten van 150 quasi experimentele studies die gericht waren op het bepalen van het effect van een of meer experimentele instructie variabe len hillocks 1984 doet hetzelfde voor een zestigtal geselec teerde studies afkomstig uit een grotere pool van 500 opval lend in beide overzichten is het volledig ontbreken van nederlands onderzoek naar effecten van steldidactiek in deze toestand begint de laatste jaren enige verandering te komen zo zijn er momenteel twee door zwo gesubsidieerde onder zoeken in uitvoering een naar de effecten van zinscombinatie onderwijs en een naar de effecten van beoordeling door medeleer lingen met subsidie van svo is onlangs een onderzoek naar de effecten van instructie in tekstopbouw gestart het onderzoek waarvan wij in dit artikel verslag doen maakt deel uit van het laatstgenoemde project doel van dat project is het bestuderen van de effecten van verschillende typen instructie in tekstopbouw daartoe zullen twee experimentele condities met een controle conditie vergeleken worden de eerste experimentele conditie zal bestaan uit een lessenreeks waarin leerlingen gebruik leren maken van heuristieken probleem 31 spiegel 4 1986 nr 1 31 68 oplossingsprocedures voor het oplossen van opbouw en organisa tieproblemen die zich voordoen bij het schrijven van zakelijke teksten met een uiteenzettend of verklarend karakter expository writing in de tweede experimentele conditie krijgen leerlingen instructie in theorie over tekstopbouw en organisatie en leren ze de opbouw en organisatie van modelteksten analyseren in de controle conditie een traditionele conditie schrijven leer lingen zonder oefening of instructie in opbouw en organisatie vaardigheden de effecten van oefening en instructie in opbouw en organisa tievaardigheden worden vastgesteld door bestudering van verande ringen in schrijfprodukten het betreft hier vooral kwaliteiten als de opbouw en organisatie van de geschreven teksten maar ook de met behulp van een schaal te beoordelen globale kwaliteit met dit effectonderzoek willen we niet zomaar van start gaan zonder ons te vergewissen van de aard en inhoud van het bestaande onderwijs in tekstopbouw we hebben daarom een studie verricht van de wijze waarop in methoden nederlands vorm wordt gegeven aan instructie in tekstopbouw de resultaten daarvan zijn niet alleen van belang voor het uit te voeren effectonderzoek ze werpen ook licht op het stelvaardigheidscurriculum 2 onderzoek naar instructie in tekstopbouw in methoden nederlands vraagstelling bij onderzoek naar de inhoud van het stelvaardigheidsonderwijs kan uit verschillende informatiebronnen en onderzoeksmethoden gekozen worden docenten leerlingen en lesmateriaal zijn infor matiedragers door middel van schriftelijke en mondelinge bevra ging en via observaties kunnen gegevens verzameld worden in recent nederlands onderzoek naar aspecten van het moedertaalon derwijs is van deze verschillende mogelijkheden gebruik gemaakt in een onderzoek naar de praktijk van het stelonderwijs verzamel den damhuis e a 1983 met een schriftelijke vragenlijst gege vens bij ruim duizend docenten nederlands uit het voortgezet onderwijs kroon 1985 combineerde schriftelijke en mondelinge bevraging van grote en kleine aantallen docenten in een onder zoek naar grammatica en communicatie in het onderwijs nederlands schoonen 1986 analyseerde opstellen van leerlingen observa tie die adviezen bevatten voor het behalen van goede opstelcij fers ook lesmateriaal is als informatiebron gebruikt in examen gericht onderzoek bestudeerden de glopper 1984 en wolf 1986 stelopdrachten in veelgebruikte methoden nederlands aan het gebruik van de verschillende bronnen en methoden kleven voor en nadelen kosten en baten hebben betrekking op validi teit betrouwbaarheid en efficientie bij onderzoek naar lesmate riaal valt daarover het volgende te zeggen validiteit en 32 betrouwbaarheid kunnen bij zulk onderzoek hoog zijn uitspraken en interpretaties van informanten zijn uitgeschakeld en kunnen dus geen storende rol spelen wel moet natuurlijk een analyseme thode gevonden worden die betrouwbaar is en de gewenste informa tie oplevert analyse van lesmateriaal is daarentegen arbeidsin tensief en dus kostbaar dat wil echter niet zeggen dat zulk onderzoek inefficient is de informatie opbrengst is vaak groot zeker wanneer het onderzochte lesmateriaal veel gebruikt wordt en een groot stempel drukt op het onderwijs is de tijdsinvestering de moeite waard bij onderzoek naar lesmateriaal dient echter wel steeds bedacht te worden dat het lesmateriaal de inhoud van het onderwijs niet volledig dekt docenten maken vaak selectief gebruik van schoolboeken en vullen lacunes aan met eigengemaakt lesmateriaal ook over de feitelijke leeractiviteiten van leer lingen geeft onderzoek van lesmateriaal geen uitsluitsel ondanks de genoemde beperkingen vormen schoolboeken een belang rijke bron van informatie over instructie in tekstopbouw aan die instructie vallen verschillende aspecten te onderscheiden de doelstellingen de inhoud van de leerstof en de leerstofover dracht wij beperken ons hier tot de leerstof het geheel aan theorie adviezen handelingsvoorschriften en oefeningen dat aan leerlingen aangeboden wordt met het oog op verwerving van gewen ste kennis en vaardigheden de vraagstellingen van ons onderzoek naar de leerstofinhoud van het tekstopbouwonderwijs hebben een inventariserend karakter 1 wat is de leerstofinhoud voor tekstopbouw in veelgebruikte methoden nederlands voor het mavo havo en vwo 2 hoe is de leerstofinhoud door de jaren heen geordend 3 op welk punt verschilt de leerstofinhoud in verschillende methoden bij deze vraagstellingen passen nog twee kanttekeningen de eer ste betreft de keuze van de methoden we hebben ons gericht op methoden voor mavo havo en vwo om de volgende redenen het uit te voeren effectonderzoek zal plaatvinden in het havo en het vwo vandaar de keuze voor havo en vwo methoden methoden voor mavo zijn ook bestudeerd omdat een aantal methoden voor het eerste leerjaar voortgezet onderwijs en soms ook voor het tweede een boek voor zowel mavo als havo en vwo heeft de beperkte tijd die voor het onderzoek beschikbaar was verhinderde verder bestude ring van lbo methoden een tweede kanttekening betreft de aard van de teksten waar het ons om te doen is bij het effectonderzoek gaat het om zakelijke teksten verhalende teksten en de instructie in de specifieke opbouw daarvan blijven in ons onderzoek naar de leerstofinhoud daarom buiten beschouwing 33 3 onderzoeksopzet de opzet van het onderzoek beschrijven we in vier subparagrafen in paragraaf 3 1 motiveren we de keuze van de te analyseren methoden en in paragraaf 3 2 wordt uiteengezet op welke wijze de beschrijvende analyse van de leerstofinhoud verricht is de manier waarop verschillende typen opdrachten voor het schrijven herschrijven en analyseren van teksten geclassificeerd zijn komt in paragraaf 3 3 aan de orde de betrouwbaarheid van de classificatieprocedure wordt in paragraaf 3 4 besproken 3 1 keuze van de te analyseren methoden bij de keuze van de te analyseren methoden speelden drie criteria een belangrijke rol allereerst en vanzelfsprekend waren we alleen geinteresseerd in methoden die aandacht besteden aan het schrijven van zakelijke beschouwende en betogende teksten ten tweede waren we vooral geinteresseerd in veelgebruikte methoden uit het overstelpende aanbod aan schoolboeken wilden we er enkele kiezen die tot de meest gebruikte methoden behoren ten derde waren we uit op een aantal qua didactische aard uiteenlopende methoden het tweede selectiecriterium de frequentie van gebruik heeft de belangrijkste rol gespeeld gegevens over de gebruiksfrequentie van methoden nederlands in de eerste drie leerjaren van het voortgezet onderwijs hebben we ontleend aan de cito publikatie inventarisatie van leerboeken talen in de onderbouw kuhlemeier en van werkhoven 1983 uit de cito inventarisatie blijkt dat in meer dan 80 van de klassen een van de drie volgende methoden gebruikt wordt opbouw 48 functioneel nederlands 27 en taal vandaag 6 deze resultaten zijn nog eens bevestigd door een onderzoek van damhuis e a 1983 waarin opbouw en func tioneel nederlands de meest gebruikte methoden bleken voor het vierde leerjaar van het mavo zijn nauwelijks gegevens bekend maar verwacht mag worden dat dezelfde drie methoden ook in het examenjaar veel gebruikt worden voor de bovenbouw van het havo en het vwo zijn gegevens beschikbaar uit een onderzoek van wolf 1986 over en weer taaldaden en schrijvenderwijs beheersen daar zo n 70 van de markt op grond van hun gebruiksfrequentie komen de zes bovengenoemde methoden voor analyse in aanmerking aan schrijvenderwijs heb ben we echter geen aandacht besteed vanwege het eerste selectie criterium de methode bevat geen onderdeel het schrijven van zakelijke teksten toepassing van het derde criterium aangaande de didactische aard van de te selecteren methoden laat zien dat er van een behoor lijke variatie sprake is opbouw en functioneel nederlands zijn zogeheten synthetische methoden taal vandaag is een 34 totaalmethode met een thematische opzet over en weer is een totaalmethode en taaldaden besteedt aandacht aan de onderdelen kritisch lezen schrijven van zakelijke teksten en samenvat ten naast deze vijf methoden hebben we nog een specifieke schrijfme thode voor de onderbouw in het onderzoek betrokken de papieren wereld het bijzondere van deze methode is de exclusieve aan dacht voor stelvaardigheid waarvoor een cursorische aanpak gebo den wordt hoewel de papieren wereld bestemd is voor het mavo wordt er ook in de onderbouw van het havo en het vwo gebruik van gemaakt hetzelfde geldt overigens voor taal vandaag het onderstaande overzicht geeft van de zes geselecteerde metho den aan welke delen 1 geanalyseerd zijn per schooltype en per leerjaar tabel 1 overzicht geselecteerde methoden opbouw 1 mhv 2 m 3 m 4 m 2 hv 3 hv functioneel 1 mhv 2 mhv 3 m 4 m nederlands 3 hv taal vandaag 1 m 2 m 3 m 4 m de papieren wereld 1 m 2 m 3 m 4 m taaldaden 4 5 h 4 5 v over en weer 4 5 h 5 h 4 5 6 v 5 6 v 3 2 beschrijvende analyse van de methoden van de zes geselecteerde methoden is een beschrijvende analyse van de leerstofinhoud gemaakt we hebben daarbij gebruik gemaakt van een model waarin schrijfprocedures en hun specifieke onderde len centraal staan onder een schrijfprocedure verstaan we een in de tijd geordende reeks van handelingen of handelingsvoorschrif ten die schrijvers moeten doorlopen voor of tijdens het produce ren van een zakelijke tekst de specifieke onderdelen van de schrijfprocedures zijn de afzonderlijke stappen in het schrijf proces voorgeschreven handelingen en de aanwijzingen omtrent de kenmerken van de te schrijven tekst voorgeschreven resultaten op grond van een korte inventariserende analyse van de methoden en literatuur over schrijven o a drop en de vries 1977 35 vos 1983 onderscheiden wij 1 de keuze en beperking van het onderwerp 2 het formuleren van een vraagstelling 3 het bepalen van tekstdoel tekstsoort en publiek 4 het verwerven verwerken en ordenen van informatie 5 het opstellen of kiezen van een compositieschema 6 het opbouwen van alinea s en het aanbrengen van alineaverban den 7 het aanbrengen van zinsverbanden door verbindingswoorden 8 het gebruik van metacommunicatie 9 het gebruik van lay out de termen compositieschema en metacommunicatie behoeven wellicht enige toelichting onder compositieschema wordt het grondschema inleiding kern slot verstaan en de mogelijke uitwerkingen die er door compositievormen oorzaak gevolg verleden heden toekomst enzovoorts aan gegeven kunnen worden onder metacommunicatie verstaan we woorden woordgroepen en tekstfragmenten die als doel hebben de structuur van de tekst te verhelderen bijvoor beeld ten eerste ten tweede bovendien tenslotte 3 3 classificatie van opdrachten de beschrijvende analyse die we hiervoor hebben toegelicht maakt het mogelijk om de leerstofinhoud in algemene termen te karakte riseren een veel gedetailleerder beeld is mogelijk door analyse van alle afzonderlijke opdrachten in het schrijven herschrijven en analyseren van teksten en tekstfragmenten we hebben daartoe na proefanalyses van de schoolboeken een classificatieschema opgesteld dat uit de volgende zeven hoofdcategorieen bestaat 1 schrijfopdrachten tekstsoort publiek tekstdoel lengte bepaling onderwerp 2 deelopdrachten voor de voorbereiding van het schrijven 3 deelopdrachten voor het schrijven van teksten 4 deelopdrachten voor het herschrijven van teksten 5 opdrachten voor tekstanalyse 6 samenvattingsopdrachten 7 theorie opdrachten iedere hoofdcategorie is opgesplitst in een aantal subcatego rieen we lichten deze in het onderstaande op een aantal punten toe een overzicht van de hoofd en sub categorieen geven we in tabel 2 onder schrijfopdrachten verstaan we opdrachten waarbij een afgeronde tekst geproduceerd moet worden we onderscheiden drie tekstdoelen die horen bij persuasieve teksten informerende teksten en expressieve teksten bij een persuasieve tekst ligt de nadruk op de lezer doel van de schrijver is de beinvloeding van de opvattingen of het gedrag van de lezer hiertoe wordt de eigen 36 mening aannemelijk of aanvaardbaar gemaakt bij een informerende tekst ligt de nadruk op het onderwerp het doel is vergroting van de kennis van de lezer een expressieve tekst heeft als doel het kenbaar maken van gevoelens houding emoties ideeen en derge lijke de nadruk bij expressieve teksten ligt op de schrijver maast tekstdoelen zijn ook van de tekstsoort publiek de lengte en de bepaaldheid van het onderwerp onderverdelingen opgesteld we geven deze zonder commentaar in tabel 1 weer naast schrijfopdrachten die in een afgeronde tekst uitmonden onderscheiden we ook deelopdrachten deze hebben betrekking op afzonderlijke stappen in het proces van tekstproduktie de voor bereiding die aan het schrijven voorafgaat onderdelen van het tekstschrijven zelf en onderdelen van het herschrijven van reeds bestaande of zelf geproduceerde tekst bij de deelopdrachten voorbereiding schrijven worden de asso ciatieve en de gestuurde brainstorm onderscheiden de eerste is een ongestuurde procedure voor stofvinding de tweede wordt gestuurd bijvoorbeeld door het gebruik van een topische vragen lijst beide procedures leveren een nog ongeordende reeks onder werpen of inhoudselementen op een geordende reeks inhoudselementen voor een te schrijven tekst resulteert uit het kiezen of opstellen van een tekstschema zo n schema kan de vorm hebben van de drieslag inleiding kern slot maar kan ook specifieker ingevuld zijn met schema s als oorzaak gevolg voor en tegen bewering bewijs stelling argument etc bij de deelopdrachten tekstschrijven gebruiken we de term alineaverband om te verwijzen naar relaties tussen alinea s opsomming uitwerking tegenstelling etc verder maken we onderscheid tussen het formuleren van zinnen aan de hand van ver bindingswoorden en het invullen van verbindingswoorden in zinnen in het eerste geval zijn alleen de verbindingswoorden gegeven in het tweede geval zijn de zinnen gegeven met een open plaats voor de verbindingswoorden bij de deelopdrachten herschrijven komen opdrachten tot het invoegen van verbindingswoorden in zinnen en tekstgedeelten voor het gaat hier om een bewerking van een bestaande voltooide tekst bijvoorbeeld twee volledige zinnen tot een hoofdzin bijzin constructie bij het herschrijven onderscheiden we verder het aanbrengen en het wijzigen van de alinea indeling 37 tabel 2 classificatieschema opdrachten deelopdrachten samenvattingsopdrachten schrijfopdrachten l samenvatting zonder richtlijnen 2 samenvatting met richtlijnen voorbereiding schrijven tekstsoort l keuze en of beperking onderwerp 2 keuze tekstdoel l functionele teksten 3 keuze tekstsoort 2 brieven 4 keuze publiek tekstanalyse opdrachten 3 zakelijk opstel 5 associatieve brainstorm l bedenk of kies titel tekst gedeelte 4 verhalend opstel 6 gestuurde brainstorm 2 weergeven kern hoofdgedachte tekst 5 literair fictionele 7 selecteren verzamelde gegevens gedeelte teksten 8 ordenen verzamelde gegevens 6 recensie 3 aangeven tekstdoel 9 keuze opstellen compositie 4 aangeven publiek 7 tekstsoort onduidelijk schema alinea s 5 expliciteren zinsverband 10 keuze opstellen compositie 6 expliciteren alineaverband publiek schema gehele tekst 7 expliciteren compositieschema inschrijver zelf tekst gedeelte 2 docent 8 afbakenen inleiding kern slot 3 leeftijdgenoten 9 weergeven alinea indeling 4 bekende volwassenen tekstschrijven 10 expliciteren functie verbindings 5 algemeen publiek woorden in zinnen of tekstgedeelten l bedenk titel voor een zelf te 6 overig publiek ll expliciteren functie meta coramunicatie 7 publiek onduidelijk schrijven tekst 12 expliciteren functie lay out 2 schrijf inleiding slot 13 beoordelen tekst a d v gegeven criteria doel 3 schrijf inleiding slot volgens compositieschema l persuasief doel 4 schrijf kern 2 informatief doel 5 schrijf kern volgens compositie 3 expressief doel schema theorie opdrachten 4 tekstdoel onduidelijk 6 schrijf alinea cs evt in een 1 thematische structuur bepaald verband 2 composi tieschema lengte 7 schrijf alinea cs volgens 3 alinea l zeer kort 2 informatief doel tjl dl liln hl jjl a h coj2 3 2 2 7 2 3 11 8 3 6 5 5 3 6 2 15 1816 9 6 14 3 i expressief doel qjfll htm hg qrd cfq 8 3 7 v 8 19 o 3 2 3 5 3 2 7 2 6 1 51 22 2 6 1 11 0 d c d 3 1 2 ldch 6 4 4 2 4 tekstdoel onduidelijk 1023 4 8 10 2 i ojfltd 3 3 7 13 3 3 9 17 1812 30 qd da 1ld 13 67 7 24 91124 f431 3421 24 3723 11 13 22 29 11 13 24 67 584867 253124 17 8 13 2619 19 18 1 zeer kost 1 alinea ntfl rm 3 4 4 4 3 5 3 n ru n n 1 0 2 1 1 0 1 n 0 3 0 0