Leesonderwijs

leesonderwijs koos hennephof leerlingen moeten erg veel lezen om te leren het lezen op school wordt meestal benaderd vanuit het oogpunt wat leerlingen uit teksten moeten halen het leesproces zelf het proces dat zich afspeelt tussen lezer en tekst krijgt nauwelijks aandacht koos hennephof gaat daar in onderstaand artikel uitvoerig op in zijn gezichtspunten geven aanleiding het lezen op school niet alleen voor leraren moedertaal maar voor alle leraren geheel anders aan te pakken de lezers krijgen van koos hennephof een goede handreiking doordat naast een theoretische verhandeling een praktische methodiek gegeven wordt voor ander leesonderwijs op de ledenvergade ring v an de von in maa rt j l heb ik samen met guus de bakker laten zien hoe hij f ri ts ekkel en ik all e d rie taalgedragsdocenten aan de lerarenoplei ding te utrecht met onze studenten teksten lezen dit artikel vormt de neerslag v an die demonstratie het begint met een praktisch gedeelte waarin ik onze m an ier van lezen stap voor stap volg elke stap zal ik proberen te verduidelijken a an de h an d van uw veronderstelde e rvari ngen op dit moment terwijl u deze tekst leest na het praktische gedeelte volgt een theoretische motive ri ng v an onze werkwijze beide gedeelten van dit artikel laten zich ook in omgekeerde volgorde lezen of los van elkaar pr a ktijk watje in je kop hebt telt toch ook mee quirien 6e klas basisonderwijs 1 nog voor we een tekst geven vragen we aan de groep klas de situatie van dat moment te beschrijven wat speelt hier en nu in deze situatie jezelf de omgeving het leeskarwei waar we straks a an beginnen de leraar geeft ook zelf aan hoe hij de situatie ervaart probeert u zelf eens voor u verder leest uw eigen situatie op dit moment te beschrijven vergelijk dat daarna eventueel met de volgende erva ringen het kan zijn dat uw aandacht wordt afgeleid omdat het in uw kamer erg warm is uw man zeurt u aan uw hoofd over de boodschappen u leest dit artikel omdat u toch op dit ogenblik niets anders te doen hebt u leest dit artikel omdat het u is opgedragen u hebt hoofdpijn u bent nieuwsgierig naar wat komen gaat al dit soort factoren gaan op de een of andere wijze de manier bepalen waarop u verder leest explicitering ervan maakt eventuele problemen met lezen doorzichtiger 214 2 ve rvolgens geven wij informatie over de tekst nog voor we hem uitreiken we vermelden de bron de auteur de omvang de titel na elk stukje informatie bespreken we met de groep wat die informatie toevoegt a an hun verwachtingen ten aanzien van de tekst als alle informatie is gegeven vragen we ieder voor zichzelf op te schrijven waarover zijns inziens de tekst zal gaan uw eigen verwachtingen ten aanzien van deze tekst zullen bepaald worden bijvoor beeld door de wetenschap dat dit een tijdsch riftartikel is u zult op grond hiervan verwachten dat u in korte tijd een afgerond geheel te lezen krijgt het artikel staat in moer afhankelijk van uw ervaringen met dit tijdschrift zult u verwacht hebben dat dit artikel vooral gericht is op de praktijk van het onderwijs of misschien verwachtte u juist een ideologie voor het leesonderwijs u hebt zich misschien afgevraagd als u de von kent of het artikel geschreven is voor het basisonderwijs of voor andere schoolsoorten als u dan hoort dat de auteur en zijn collega s les geven aan een opleiding voor tweede en derdegraads leraren zult u als leraar basisschool het artikel misschien verder ongelezen laten naar aanleiding van de titel hebt u er misschien even bij stilgestaan of u tevreden bent met de manier waarop u teksten behandelt in de klas en zich daardoor weer even duidelijk gerealiseerd hebben wat u doet hoe u dat bevalt wat uw problemen zijn wat lezen op school inhoudt als u zich dit alles bewust bent zult u de rest van dit artikel niet meer blanco verder lezen u hebt specifieke verwachtingen die u wellicht nu onder woorden kunt brengen als u wilt kunt u de formulering van uw verwachtingen vergelijken met de vol gende ik verwacht dat dit artikel wel interessant zal zijn ik verwacht dat dit artikel mij niet veel nieuws te vertellen heeft ik denk dat dit artikel aangeeft hoe je als leraa teksten met leerlingen in het voortgezet onderwijs moet behandelen ik denk dat dit artikel aangeeft hoe je tekstbegrip moet toetsen 3 hie rna delen we de tekst uit met de opdracht hem even in te zien met als leesdoel te weten te komen of hij aan de verwachtingen lijkt te be an twoorden hoe l an g dit duurt h an gt af van de omvang v an de tekst vooral niet te lan g 1 a 5 minuten misschien hebt u het artikel al even doorgebladerd voor u het ging lezen zo niet blader dan nu even anderhalve minuut de rest door uw doel is daarbij dus na te gaan in welke mate het artikel aan uw specifieke verwachting lijkt te beantwoorden 4 we bespreken hierna met de groep wat ieders verwachtingen waren in hoeverre die beantwoord lijken te worden en hoe men daarachter is gekomen zelf hebt u misschien bij het zetten van stap 3 eerst naar het begin en ofj eind van het artikel gekeken of u hebt uw ogen laten dwalen over de bladspiegels opzoek naar wat voor u in verband met uw verwachting sleutelbegrippen zijn bijv toetsen of basisonderwijs of begrijpend lezen of u hebt de eerste zin onder elke stap gelezen het resultaat van stap drie kan zijn dat u de indruk hebt gekregen dat dit artikel niet aan uw verwachtingen beantwoordt u zou het dan nu verder 215 opzij kunnen leggen het is echter heel goed mogelijk dat u toch doorleest bijvoor beeld omdat uw belangstelling gewekt is door wat u bij het vluchtig inzien van de tekst hebt opgepikt u hebt bijvoorbeeld gezien dat het artikel weliswaar weinig specifieks zegt over het lezen in de middelbare school maar een enkele zin in het theoretische gedeelte over het formuleren van leesdoelen heeft uw aandacht getrok ken in feite gaat u verder met lezen vanuit een nieuw leesdoel stap 3 en 4 kunnen enige malen worden herhaald vooral als het om een omvangrijke tekst gaat waarop het moeilijk is in een keer vat te krijgen de groep groeit hierdoor naar een gemeenschappelijk leesdoel toe en leert bovendien dat je door een tekst kort maar doelgericht door te bladeren jezelf steeds meer zicht erop verschaft 5 vervolgens gaan we op basis van het nu bestaande zicht op de tekst een gemeen schappelijk leesdoel formuleren waarmee ieder de tekst voor zichzelf en in z n geheel gaat lezen 6 tijdens dit lezen noteert ieder zijn indrukken reacties vragen en problemen naar aanleiding van de tekst bepaalde gedeeltes of de hele tekst kunnen worden herlezen waarbij men opnieuw zijn indrukken noteert voor zover die anders zijn dan bij de eerste lezing voor deze stap zult u veronderstel ik het minst gemotiveerd zijn misschien lukt het u wel om u bij de rest van dit artikel af en toe de tijd te gunnen uw reacties en vragen bewust te worden ook al zou u die dan niet op papier zetten 7 deze opmerkingen reacties enz worden vervolgens besproken bij voorkeur in kleine groepjes van 6 a 8 personen problemen waar een groepje niet uitkomt worden voorgelegd aan andere groepen of aan de leraar de implicaties van deze stap zoudt u alleen kunnen ervaren door met anderen die dit artikel ook gelezen hebben erover te praten u kunt dan uw indrukken met de hunne vergelijken en erover praten hoe zij tot hun reacties komen u kunt nagaan wat hun reacties betekenen voor uw begrip van het artikel helpen ze u met uw vragen waar worden uw problemen niet opgelost waarom niet pas in dit inter subjectieve overleg met anderen kunt u uw tekstbegrip toetsen en onderbouwen 8 we brengen dan opnieuw het bij stap 5 geformuleerde leesdoel in de aandacht van de groep gezamenlijk wordt nagegaan of het bereikt is hoe dat is gebeurd en wat het heeft opgeleverd als uw leesdoel bijvoorbeeld was kijken of deze man iets nieuws te vertellen heeft dan zoudt u nu moeten kunnen aangeven in welk opzicht dit wel of niet het geval is als uw leesdoel was nieuwe dingen te weten komen over het lezen van teksten met groepen zoudt u nu moeten kunnen aangeven welke nieuwe dingen u te weet bent gekomen 9 tenslotte vragen we ieder na te gaan en onder woorden te brengen wat hij aan deze tekst persoonlijk heeft gehad wat hij ermee kan doen 10 dit wordt in de groep besproken bij stap 2 hebt u zich rekenschap kunnen geven van uw eigen opvattingen over lezen en leesonderwijs dat maakt het u gemakkelijker om u nu bewust te zijn wat u mei dit artikel aan moet het kan dat u het hartgrondig oneens bent met wat ik schreef in dat geval zit uw persoonlijke leeswinst dan wellicht daarin dat u nu nog beter i n 216 staat bent aan te geven waarom uw manier van leesonderwijs u voldoet het kan ook zijn dat u het besproken leesproces aantrekkelijk vindt maar zegt dat kan ik toch niet uw leeswinst zou dan erin kunnen bestaan dat u door specifieker aan te geven wat u niet kunt en waarom misschien uzelf meer zicht verschaft op de mogelijkheden van uw onderwijssituatie het kan ook zijn dat u het leesproces zoals dat hier is beschreven laat voor wat het is maar enkele noties eruit in uw lessen gaat proberen ugaat bijvoorbeeld met uw leerlingen oefenen in het formuleren en herformuleren van leesdoelen zodat ze bewuster en gerichter lezen of u gaat stimuleren dat ze teksten op verschillende manieren en in verschillend tempo durven lezen het kan ook zijn dat het artikel u met een aantal vragen heeft opgescheept een enkele daarvan wil ik proberen te beantwoorden a een dergelijke manier van lezen waarbij het praten n a v teksten zo n belang rijke plaats inneemt kan dat eigenlijk in klassen van 25 tot 30 leerlingen stap 1 2 4 5 8 en 10 kunnen makkelijk klassikaal worden gezet de meest voor de h and liggende werkvorm is nl een klassegaprek stap 3 6 en 9 geven ook geen problemen omdat ze individueel worden uitgevoerd voor stap 7 is het nodig de klas te verdelen in kleine groepen als de klas niet gewend is om in kleine groepjes te werken is het verstandig dit eerst in an dere situaties te oe fenen b kan dit met willekeurige teksten uit elk leesboekje en met teksten die de leraar kiest of een tekst gelezen wordt omdat hij toeval li g in een leesboekje staat of omdat de leraar hem gekozen heeft omdat hij de tekst van belang vindt voor zijn leerlingen is een gegeven in de situatie zoals het een ander gegeven is als een leerling een tekst leest die hij zelf gekozen heeft bij stap 1 zal blijken hoe zo n gegeven in de situatie functioneert welke invloed het heeft op het leesproces van de leerlingen blijkt bij herhaling dat het inbren gen van een tekst door een ander voor bepaalde leerlingen het lez en leren blokkeert d an zal de leraar moeten beslissen of hij hiera an iets wil doen en wat eventueel c kan je dit proces zo met elke leeftijdsgroep doorlopen ik denk van niet ik heb er geen e rv aring mee wel denk ik dat elementen uit deze aan pak voor alle leeftijden bruikbaar zijn vanaf de allereerste kennismaking met teksten begin basisonderwijs zou een leraar bijvoorbeeld na een tekst een tekstdeel of een zin vragen kunnen ste llen als hoe zou het nu verder gaan wat zou x nu antwoorden wat zou y gaan doen deze vragen hoeven niet eens exp li ciet bean t woord te worden door leerlingen of leraar hun primaire functie is de leerlingen gelegenheid te geven over dit soo rt dingen na te denken hen de ervaring te laten opdoen dat een tekst een samenh an gend geheel is dat tot leven komt in de ontmoeting met de lezer ook is het reeds van het aanvan gsonderwijs in lezen af a an mogelijk en mijns inziens gewenst om op a lle vragen opmerkingen en antwoorden van leerlingen naar aanleiding van een tekst niet te reageren met fout maar met vertel eens waarom je dat denkt 2 17 of iets dergelijks wat hen uitnodigt zich rekenschap te geven van hun leeservaringen d kan dit binnen een tijdsbestek van een lesuur van 45 of 50 minuten een tijdsbestek van 50 minuten om een tekst geheel of gedeeltelijk te lezen is ook een gegeven in de situatie blijkt dit gegeven bepaalde leerlingen bij herhaling te blokkeren bij het leren lezen dan zal de leraar moeten beslissen of hij hieraan iets wil doen en wat eventueel het is overigens niet noodzakelijk alle stappen steeds even uitvoerig te zetten belangrijker is dat naar aanleiding van een bepaalde tekst steeds alle stappen worden gezet maar de ene keer kan daarbij meer tijd worden gereserveerd aan bijvoorbeeld stap 1 en 2 volgende keren kunnen stap 3 en 4 meer aandacht krijgen enz stap 6 hoeft niet per se in de les opgenomen te worden hij kan trouwens net als sommige andere nu eens schriftelijk gezet worden dan weer bijvoorbeeld als de leerlingen gewend zijn aan deze aanpak mondeling e kan deze manier van lezen alleen bij nederlands of ook in andere vakken beide ik denk dat ik aan de leraren die geen nederlands geven maar wel voor hun onderwijs gebruik maken van teksten dus leraren aardrijkskunde biologie maatschap pijleer enz dat ik die met deze methode van lezen een instrument aanbied waarmee zij op vanzelfsprekende wijze hun verantwoordelijkheid voor de taalontwikkeling van hun leerlingen kunnen waarmaken f kan deze manier van lezen worden getoetst de verschillende stappen stellen leraar en leerlingen in staat continu te toetsen in hoeverre zij het leesproces beheersen en waar hun specifieke moeilijkheden zitten als leraar kunt u hen helpen die moeilijkheden op te lossen als einddoel van dit lees onderwijs kan getoetst worden of een leerling in staat is een tekst te lezen op een wijze die voor zijn leesdoel adekwaat is theor e tis c he motiv e rin g het is een moeilijk boek gaf ik toe ik begrijp het ook niet helemaal waarom lees je het dan om wat ik er wel van begrijp j s vestdijk verzamelde verhalen blz 429 het is de bedoeling dat kinderen op school leren lezen zodat ze a l lezend zich allerlei kennis kunnen verwerven het effect van het leesonderwijs is echter vaak dat leer lingen teksten ervaren als iets wat ze verhinderd te snappen waar het om gaat in plaats dat het leesonderwijs leerlingen een instrument verschaft dat hen de toegang geeft tot nieuwe ervaringen schijnt het vaak deze toegang te blokkeren in het eerste gedeelte heb ik geprobeerd een aanzet te geven tot een methodiek van het leesonderwijs waarin lezen niet is een optelsom van deelvaardigheden maar een totaa l proces dat een instrumenteel karakter heeft ontneemt men er de totaliteit aan door deelvaardigheden als einddoelen te nemen dan loopt men de kans dat de leerlingen door de bomen het bos niet meer zien vergeet men dat lezen altijd middel is en nooit doel op zich dan loopt men de kans dat de leerlingen stranden op het tekstbegrip van de leraren nog voor ze ooit ervaren hebben wat echt lezen voor ze kan betekenen de nummers corresponderen met de nummers in het eerste gedeelte van dit artikel 218 1 wanneer ieman d moeite heeft met bepaalde teksten d an kan dat te maken hebben met hemzelf met de teks t met het onderwerp met de schrijver met de situatie waarin hij leest het lijkt me daarom van belang bij het leesonderwijs leerlingen te helpen hun moeilijkheden te differentieren daarv oor is nodig dat ze zich bewust worden welke factoren hun lezen kunnen beinvloeden ten goede of ten kwade hierbij is het van bel an g onder s cheid te maken tussen factoren die in de situatie zelf zijn gegeven bij voorbeeld het tijdstip waarop men leest de verplichting om te lezen en factoren die te maken hebben met de lezer zelf bijvoorbeeld zijn belangstelling en gemotiveerdheid zijn fysieke gesteldheid zijn leesgewoontes is men zich van deze factoren bewust dan k an men proberen hun invloed te schatten en desgewenst te corri geren dit is l an g niet altijd mogelijk maar het kan iemand al enorm helpen als hij beseft dat zijn moeilijkheden met het lezen v an een tekst ook te maken kunnen hebben met zijn gebrek aan belangste lling voor het onderwerp of met moeilijkheden die hij net op dat moment heeft 2 veel problemen met lezen ontstaan doordat mensen onvoldoende gebruik maken van wat ze kunnen en weten wat ieman d van een tekst verwacht wat hij erin leest wat hij ermee k an wordt mede bepaald door zijn e rv ari ng met bepaalde teksten zijn kennis van het onderwerp zijn houding tegenover de auteur of het onderwerp van een tijdsch ri ftartikel heeft men an dere verwachtingen dan v an een fragment uit een encyclopedie een onderwerp als de ame ri kaanse manier van leven zal een sociolo gisch geinteresseerde lezer meer a an trekken dan bijvoorbeeld de ontdekking v an ame ri ka er zijn nauwelijks teksten denkbaar die iem an d blan co tegemoet treedt iem an ds emoties kennis en vaardigheid bepalen de man ier waarop hij de tekst gaat lezen of hij wil of niet en of hij het leuk vindt of niet het expli citeren van al deze vooronderste llingen ten a an zien van een tekst maakt de lezer meer partij tegenover tekst en auteur hij zoekt v anuit eigen kennen en kunnen aansluiting bij wat de tekst ve rt elt hij kan bij het lezen van de tekst optimaal gebruik maken v an wat hij aan kennis en erva ri ngen in zijn mars heeft 3 4 dit alles houdt in dat leerling en docent bewust geb ruik maken van het feit dat een tekst die in een leerproces functionee rt niet zomaar gelezen wordt hoe duide lijker iem and zicht heeft op zijn ei gen bagage des te beter zal hij zijn verwachtin gen v an een tekst kunnen formuleren en des te gemakkelijker zal hij vat krijgen op een tekst het is van belang dat leerlingen leren dat ze om hun verwachtingen te toetsen niet een hele tekst zin voor zin hoeven te lezen maar dat ze op verschill ende manieren snel een indruk kunnen krijgen van een tekst zeker als ze ook nog op de tekst hebben geanticipeerd op de wijze die hierboven beschreven is het is daarbij van belan g hen de gelegenheid te geven te ontdekken welke leesstrategieen ze v an nature al han teren er moet daarom in het leesonderwijs veel tijd ingeruimd w o rden voor reflectie daarbij kan de leerling zich zijn eigen leesstrategieen bewust worden de resultaten die hij daarmee heeft vergeleken met die v an anderen en op die man ier ontdekken dat er verschillende strategieen zijn die naar hetzelfde doel leiden of dat verschillende doelen om verschill ende strategieen vragen deze fase van het leesonderwijs verschaft de docent inzicht in wat de leerling zelf k an wat hij van nature doet al s hij leest op die 219 manier kan de docent ook adekwater hulp bieden bij leesmoeilijkheden voor een leerling die niet flexibel durft te lezen omdat hij b ang is belangrijke stukken die misschien wel op het proefwerk gevraagd worden te missen moet het leesproces beginnen bij deze onzekerheid een an der die graag en gemakkelijk grote lijnen ziet moet a an gemoedigd en geholpen worden meer op details te letten waar dit voor zijn leesdoel nodig is uit het bovenstaan de blijkt dat leren lezen een proces is dat voorverschi ll ende personen an ders k an verlopen dit betekent dat de leraar zoveel mogelijk zijn onderwijs moet differentieren hij zal zich rekenschap e rvan moeten geven hoeveel heterogeniteit hij a an kan naarmate een klas groter is zal heterogeniteit moeilijker te hanteren zijn en zal de leraar de neiging hebben met de hele klas dezelfde leesdoelen en strategieen a an de han d van dezelfde teksten te oefenen er treedt een homogenisering op die zo groot kan worden dat sommige leerlingen de aan sluiting missen bij wat gedaan wordt de klassikale teksten en leesoefeningen hebben zo weinig te maken met hun belangste ll ing en manieren van lezen dat ze er niet door worden geholpen om verder te lezen de leraar zal als hij dit merkt wat meer gaan differentieren hij zal steeds op zoek zijn naar het evenwicht tussen zijn behoefte aan overzichtelijkheid die hem tot homogeni teit in zijn lessen drijft en de individuele behoeften v an zijn leerli ngen die vaak om heterogeniteit vragen er is waarschijnlijk enige durf voor nodig om dit proces a an te ga an wie het probeert zal well icht op den duur gaan ontdekken dat hij steeds meer heterogeniteit aan k an 5 wanneer teksten gelezen worden in het kader v an een ander vak dan nederlan ds is het vaak makkelijker t a v de leesdoelen in een klas homogeniteit na te streven zo n tekst immers functioneert meestal als middel om een leesdoel te bereiken dat ten dele samenvalt met het leerdoel hij wordt bijv gelezen met het doel an twoord te krijgen op de vraag kunnen we uit deze tekst over het absolutisme ten tijde van lodewijk xiv dingen leren die ons helpen om het functioneren van multinationals beter te begrijpen of wij zijn bezig iets te leren over de samenhang tussen mens en omge vi ng uit deze tekst die over zuid italie gaat wi llen we weten of de armoede daar te maken heeft met de geografische ligging of ook met andere factoren leraren nederl ands zien er vaak van afbet lezen van teksten te verbinden met algeme ner leerdoelen die aan leiding zijn tot het lezen van teksten zij werken vaak met leesdoelen als lees de tekst zo dat je een samenvatting ervan kunt maken die begrijpe lijk is voor ieman d die de tekst niet heeft gelezen wat gebeurt er dan meestal er 1 co me zoveel vp sc h ll8 de samenvattingen ais er lezers zijn tekstbegrip immers is de result ante van de interactie tussen lezer en tekst iedere lezer creeert in feite zijn eigen tekst een tekst wordt getransformeerd tot n teksten als er n lezers zijn die ieder v an uit hun eigen referentiekader hun tekstbeg rip creeren tekst tl samenvatting 1 2 t2 1 s1 s2 tn ln s 220 door in het leesonderwijs de tekst centraal te stellen als iets dat op zichzelf gekend kan worden en niet de interactie lezer tekst loopt men de kans de tekst te maken tot iets vreemds onwezenlijks iets wat met de lezer niets meer te maken heeft iets wat hij blijkbaar moet begrijpen zonder dat hij het met zichzelf hoeft te verbinden 6 het is van belang in het leesonderwijs de leerling steeds weer op z n eentje met een tekst bezig te laten zijn hem de gelegenheid te geven zich bewust te worden van wat in zijn konkrete situatie een rol speelt wat zijn specifieke reacties op de tekst zijn zijn vragen aan de tekst zijn problemen met de tekst we lopen daardoor ook minder de kans als leraar door onze kijk op de tekst de leerlingen hun zicht erop te ontnemen en daardoor ook hun kans er iets van te leren de vragen die de leraar of het boekje naar aanleiding van de tekst aan de leerlingen voorleggen zijn in veel gevallen overbodig en altijd voorbarig ze komen op het moment dat de leerling na globale kennisneming van de tekst juist zou moeten leren zelf een relatie met die tekst op te bouwen zelf zijn vragen aan de tekst moet gaan stellen het resultaat hiervan moet door de leraar uiterst serieus genomen worden hij moet leren accepteren wat op dat moment het tekstbegrip van de leerling is hoezeer het wellicht ook van het zijne verschilt 7 vervolgens moeten de leerlingen de kans krijgen hun eigen reacties vragen en indrukken te vergelijken met en toetsen aan die van anderen dit kan leiden tot verheldering van eigen problemen met de tekst maar ook tot een groter inzicht in de eigen manier van lezen ook de leraar krijgt uit de reacties van de leerlingen op de tekst een betere kijk op de eigen aardigheden van ieders leesproces wat hem in staat zal stellen adekwater hulp te bieden zowel hij als de leerlingen gaan zich bewust worden of problemen met een tekst te maken hebben met verschillen in verwachtingen van de lezer of met verschillen in het referentiekader van lezer en schrijver verschil in erva ring in kennis in taalbeheersing enz er blijken dus verschillende soorten tekstbegrip te zijn datgene wat iemand uit een tekst haalt en wat in de eerste plaats voor hem geldigheid heeft en datgene waarover een aantal lezers van eenzelfde tekst het eens zijn met elkaar een tekstbegrip waaraan juist vanwege zijn intersubjectiviteit groter geldigheid kan worden toegekend dan in de toevallige hier en nu situatie is gegeven 8 dit intersubjectieve begrip is de leeswinst ten aanzien van het eerder geformu leerde gemeenschappelijke leesdoel een begrip dat dus niet uitsluit dat iedere lezer een bepaalde overwinst overhoudt aan de tekst doordat hij naast het gemeenschappe lijk leesdoel dat hem met de anderen in zijn klas verbond ook nog eigen doelen had die hij zich van tevoren of tijdens het lezen bewust is geworden 9 wil het leesproces door leerlingen werkelijk ervaren worden als een zinvolle bezig heid dan moet de leraar de leerlingen vervolgens helpen het gelezene te integreren in hun eigen denken voelen en of handelen op kennisnivo kan dat bijvoorbeeld bete kenen dat de leerling aan kan geven welke nieuwe zaken aan zijn kennis zijn toege voegd wat die voor hem betekenen wat hij er eventueel mee kan gaat doen die nieuwe zaken kunnen zowel betrekking hebben op de wereld buiten hemzelf als op hemzelf hij kan bijvoorbeeld ook zichzelf door zijn lectuur beter zijn gaan begrijpen beter zijn gaan inzien hoe zijn kennis functioneert en op grond daarvan juist het nieuwe over de buitenwereld dat de tekst hem biedt bewust afwijzen 221 het kan zijn dat de lectuur hem bewuster heeft gemaakt van zijn eigen voorkeuren dat hij zich rekenschap wil geven van wat hij is kan en kent integratie van het gelezene in eigen gevoelswereld kan bijvoorbeeld doordat men zich rekenschap geeft van zijn emotionele reacties op een tekst en van de oorzaak daarvan ook wie zich schouderophalend van een tekst afmaakt of hem verveeld terzijde legt reageert betekenisvol tenslotte is het mogelijk het gelezene te integreren op het nivo van het handelen de lezer laat zich door de tekst overhalen iets te doen misschien omdat hij het toch al vaag van plan was misschien omdat de tekst hem totaal nieuwe activiteiten voor zichzelf heeft laten ontdekken het is de taak van de leraar al deze mogelijkheden met zijn leerlingen te exploreren hen zodoende de kans gevend te ontdekken dat lezen iets is wat iemand niet in z n kouwe kleren gaat zitten a f om een dergelijk leesproces te kunnen begeleiden m oet een leraar zich reken schap geven v an zijn doelen wil hij het mogelijk maken dat in zijn klas een leerproces op g an g komt met betrekking tot lezen of wil hij dat de klas p rimair iets leert over het onderwerp van de tekst globaal is dit het verschil tuss en de doelen van de leraar nederlan ds en die van zijn co ll ega s maatschappijleer aardrijkskunde enz is hij zich zijn doel bewust dan zal hij zijn eigen rol daarbij helder moeten hebben wat gaat hij als leraar doen met zijn meerwaarde in het eerste geval waarschijnlijk een veel groter kennis van en e rv ari ng met all erlei teksten in het an dere geval kennis v an en ervaring met het onderwerp van zijn teksten helpt hij in beide geva llen zijn leerlingen bij hun leren door zijn eigen kenni s en e rvaring integraal of in stukjes en beetjes over te dragen of helpt hij hen juist door het leren verkennen en hanteren van hun eigen bagage vervolgens zal hij bes lissingen moeten nemen t a v kwesties als moet dit proces zich klassikaal voltrekken of kan het zich geheel of gedeeltelijk afspelen in kleine groepjes welke gedeeltes ho e als leerlingen in groepjes bezig zijn wat is d an op dat moment mijn rol als leraar in groepjes werken willen de leerlingen dat waarom niet of wel wat doe ik als leraar met dat gegeven kunnen ze het hoe kijken ze tegen elkaar aan geven ze elkaar voldoende ruimte zo niet wat betekent dat voor mijn rol als leraar en voor mijn doelen van dat moment welke elementen uit mijn eigen kennis en e rvari ngen met het onderwerp van de tekst breng ik in met welk doel op welke wijze hoe han teer ik mijn eigen leese rvaringen en strategieen als recept voor allen of alleen als ondersteuning voor hen die blijk geven daar behoefte a an te hebben wat k an ik binnen de beperkingen van een lesuur eigenlijk verwachten aan leerresul taat wat betekent dat voor mijn lesdoelen en voor de resultaten waarom gebruik ik deze tekst voor mijn doelen wat w il ik ermee wat betekent het voor het leerproces v an de leerlingen dat ik als leraar degene ben die de teksten uitkies wat toets ik als ik mijn vragen naar aanleiding van een tekst a an de leerli ngen voorleg be antwoordt dat nog a an mijn doelen wat betekent dat voor het leerpro ces 222 samenvatting in dit artikel ben ik ervan uitgegaan dat lezen een ondeelbare vaardigheid is waarbij de interactie lezer tekst het centrale probleem is ik heb geprobeerd een aanzet te geven tot een methodiek die dit honoreert en die zich laat hanteren bij het aanleren van lezen als instrumentele vaardigheid voor een dergelijk leesonderwijs zijn groepsge sprekken op bepaalde momenten geen modieuze varianten op klassikaal onderwijs maar wezenlijke momenten van konfrontatie die niet alleen kunnen leiden tot bewust wording van eigen bagage ten aanzien van leesvaardigheid en inhoud van een tekst maar ook tot een functionerend en expliciet begrip van een tekst de leraar moet om zulk leesonderwijs te kunnen geven zich vooreerst afvragen of hij het wil en waarom dit kan voor hem aanleiding worden om te differentieren in wat hij wel wil en wat eventueel niet om te kunnen wat hij wil zal hij expliciete beslis singen moeten nemen ten aanzien van zijn doelen zijn rol wat hij op basis daarvan in de onderwijssituatie aan actie gaat ondernemen en wat hij gaat doen met de inbreng van zijn leerlingen literatuur guus de bakker frits ekkel koos hennephof t aalbeheersing in de lerarenopleiding sol moe r 1974 1 blz 57 59 dit artikel beschrijft hoe wij twee a drie jaar geleden bezig wa ren me t leesonderwijs het is in teressant voor de genesis van dit art ikel hans glinz textanal yse und verstehenstheorie i 1 973 wij hadden de indruk dat in dit boek op dezelfde wijze tege n teksten werd aangekeken als wij doen we hebben dan ook dankbaa r enkele methodische aanwijzingen aan dit boek ont leend 223