Publicatie datum: 2003-01-01
Auteur: Kris Van den Branden
Collectie: 32
Volume: 32
Nummer: 3
Pagina’s: 12-29
Documenten
leesonderwijs in vlaanderen van hoeral naar aha kris van den branden in dit artikel wordt een balans opgemaakt van wat het wetenschappelijk onderzoek te vertellen heeft over de stand van zaken van het leesonderwijs in vlaanderen er wordt achtereenvolgens ingegaan op de volgende vragen 1 hoe staat het algemeen gesproken met de leesvaardigheid van leerlingen in vlaamse scholen 2 wat zegt onderzoek ons over het bevorderen van leesvaardigheid in de kleuter school 3 wat zegt onderzoek over het aanvankelijk leesonderwijs in het eerste leerjaar 4 wat zegt onderzoek over het bevorderen van leesvaardigheid in het lager en secundair onderwijs meer bepaald met betrekking tot de gangbare lespraktijk een efficiente leesdidactiek hier en daar verwijs ik naar het openingsartikel van schrauwen e a in daze vonk en de woudmetafoor die zij gebruikten kwestie van door de bomen het bos te blijven zien leesvaardig 1 dat de verschillen tussen scores van 6 leerlingen uit gezinnen met een hoge en orig jaar werden met het nodige lage sociaal economische status relatief tromgeroffel de resultaten van het groot zijn in vergelijking met andere ian internationale pisa onderzoek naar de den het waren vooral de leerlingen uit leesvaardigheid van onze 15 jarigen aan vlaamse gezinnen met een hoge socio i 5 de pers voorgesteld vlaanderen werd heel economische status die ongewoon even euforisch hoera zijn jongeren bleken hoge resultaten haalden in dit onder immers bij de absolute wereldtop te beho zoek kinderen uit vlaamse gezinnen ren op het vlak van leesvaardigheid zonder met een lage socio economische status afbreuk te doen aan dit fraaie resultaat en deden het verontrustend minder aan de verdienste van het onderwijs daarin 2 dat de vlaamse 15 jarigen niet graag kunnen we echter niet blind zijn voor het felt naar school gaan en ook niet graag dat het niet al rozengeur en maneschijn was lezen voor hun plezier wat pisa over ons landsgedeelte uitstrooi 3 dat de vlaamse toetsresultaten voor de zo bleek uit datzelfde onderzoek onder wetenschappelijke geletterdheid dit is andere de vaardigheid om informatieve en ab stracte teksten begrijpend te lezen heel wat minder goad blijken te zijn wr 32e jaargang nummer 3 jan feb 2003 4 dat de vlaamse jongeren vooral goed proportioneel veel meer kans om in de zijn in het lokaliseren van specifieke werkloosheid terecht te komen en daar te informatie in een tekst maar een pak blijven p 97 en secto minder goed zijn in het reflecteren over ren in de arbeidsmarkt de tekst en het interpreteren van de waar tegenwoordig jobs de leerlingen die globale inhoud van de tekst verloren gaan tellen aan het einde van het secundair relatief meer laaggelet de medaille die terecht op de burst van terden onderwijs geen ons vlaams onderwijs werd gespeld bevat basisniveau qua te dus ook een keerzijde het is echter een voor een regio die graag leesvaardigheid keerzijde die ons veel kan leren over hoe het uitpakt met het feit dat hebben opge nog beter kan met ons leesonderwijs en bouwd slagen er haar enige echte grond die onze spontaan opwellende hoera stof de hersenen van nadien niet meer in misschien kan ombuigen in een eureka om een hoger haar bevolking zijn en achtige aha vaardigheidsniveau die zich wit profileren als het paradijs van het te bereiken de inzet is in ieder geval zeer hoog zo leert levenslang leren zijn dit het vlaamse luik van het internationale ials gegevens die om actie onderzoek van damme e a 1997 dat schreeuwen als wij niet naar een duale slechts 30 van onze jongeren aan het samenleving willen afglijden met de happy einde van hun secundair onderwijs voldoen few die alles hebben en alles kunnen en de functioneel geletterd zijn ook deze vele anderen die het met veel minder moe onderzoekers stellen vast dat vlaanderen ten stellen zullen wij ervoor moeten zorgen naast een aantal goede lezers ook veel dat ons onderwijs niet de duale sector bij ronduit zwakke lezers telt en dat met name uitstek wordt het begrijpend lezen van informatieve tek sten in kranten handboeken bijsluiters en dergelijke ons blijkbaar moeilijk valt een mijn letter aantal jongeren bouwen na het secundair onderwijs nog wel verder aan hun functione oftewel hoe leesvaardigheid le geletterdheid omdat ze hoger onderwijs bevorderen in het kleuteronderwijs gaan volgen en of in hun maatschappelijk leven met een aantal belangrijke leestaken leesonderwijs begint niet in het eerste leer worden geconfronteerd maar het onder jaar het begint reeds in de kleuterschool zoek geeft tegelijk aan dat de leerlingen die kinderen wachten immers niet tot op 1 sep aan het einde van het secundair onderwijs tember van het jaar waarin ze naar het eer geen basisniveau qua leesvaardigheid heb ste leerjaar mogen gaan om gefascineerd ben opgebouwd er nadien niet meer in sla te raken door de wereld van letters en tek gen om een hoger vaardigheidsniveau te sten met de term ontluikende geletterdheid bereiken de gevolgen voor hun functione wordt verwezen naar die fascinatie maar ren op de arbeidsmarkt en in de samenle ook naar de wijze waarop het kleuteronder ving zijn niet te onderschatten zo stellen wijs daarop kan inspelen en meer zelfs die de onderzoekers vast dat in vlaanderen fascinatie kan doen groeien op kleuterni veel meer dan in andere landen werklozen veau worden globaal gesproken twee laaggeletterd zijn laaggeletterden hebben soorten doelstellingen nagestreefd jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang 1 affectieve doelstellingen die vooral tot geletterdheid betreft in minder fortuinlijke doel hebben om de kleuter verder te omstandigheden opgroeien zal dat propor motiveren voor het leren lezen tioneel minder het geval zijn hoewel hier 2 cognitieve doelstellingen waarbij ernaar natuurlijk niet in zwart wit termen mag wor wordt gestreefd de kleuter een aantal den gedacht basisinzichten en basisvaardigheden te laten opdoen die voor het aanvankelijk de vraag voor het onderwijs is of bijvoor leesonderwijs van belang zijn beeld een pril stadium van auditieve analyse klankgehelen in afzonderlijke klanken kun wat dat laatste betreft gaat het bijvoor nen opsplitsen en of synthese het omge beeld om een pril besef van leesrichting en keerde mag uitgroeien tot een voorwaarde van het klank letterprincipe en op het viak om aan het eerste leerjaar te mogen begin van vaardigheden bijvoorbeeld om verfijnd nen concreter moeten kleuters allerlei auditief waarnemen en het ontwikkelen van werkblaadjes met oefeningen op analyseren een verfijnde vingermotoriek en synthetiseren kunnen oplossen om klaar te zijn voor het eerste leerjaar een een fundamentele discussie in dit verband aantal instrumenten die momenteel in draait om wat de kleuter moet kunnen voor vlaanderen worden gebruikt om de school aleer hij in het eerste leerjaar zijn intrede rijpheid van kinderen aan het einde van het duet deze discussie impliceert de vraag kleuteronderwijs te testen lijken daarvan uit wat er eventueel in het kleuteronderwijs te gaan dat is onterecht uit veal onder moet onderwezen worden de discussie is zoek zie b v bus 1995 is immers gebleken een typisch voorbeeld van hoe de groei die dat sommige kinderen pas tot auditieve succesvolle kleuters de happy few in hun analyse en synthese overgaan als gevolg ontwikkeling laten zien kan uitgroeien tot van het aanvankelijk leesonderwijs dat ze een prestatie die iedereen zou moeten kun genieten nen voorleggen ja inderdaad kinderen die opgroeien in een thuisklimaat waar boeken de tal taalvaardigheidstoets aanvang lager op de boekenpiank staan de ouders vaak onderwijs die ontwikkeld ward op het steun voorlezen en er regelmatig met bood punt nt2 en waarvan via wetenschappelijk schappenlijstjes gezwaaid wordt zullen onderzoek vaststaat dat hij een zeer goede vaak spontaan een voorspeller is van het succes van leerlingen basisinzicht verwerven in het eerste leerjaar bevat geen enkel het kleuteronderwijs over waar geschreven item rond dit snort van metalinguistische moet er voor zorgen taal voor dient en basiskennis de tal toetst in welke mate de dat alle kinderen een beginnen plots letters kleuter eenvoudige zinnetjes en bood njk aanbod aan niet alleen die van hun schappen die typisch voorkomen in het eer verhalen prenten eigen naam ook die ste leerjaar begrijpt in het referentiekader boeken versjes van k3 te schrijven en nt2 van den branden e a 2001 een lijst boodschappenlijsijes te herkennen deze van minimumdoelstellingen voor taalvaar enz knjgen kinderen leren vaak in digheid nederlands die allochtone leerlingen het eerste leerjaar op het einde van het kleuteronderwijs moe lezen alsof het kinder ten halen om in het eerste leerjaar haar spel is of ze kunnen het al lang voor ze daar behoren te kunnen functioneren wordt qua belanden bij kinderen die wat ontluikende ontluikende geletterdheid de nadruk gelegd mt 32e jaargang nummer 3 jan feb 2003 op de motivatie tot leren lezen kinderen interactie tussen leerling en leerkracht of moeten vooral zin krijgen om te leren lezen interactie in kleine groepjes de aanvankelij en het opbouwen van enkele elementaire ke startproblemen gauw rechtzetten een inzichten rond de functies en basisvormen beperkt aantal kinderen dyslectici zullen b v leesrichting van geschreven taal hardnekkige technisch leesproblemen blij ven ervaren hiervoor is gespecialiseerde het kleuteronderwijs moet er dus in de eer hulp nodig buiten de school en moeten bin ste plaats voor zorgen dat alle kinderen nen de school maatregelen genomen wor ongeacht hun thuistaalachtergrond en onge den om met het probleem om te gaan acht hoeveel boeken er door hun ouders worden gelezen een rijk aanbod aan verha hoe belangrijk het timmeren aan een goede len prentenboeken versjes boodschap basis qua technische leesvaardigheid ook is penlijstjes enz krijgen zodat zij alien willen toch mogen begrijpend lezen de vaardig leren lezen en van het nut en de zin van heid waar het uiteindelijk om draait en lees geschreven taal doordrongen zijn met plezier niet uit het oog verdwijnen ook niet in geschreven taal kan je dingen onthouden het eerste leerjaar in het vlaams basison kan je boodschappen versturen kan je leuke derwijs net als in vele verhalen keer op keer herkauwen enz andere regio s ter wereld bestaat de neiging het hoe belangrijk belang van het puur tech het timmeren aan nische decoderen te een goede basis ik kan het qua technische overschatten dit vertaalt zich in de klaspraktijk in leesvaardigheid oftewel aanvankelijk leesonderwijs gewikt en gewogen een onevenredig aandeel ook is toch mogen in het onderwijsaanbod begrijpend lezen het eerste leerjaar is voor kinderen een dat aan technisch lezen en leesplezier magisch jaar zeker tijdens de eerste weken wordt toebedeeld o a via niet uit het oog als het wonder van het lezen zich eindelijk het nog steeds alomte verdwijnen voltrekt toch ebt de magie na een aantal genwoordige niveaulezen weken voor heel wat kinderen weg namelijk en de keuze van boekjes op basis van avi als de leerlingen aan de monotonie van niveaus en aan de waarde die aan toetsen technisch leesoefeningen ten proof vallen voor technisch lezen wordt toebedeeld technisch lezen vormt uiteraard een belang denk terug aan de metafoor in het ope rijke basisvoorwaarde voor goed begrijpend ningsartikel van schrauwen e a in dit lezen wie niet goed technisch leest kan dit vonk nummer de kinderen mogen het hoogstens proberen te compenseren via echte woud niet in maar moeten oefenen andere strategiebn zoals radend lezen op kunstmatige taken in een neppark op maar zal het gevaar lopen qua leessnelheid leerlingniveau leidt dit tot een grote groep en leesbegrip in de problemen te raken dat van kinderen die lezen geen prettige bezig een snelle interventie bij leerlingen bij wie het heid vindt het als een lastig karwei ervaart leren lezen niet vlot van start wil gaan en er een laag competentiegevoel aan over gewenst is blijkt uit heel wat internationaal houdt bovendien worden heel wat kinderen onderzoek voor heel wat kinderen kan een helemaal niet of onvoldoende voorbereid op snelle interventie waarbij intensievere onder de vaardigheid waar het uiteindelijk om steuning wordt geboden b v een op een draait begrijpend lezen jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang vit uit een onderzoek van timmermans dat aan de kwaliteit en kwantiteit van het tech momenteel aan het steunpunt nt2 wordt nisch leesonderwijs in onze contreien maar uitgevoerd blijkt dat veel leerkrachten van ook aan de redelijk doorzichtige fonologi het eerste leerjaar het moeilijk hebben om sche structuur van het nederlands voor precies te duiden waar begrijpend lezen begrijpend lezen zien we echter een zorg voor staat en hoe ze die vaardigheid kunnen wekkend patroon opduiken dat voor bevorderen het gevolg is dat deze leer vlaanderen in tal van andere onderzoeken krachten als kinderen het lastig hebben nicaise 2001 rymenans e a 1996 ook met begrijpend lezen dat aan allerlei exter het bovenvermelde pisa onderzoek tel ne redenen wijten maar vooral niet aan hun kens weer opduikt kinderen uit lagere eigen aanpak het kind is anderstalig het socio economische milieus doen het veel kan zich niet concentreren de ouders sti slechter dan kinderen uit hogere socio eco muleren het kind thuis niet genoeg enz de nomische milieus met andere woorden de hete aardappel wordt met andere woorden kwaliteit van ons begrijpend leesonderwijs doorgeschoven het is in dit opzicht veelbe is blijkbaar nog niet hoog genoeg om aan tekenend dat leseman 2000 in een groot alle leerlingen ongeacht hun thuissituatie schalig nederlands onderzoek vaststelt dat gelijke kansen tot ontplooiing te bieden de relatie tussen de talige interactie in het thuismilieu tussen kind en ouders en de nochtans ontbreekt het in de didactische technisch leesprestaties van een kind in de literatuur niet aan sprankelende ideeen om loop van de basisschool afneemt de relatie de kwaliteit van ons leesonderwijs in functie tussen diezelfde gezinsprocessen en de van leesplezier en begrijpend lezen op te begrijpend leesvaardigheid neemt daaren krikken veel van deze ideeen tonen overi tegen toe gens aan dat werken aan leesplezier en begrijpend lezen de aandacht voor tech om deze patronen te verklaren vertrekt nisch lezen helemaal niet hoe uit te sluiten leseman van de volgende hypotheses hoe zo toont het ello project effectief leren effectiever de school hoe kleiner de invloed lezen ondersteuningsprogrammal zie van het gezin met andere grysolle 2002 en toont heel wat onderzoek woorden naarmate de vernooy bus 1997 dat een vroegtijdig de kwaliteit van kwaliteit van het leeson interventieprogramma voor zwakke lezers ons begrijpend derwijs hoger is in termen meer kan zijn ja zelfs meer moet zijn dan leesonderwijs is van bestede tijd en het training op het puur technisch lezen zo blijkbaar nog gebruik van effectieve biedt een auteur als depondt 2002 al jaren niet hoog genoeg methodes zal het gemid waardevolle alternatieven voor het traditio om aan alle leer delde leesniveau van de nele niveaulezen waarin kinderen niet veel lingen ongeacht leerlingen toenemen en meer doen dan een tekstje op hun tech hun thuissituatie doet het er steeds minder nisch leesniveau hardop voor te lezen zon gelijke kansen tot toe of je nu uit een gezin der zich om de inhoud van het gelezene te ontplooiing te bovenaan de socio eco moeten bekommeren bieden nomische ladder of een gezin onderaan afkomstig de hoofdgedachte achter elk van de boven bent voor technisch lezen vermelde ideeen is dezelfde om de functio blijkt dat op dit moment reeds het geval te nele leesvaardigheid van leerlingen te bevor zijn leseman wijt dit overigens niet alleen deren moeten zij veelvuldig in situaties 32e jaargang nummer 3 jan feb 2003 gebracht worden waarin zij echt functioneel linge taalbegrip uiteraard is dit een simplis moeten lezen en waarin zij daarvan kunnen tische voorstelling van zaken temeer omdat genieten het aanbieden en vormgeven van technisch lezen en mondeling taalbegrip op een leesrijk klimaat is dus een uitdaging hun beurt complexe vaardigheden zijn voor elke school colpin e a 2002 in zulk maar dit neemt niet weg dat veel onderzoek een leesrijk klimaat het grote woud horen deze these lijkt to bevestigen voor wie de o a regelmatig voorlezen leysen 2002 vrij begrijpend leesvaardigheid van leerlingen lezen buys 2002 regelmatig bibliotheek wit verhogen is het bevorderen van de bezoek boekreclame en besprekingen en mondelinge taalvaardigheid van de leerlin vooral het begrijpend lezen van interessante gen dus geen overbodige luxe ook het uit en gevarieerde teksten thuis het opbou breiden van de kennis van de wereld van de wen van zulk een leesrijk klimaat gaat overi leerlingen kan op dit vlak verrijkend werken gens veel verder dan het verzorgen van een het is namelijk geweten dat lezers makkelij aantal begrijpend leeslessen tijdens het vak ker tot begrijpend lezen komen indien zij nederlands of taal het is een opdracht die een tekst lezen over een onderwerp of alle vakken doordringt zeker in het secun wereld waarmee ze vertrouwd zijn dair onderwijs waar informatieverwerving en verwerking via geschreven bronnen een prominente plaats in het school en maat we gran een tekst lezen schappelijk leven van de leerlingen inneemt oftewel hoe ziet het leesonderwijs er het is tevens een opdracht met duidelijke in veel niet alle klassen uit en noodzakelijke linken haar andere aspec ten van taalvaardig tijdens de afgelopen tien jaar is er behoor heidsonderwijs begrij lijk wat onderzoek verricht in de lage het aanbieden en pend leesvaardigheid landen haar de gangbare praktijk van het vormgeven van hangt immers sterk leesonderwijs vooral dan in het secundair een leesrijk klimaat samen met mondelinge onderwijs via dit onderzoek kan geevalu is een uitdaging taalvaardigheid in de eerd worden in welke mate onze onderwijs voor elke school zogenaamde simple praktijk reeds de kenmerken van een lees view van hoover rijk klimaat vertoont hoogeveen bonset gough 1990 wordt 1998 die het wetenschappelijk onderzoek zelfs gesteld dat begrijpend lezen als vaar rond het schoolvak nederlands van de laat digheid afhangt van de vaardigheid in tech ste decennia verzamelden hangen een vrij nisch lezen decoderen en van het monde pessimistisch beeld op vragen beantwoorden bij teksten is de meest frequente onderwijsleeractiviteit waarbij de vragen vooral mikken op reproductie en identificatie van expliciet in de tekst aanwezige gegevens daarnaast komen lose woordenschat en spellings oefeningen in de context van het leesonderwijs aan de orde in dit alles wordt de methode trouw gevolgd lees en zoekstrategieen en een top down aanpak van het lezen komen in het 1 4 beschreven onderwijs nauwelijks voor in het algemeen lijkt het leesonderwijs niet gericht op het bereiken van duidelijk omschreven leerdoelen jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang maar meer op het toetsen van het tekstbegrip van de leerlingen hiertegenover staat slechts dat leraren leesonderwijs belangrijk vinden er relatief veel tijd aan beste den en dat in hun retoriek ten aanzien van het leesonderwijs enkele aanzetten tot vernieuwing aanwezig zijn hoogeveen bonset 1998 hoogeveen bonset maken zich vooral wat erger is een heel aantal jongeren blijkt zorgen over het feit dat al dat vraagjes stel veel minder of helemaal niet te profiteren len aan de hand van gelezen teksten een van het geboden tekstje vraagjes onder heel enge invulling inhoudt van tekstbegrip wijs dit soort leesonderwijs is er volgens het leidt er ten eerste toe dat het overgrote hoogeveen bonset vooral op gericht deel van de leeslessen opgebouwd is rond leerlingen voor te bereiden op toetsen er is slechts een enkele tekst en dat terwiji wij in geen aandacht voor de vraag op welke de realiteit steeds vaker omringd worden wike ze tot beheersing zouden moeten door meerdere teksten gebruik moeten komen zelfs niet van dit tekstbegrip in maken van verschillende bronnen die bron engere zin het onderwijs is met andere nen met mekaar moeten vergelijken om tot woorden toetsgericht en niet ontwikkelings de informatie te komen die we wensen het gericht p 232 daaraan kan toegevoegd vraagjesonderwijs richt zich bovendien worden dat dit soort onderwijs voor veel vooral op het identificeren en het reprodu leerlingen vooral voor de zwakkere lezers ceren van bepaalde tekstgegevens en helemaal niet motiverend functioneel of tekstgedeelten het richt zich met andere interessant is dat heeft niet alleen te maken woorden vooral op het vinden van informa met de werkvorm maar ook met het feit dat tie die letterlijk in de tekst staat maar bij de meeste teksten worden gekozen door begrijpend lezen komt veel meer kijken de leerkracht of door het schoolboek en gegevens op verschillende plaatsen in de niet inspelen op een informatiebehoefte van tekst met mekaar combineren verbanden de leerlingen zelf leggen linken met kennis van de wereld en info buiten de tekst de impliciete bedoelin uiteraard moeten we met dit soort conclu gen van de auteur proberen of te leiden sies altijd opletten dat niet alle onderwijsac enzovoort enzovoort dat een aantal tiviteiten over dezelfde kam worden gescho vlaamse jongeren in het pisa onderzoek ren het merendeel van de studies waarop heel goed blijken te zijn in het terugvinden hoogeveen bonset zich baseerden werd van letterlijke informatie kan net een gevolg in nederland uitgevoerd in vlaanderen kun zijn van het felt dat ze hierop in het vraag nen we niet voorbijgaan aan de vaststelling jesonderwijs zo sterk gericht en getraind dat tijdens het afgelopen decennium alvast worden de vraag kan echter gesteld wor in de hoofden van veel leerkrachten bege den waarin ze dan wel zo goed zijn gewor leiders materiaalontwikkelaars enz een den in het letterlijk terugvinden van informa stuk ommezwaai haar functioneel leeson tie in een tekst tekstbegrip in enge zin of in derwijs gemaakt is in het vonk thema het beantwoorden van een bepaald soort nummer rond de beoordeling van school vragen die bij teksten worden gesteld boeken 28 4 maart april 1999 waren de 32e jaargang nummer 3 jan feb 2003 beoordelaars van totaalmethodes voor de veel werk aan de winkel is saaie teksten eerste graad secundair dan ook niet zo veel opkappen van vaardigheden in deel pessimistisch als hoogeveen bonset in aspecten geen duidelij een aantal methodes voor 1a klassen ble ke leerlijnen en meer ken alvast goede aanzetten te zitten om van dat fraais het is duidelijk dat ruim aandacht to besteden aan leesonder een leesaanpak wijs en werd er veel verder gegaan dan het is in dit opzicht inte die te sterk focust alleen maar vraagjes stellen bij teksten bij ressant om even stil to op deelaspecten de methodes voor de 1 b klassen van de staan bij de criteria die van een tekst de eerste graad was het echter huilen met de de vonk beoordelaars leerling met zijn pet op dat is uiteraard wel zorgwekkend destijds gebruikten om neus platdrukt op vooral in het licht van de opmerkingen van de kwaliteit van het de stam van een leseman hierboven net die leerlingen die onderdeel lezen in de boom eerder dan het meeste hood hebben aan kwalitatief methodes to evalueren hem over het plan hoogstaand onderwijs moeten het stellen deze criteria geven van het woud te met slechte methodes waarin met tekst immers aanwijzingen laten reflecteren materiaal wordt gewerkt dat hopeloos ver over waar het in het ouderd is en waar geen sprake is van dui leesonderwijs zou moe delijke leerlijnen of aandacht voor ten om draaien en waar materiaalontwikke leesstrategieen wyns 1999 in datzelfde laars in de toekomst nog beter op moeten hummer stevens 1999 bleek dat ook in letten veel methodes voor het basisonderwijs nog criteria voor de beoordeling van het onderdeel lezen in de totaal methodes nederlands voor de eerste graad secundair onderwijs is er aandacht voor het lezen van verschillende tekstsoorten cfr de eindtermen verschillende manieren van lezen b v globaal zoekend voorspellend stude rend lezen het hoofdonderwerp en de hoofdgedachte van de tekst het onderscheid tussen feiten meningen mededelingen voorbeelden de relatie tussen tekstelementen b v oorzaak gevolg zowel expliciet als impliciet de bedoeling en het referentiekader van de schrijver de functie van vormelijke kenmerken zoals beeld lay out indeling in alinea s het beoordelen van de gelezen tekst de kenmerken van een aantal tekstsoorten het gebruik van informatiebronnen en systemen von k werkgroep schoolboeken 1999 jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang de punten waar de schoolboekenjury die manier voor de leerlingen beklemtoond aandacht aan besteedt wijzen op het dat een tekst geen doel op zich is maar dat belang van de zogenaamde top down het lezen ervan een middel is om bepaalde benadering daarbij wordt doelen zoals genot ervaren kennis verwer een begrijpend leestekst ven handelingen kunnen stellen op basis globaal verwerkt en vanuit van handleidingen enz te bereiken lezen lezen op school een bepaald overkoepe op school doe je met andere woorden niet doe je niet lend doel het is de bena om vraagjes te leren beantwoorden maar om vraagjes te dering die hoogeveen om functioneel geletterd te worden leren beant woorden maar bonset zeer sterk missen in de geobserveerde klas in de eenentwintigste eeuw houdt functio om functioneel praktijk tegenover top nele geletterdheid in dat elk individu in staat geletterd te down staat de bottom up moet zijn om zowel informatief educatieve worden benadering die vertrekt teksten b v kranten studieteksten infor vanuit de kleinere ele matie van de overheid amuserend sociale mentjes waaruit een tekst teksten b v ansichtkaarten brieven popu bestaat en van daaruit probeert op te stij laire tijdschriften en instrumenteel prakti gen naar het geheel het een hoeft het sche teksten b v handleidingen instructies ander niet per se uit te sluiten maar het is bijsluiters te lezen de onderzoeken waar duidelijk dat een leesaanpak die te sterk mee dit artikel begonnen vertrokken vanuit focust op deelaspecten van een tekst de toetsen die aantoonden dat veel leerlingen leerling met zijn neus platdrukt op de stam aan het eind van het secundair onderwijs van een boom eerder dan hem over het die doelstellingen niet halen er bestaat plan van het woud te laten reflecteren bovendien heel wat onderzoek dat aangeeft dat ook de leerlingen zelf sterk beseffen waar hun zwakke plekken liggen voor een doelgericht lezen goede samenvatting van dit onderzoek zie hoogeveen bonset 1998 het snort oftewel op zoek naar een onderzoek bijvoorbeeld waarbij 18 plussers efficientere leesdidactiek die het secundair onderwijs hebben verla ten zelf aangeven welk soorten teksten ze leesonderwijs heeft als doelstelling leesbe niet kunnen lezen ook al zijn die belangrijk grip in brede zin te bevorderen gepaard voor hen vooral een heel aantal informatief gaand met leesplezier leesbegrip in brede educatieve teksten de krant teksten in zin slaat op de vaardigheid van de leerling handboeken en informatieve tijdschriften om met het oog op het bereiken van een polissen en belastingbrieven worden als bepaald doel zelfstandig informatie te ver lastig ervaren maar ook handleidingen bij werven en verwerken die in een geschreven sluiters instructieboekjes en moeilijke for tekst wordt aangeboden en op die verwerk mulieren het aanrijdingsformulier staan op te informatie in functie van het te bereiken het lijstje van de favorieten waaraan het doel te reflecteren of ermee te handelen onderwijs meer aandacht had moeten besteden zie o m daems e a 1990 het vooropstellen van een duidelijk doel bij elke leeshandeling in het onderwijs is in vele doelgericht functioneel lezen van zulke opzichten van belang ten eerste wordt op relevante teksten moet dan ook een veel 32e jaargang nummer 3 jan feb 2003 prominentere plaats krijgen in ons leeson de variatie in tekstkenmerken de ene derwijs bogaert 2000 en als we zulke tek gebruiksaanwijzing is veel beter geschreven sten aan leerlingen geven moet dat vanuit dan de andere de ene bevat tekeningen en een vanzelfsprekend bij die tekst horend de andere niet de doelen die we onszelf doel gebeuren met een boutade de stellen het ene artikel lezen we om ons te belangrijkste vragen moeten niet na het amuseren het andere om ons zeer gede lezen van een tekst gesteld worden maar tailleerd te informeren de voorkennis die ervoor wat moet ik of wil ik te weten komen we hebben enz functioneel geletterd zijn en welke bronnen zou ik daarvoor kunnen houdt in dat je op flexibele wijze je mentaal raadplegen kiezen voor echt lezen kiezen plan kunt aanpassen aan de leesopdracht voor de trek naar het echte woud kan waarmee je geconfronteerd wordt alleen maar de betrokken heid van de leerling bij het veel didactici pleiten ervoor om binnen lees de belangrijkste onderwerp en de tekst onderwijs bewust op leerprocessen en lees vragen moeten vergroten en de kans ver strategieen in te gaan eerder dan altijd maar niet na het lezen groten dat de leerling weer exemplarische oefeningen te maken en van een tekst mentale energie investeert teksten te lezen moeten leerlingen bewust gesteld worden in het proberen begrijpen leren stilstaan bij wat ze aan het doen zijn maar ervoor van de tekst en het ver hoe ze dat doen stevens 1999 en wat leggen van zijn eigen daarvan het effect is in de eerste plaats voor grenzen op dat gebied henzelf en voor het doel om dit met een kleine dat ze willen bereiken functioneel anekdote te illustreren een leerkracht otter 1993 komt in haar geletterd zijn nederlands derde graad bso vertelde me onderzoek tot de conclu houdt in dat je op onlangs dat haar leerlingen veel gemotiveer sie dat je niet per se lees flexibele wijze je der meededen met de lessen sinds zij vaardiger wordt door mentaal plan kunt ervoor had gekozen met hen tijd te steken alleen maar veel te lezen aanpassen aan de in het begrijpend lezen van het moeilijke je moet wat je leest actief leesopdracht boekje dat voorbereidt op het theoretisch verwerken dit is een waarmee je rijexamen component die vaak ont geconfronteerd breekt in het leesonder wordt wijs zelfs binnen leeson strategisch lezen derwijs dat veel nadruk legt op het aanbrengen van leesstrategieen meestal doelgericht lezen leidt tot strategisch lezen gebeurt dat aanbrengen van leesstrategieen een strategie is immers niets meer of min trouwens op een redelijk schoolse wijze de der dan een mentaal plan om een bepaald strategie wordt uitgelegd en gedemon doel te bereiken het lastige aan lezen is dat streerd de leerlingen oefenen erop en pro er geen heilige recepten en dus geen heili beren in een laatste fase de strategie op ge strategieen bestaan het is niet zo dat nieuwe teksten en in combinatie met andere een bepaald doel altijd gelijk staat met een strategieen toe te passen redelijk bottom bepaald mentaal plan wij lezen niet alle up dus zou je kunnen zeggen krantenartikels of gebruiksaanwijzingen op dezelfde manier de variatie in de leespro het is opvallend dat de vele experimentele cessen die we aangaan is een gevolg van onderzoeken naar het effect van dergelijk jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang strategieenonderwijs geen eenduidig posi 3 het probleem van het relatieve gewicht tieve resultaten op leesvaardigheid tonen van strategieen leerlingen moeten geen hoera dat heeft met een heel aantal vooral leren om het belang van bepaal bingen te maken maar vooral ook met het de leesstrategieen te wegen al naarge steeds weer opduiken van het zogenaamde lang van de tekst die ze voor zich heb transferprobleem het felt dat leerlingen niet ben liggen of het doel dat ze willen in staat zijn om wat ze aan de hand van de bereiken door strategieen los van ene tekst of aan de hand van directe mekaar aan te bieden en in te oefenen instructie hebben geleerd spontaan toe te wordt te weinig aan leerlingen gevraagd passen op andere teksten experimenteel om het relatieve belang van toofdza onderzoek kan ons gelukkig heel wat leren ken onderscheiden versus verbin over wat dat transferprobleem veroorzaakt dingswoorden voor oorzaak gevolg relaties interpreteren in te schatten en 1 het probleem van de ideate tekst lees aan den lijve te ondervinden strategieen zoals hoofd van bijzaken onderscheiden verbindingswoorden 4 het probleem van het nut en de motive interpreteren van tussentitels gebruik rende kracht leerlingen zijn nog altijd maken enz worden binnen strategie het meest geneigd om zich een strate onderwijs vaak gedemonstreerd en gie eigen te maken als die hen merk ingeoefend aan de hand van modeltek baar voordeel of nut oplevert helaas sten waarmee het nut van de strategie worden strategieen vaak ingeoefend mooi kan worden geillustreerd helaas aan de hand van tekstopdrachten die voldoen heel wat authentieke teksten niet rechtstreeks aansluiten bij de lees hoegenaamd niet aan dat model behoeften van de leerlingen 2 het probleem van de geisoleerde stra 5 het probleem van de pietluttige strate tegie vaak worden strategieen los van gie sours blinkt strategieenonderwijs mekaar ingeoefend dat last de leerling uit in het zich druk maken om hele klei toe om zich volop te concentreren op ne deelaspecten die in teksten slechts die ene strategie zonder zich druk te bijzonder weinig tot de globale beteke hoeven maken om de andere strate nis bijdragen dat leidt de leerlingen gieen die bij het lezen van een tekst van alleen maar van de essentie van de belang zijn dit manifesteert zich het tekst af sterkst in die gevallen waarin leerlingen een tekst moeten lezen om een strate een aantal van de bovenvermelde gebreken gie uit te voeren het probleem is echter gelden grosso modo ook voor de wijze dat bij levensechte leestaken een lezer waarop het onderwijs rond tekstsoorten en precies in staat moet zijn om verschil tekstkenmerken is uitgewerkt het lijkt ban lende strategieen gdintegreerd toe te ook aangewezen om wat er aan instructie passen en dat proces ook nog bens op omtrent leesstrategieen en tekstkenmerken een hoger niveau moet kunnen monito in het leesonderwijs wordt ingebouwd zo ren effectief mogelijk uit te bouwen daarbij kunnen de volgende vuistregels handig zijn 32e jaargang nummer 3 jan feb 2003 enkele vuistregels 1 vertrek vanuit de interesse van leerlingen bij het kiezen van een tekst 2 vertrek vanuit een aantrekkelijk leesdoel dat voor de leerlingen duidelijk is en dat tot tekstbegrip in brede zin moet leiden 3 probeer expliciete instructie of expliciete informatie omtrent tekstkenmerken en leesstrategieen te vermengen met het leesproces van de leerlingen mask met andere woorden de afstand tussen uitleg en toepassing in een echte leessituatie zo klein mogelijk de ideate situatie ontstaat waarschijnlijk wanneer expliciete info over een leesstrategie of tekstkenmerk het antwoord kan bieden op een vraag of een probleem waar de leerlingen tijdens hun begrijpend leesproces tegenaan lopen 4 stimuleer dat leerlingen hun leesproces hardop verwoorden niet alleen na het lezen maar ook tijdens en zelfs ervoor door bijvoorbeeld op basis van de titel of een illustratie te voorspellen waarover ze denken dat de tekst zal gaan 5 geef een focus op deelaspecten van een tekst of deelaspecten van een leespro ces steeds een plaats en nut binnen het bereiken van het overkoepelend lees doel 6 zorg voor veel variatie in de keuze van teksten 7 werk vooral met strategieen die op heel veel teksten van toepassing kunnen zijn en die het globale leesdoel dienen wat dat laatste betreft vermeld ik even een het blijft bij dit alles bijzonder belangrijk de aantal interessante en blijkbaar effectieve leerling niet zozeer als een uitvoerder te strategieen waaraan van keer 2001 in benaderen maar als een probleemoplosser haar onderzoek aandacht besteedde uiteindelijk is het begrijpend lezen van func 1 voorkennis activeren b v aan de hand tionele teksten in grote mate te vergelijken van de titel oproepen wat je al over het met het oplossen van tamelijk complexe onderwerp weet problemen het gaat er 2 voorspellend lezen voor en tijdens het dan ook om de leerlingen lezen proberen vooruit te blikken op uiteindelijk is het voldoende ruimte te basis van wat je al gelezen hebt begrijpend lezen geven dergelijke proble van functionele 3 hoofdzaken onderscheiden aan de men te lijf te gaan en uit hand van een aantal basisvragen de teksten in grote die pogingen te leren kern van de tekst of van een tekstge mate te vergelijken deelte samenvatten met het oplossen in dit verband wit ik nog 4 begrip van woorden zinnen en tekstfrag van tamelijk verwijzen haar het quest menten bewaken en de betekenis ach complexe project broadfoot e a terhalen van dingen die men niet begrijpt problemen 2000 waarbij op grote 5 het soort tekst bepalen en je bewust schaal de leesprestaties blijven van het feit dat verschillende van engelse en franse leerlingen werd tekstsoorten verschillende soorten lees getoetst de engelse leerlingen waren beter gedrag vereisen voor begrijpend lezen vooral wanneer het jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang ging om het leggen van verbanden en het uit mijn eigen doctoraatsonderzoek van reflecteren op de tekst op een hoger niveau den branden 1996 2000 bleek dat als leer de onderzoekers wijten dit vooral aan het lingen samen een moeilijke tekst proberen feit dat het engelse onderwijssysteem haar te doorgronden ze tot een hoger tekstbe leerlingen in vergelijking grip komen dan wanneer ze zich alleen met het sterk gestructu doorheen de tekst moeten worstelen dit reerde en drill achtige effect was vooral merkbaar in heterogene het samen franse onderwijs meer groepen die uit hogertaalvaardige en lager werken rond en ruimte laat om zich als taalvaardige leerlingen bestond omdat de samen bespreken ondernemende probleem interactie rond de te lezen tekst daar inten van teksten wordt oplossers en wereldver siever was en blijkbaar aan beide groepen opgevoerd als een kenners op te stellen de leerlingen kansen bood om uit de gezamen basisingredient engelse leerlingen mogen lijke bespreking te leren van een goede veel meer echte functio leesdidactiek nele leesdaden stellen in het peer tutoring project van van keer terwiji de fransen vaker 2001 werd bewust gekozen voor groepen voorgekauwde trucjes uit van twee leerlingen wiens leesvaardigheid voeren die de leerkrachten hun hebben heel sterk van mekaar verschilde namelijk geleerd it would seem that the english een leerling van het tweede leerjaar en een emphasis on teaching language through leerling van het vijfde leerjaar basisonder using it rather than the french emphasis on wijs in die mate dat de meest leesvaardige more mechanistic methods has significant de rol van tutor op zich nam het peer advantages p 203 het ziet ernaar uit dat tutoring model gaat uit van het wederzijdse de engelse nadruk op het leren van taal profijt dat voor de betrokken leerlingen ont door taal te gebruiken veel voordelen heeft staat de meer bedreven lezer kan op een in vergelijking met de franse nadruk op leerlingvriendelijke manier hulp bieden din meer mechanistische methodes gen uitleggen of demonstreren voor de minder bedreven lezer kan dat een belang rijke modelfunctie vervullen terwijl de meer interactief leesonderwijs bedreven lezer op die manier gestimuleerd wordt om op een bewuster niveau met een lezen hoeft geen eenzame bezigheid te zijn aantal van de door hem veelal impliciet integendeel het scheppen van veel kansen verworven leesvaardigheden en leesstra tot interactie met andere lezers of met de tegieen om te gaan lets in je eigen woor leerkracht kan aanleiding geven tot het den kunnen uitleggen aan anderen is de bespreken van teksten en leesprocessen en beste manier om te leren stelt van keer als kan op die manier bijdragen tot leesbegrip een van de belangrijkste conclusies uit haar alsmede een toegenomen vaardigheid en onderzoek inzicht in hoe leesbegrip tot stand kan komen en tot meer fun het is dan ook geen het samen bespreken van een tekst kan in toeval dat in vele aanpakken van leesonder tal van werkvormen ingebouwd worden en wijs die internationaal huge open gooien het verhoogt de kans dat leerlingen niet alleen samen werken rond en samen bespreken hun voorlopig tekstbegrip verwoorden van teksten wordt opgevoerd als een basis maar ook de wijze waarop ze dat hebben ingredient van een goede leesdidactiek bereikt in een aantal leesmethodes wordt mk 32e jaargang nummer 3 jan feb 2003 daarbij benadrukt dat leerlingen moeten ling of schriftelijk als alb info bij mekaar gericht worden op het gezamenlijk bespre wordt gelegd kan vervolgens een overkoe ken van de hoofdlijnen van een tekst pelende taak worden uitgevoerd in deze leerlingen kunnen zo aan de hand van de werkvorm vinden we opnieuw het lezen en bespreking van een goed gekozen en inte het daarna aan een ander uitleggen terug er ressante tekst van mekaar en van hun leer zijn ook werkvormen waarbij leerlingen zich kracht veel leren over welke strategieen je samen rond een tekst of allemaal kun toepassen om het koren de een verzameling van tek hoofdgedachten van het kaf te scheiden sten scharen en die tek daag leerlingen uit sten samen gebruiken om in sommige methodes wordt een langere met een motiverend tot een gezamenlijk werk tekst in een paar grote stukken gekapt en en complex pro stuk te komen om te wordt elk stuk gezamenlijk besproken wat bleem dat overleg voorkomen dat een leer de hoofdlijnen bete een eerste bespre intensieve infor ling de boel domineert king volgt al na het bekijken van de titel en matieverwerving kan met verschillende rol de illustraties daarbij wordt de voorkennis en verwerking len worden gewerkt zoals van de leerlingen rond het onderwerp geac vereist en groepjes in de clim methodiek tiveerd wordt het leesdoel geexploreerd en stijgen sours boven waarbij de ene leerling de verwachtingen die de leerlingen hebben zichzelf uit tijdsbewaker is de ande omtrent de inhoud van de tekst vervolgens re voorzitter nog een wordt na elk groot onderdeel halt gehouden andere infomeester enz en wordt samen besproken wat de hoofd zie paelman 2000 of is het eindproduct zaken waren hoe je die uit de tekst kon waarnaar de leerlingen moeten toewerken halen en wordt ook voorspeld wat er in de vrij complex en uitdagend en vereist het ver rest van het verhaal zal te lezen zijn het is schillende vaardigheden verschillende vor een stramien dat toepasbaar is op zowel men van voorkennis de consultatie van ver verhalende als niet verhalende teksten en schillende soorten bronnen b v een waarbij de bespreking van interpretaties die werkstuk waarbij op basis van geschreven niet met de tekst stroken even belangrijk is info internetinfo en een korte videofilm een als interpretaties die wel met de tekst stro dossier moet worden samengesteld met ken voortdurend worden de tekstbespre tekst illustraties en een mondelinge voor kingen getoetst aan het leesdoel vanuit dat stelling doel kan immers bepaald worden of er op sommige momenten niet veel gedetailleer onderzoek dat peilt naar hoe leerlingen der moet worden gelezen of dat met het functioneren in dergelijke groepswerken bijhouden van de grote lijnen kan worden b v van den branden van gorp 2000 volstaan callebaut e a 2003 toont aan dat leerlin gen van rond de 12 jaar en ouder zeer goed interactief leesonderwijs kan op zeer veel in staat zijn om constructief samen te wer verschillende manieren worden gerealiseerd ken te reflecteren op schriftelijke informatie er zijn werkvormen waarbij leerlingen ieder en toe te werken naar een eindproduct slechts een deel van de schriftelijke informa opvallend is dat de leerkracht hierbij vaak tie moeten lezen en vervolgens de opgeda oogst wat hij zaait geef leerlingen een sim ne info aan andere leden van de groep of de pele leestaak die weinig denk probleem rest van de klas moeten doorgeven monde oplossend of creatief werk vereist en de jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang leerlingen haspelen het ding zo snel moge werkvorm soms averechts werken in dat lijk af en houden zich voor de rest bezig geval kan een goad uitgewerkte klassikale met andere zaken daag leerlingen echter aanpak betere resultaten opleveren vooral uit met een motiverend en complex pro als de leerkracht vertrekt vanuit hoge ver bleem dat overleg intensieve informatiever wachtingen naar zijn leerlingen toe werving en verwerking vereist en groepjes rymenans e a 1996 en veal aandacht stijgen soms boven zichzelf uit essentieel besteedt aan het leesproces van de leerlin blijft ook bij dit laatste soon groepswerk de gen u ziet ook in het onderwijs draait het rol van de leerkracht hij zal vaak degene niet alleen om wat je doet maar ook vooral moeten zijn die leerlingen weer op het om hoe je het doet goede pad helpt herinnert aan eerdere ervaringen de orde in de groep herstelt even hardop nadenkt of verwoordt hoe een conclusie bepaald probleem kan worden opgelost de ideate gids in het echte woud zouden voor een efficiente leesdidactiek die zoveel schrauwen e a zeggen mogelijk leerlingen helpt om voor hun 18 functioneel geletterd te zijn blijken volgens als voorwaarden zoals een uitdagende tack de huidige stand van zaken van het weten en goede ondersteuning bij het opzetten schappelijk onderzoek de volgende ingre van groepswerk niet zijn vervuld kan deze dionten onontbeerlijk te zijn ingredienten voor een efficiente leesdidactiek 1 een zeer doordachte en gevarieerde selectie van teksten teksten beantwoorden aan de functionele leesdoelen die echt relevant zijn voor leerlingen in de school en in het maatschappelijk levers die leerlingen interesseren die hen begeesteren die ze graag willen lezen die ergens toe dienen die het antwoord kunnen zijn op een bepaalde vraag of het middel om een functioneel doel te bereiken die van allerlei aard lengte en vomi zijn oftewel mask van uw klas een jungle van infobronnen 2 taken die op een natuurlijke en functionele wijze bij deze teksten koren en die een actieve verwerking van de tekst vereisen taken die dus meet vragen van de leerling dan alleen maar het terugvinden van bepaalde stukjes letterlijke info die de leerling al naargelang het doel de globale bedoeling van de auteur en de grote essentie van de tekst of de essentie van tekstgedeelten doers ach terhalen die de leerling aanzetten om verbanden met andere teksten met zijn eigen kennis van de wereld en met andere brokken info te leggen die de leerling uitdagen zijn eigen grenzen op bet vlak van leesvaardigheid te verleggen 32e jaargang nummer 3 jan feb 2003 3 mogelijkheden voor de leerling om in interactie over de leestaak te treden met andere leerlingen en de leerkracht interactie die de leerling zo nodig vender kan motiveren om de leestaak aan te blijven pakken die de leerling vooral diegene die het het meest nodig heeft helpt onder steunt om de betekenis van de tekst of tekstgedeelten te begrijpen die erop gericht is hardop te reflecteren over hoe je bepaalde leeshandelin gen stelt die leerlingen en niet alleen de meest taalvaardige de leans geeft om zijn leeservaring of wat hij aan info uit het lezen heeft gehaald door te geven of uit te leggen zullen we daar al mee beginnen en liefst niet alleen in het vak nederlands kris van den branden steunpunt nt2 blijde lnkomststraat 7 3000 leuven kris vandenbranden arts kuleuven ac be noot 1 ello is een vroegtijdig interventieprogramma voor kinderen die na ongeveer twee maanden leesonderwijs in het eerste leerjaar al een achterstand in het leren lezen hebben bibliografie bogaert n bevordering van leesvaardigheid bij autochtone en allochtone leerlingen in vlaanderen in lezen en leesbevordering in een multiculturele samenleving stichting lezen reeks 1 delft uitgeverij eburon 2000 p 57 67 broadfoot p e a promoting quality in learning does england have the answer findings from the quest project london cassell 2000 bus a geletterde peuters en kleuters amsterdam boom 1995 jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang buys h ik verveel me nooit als ik lees vrij lezen in de lagere school in colpin e a 2002 p 129 152 callebaut i e a de t van interactief ict in het basisonderwijs paper ingediend voor de sociolinguistische conferentie lunteren 2003 colpin m e a red leesrijk school en klasklimaat een schat aan le e sideeen voor het basisonderwijs leuven garant 2002 daems fr r rymenans g leroy taalvaardigheid van afgestudeerden van het secundair onderwijs wat vindt men ervan interimrapport 1 wilrijk uia 1990 depondt l toen ik het boek stil las hoorde ik je stem opnieuw voorlezen en stil lezen alternatieven voor en binnen niveaulezen in colpin e a 2002 p 79 86 grysolle r elio effectief leren lezen ondersteuningsprogramma in colpin e a 2002 p 71 78 hoogeveen m h bonset het schoolvak nederlands onderzocht leuven apeldoorn garant 1998 hoover w a p b gough the simple view of reading reading and writing jg 2 1990 p 127 160 leseman p mondelinge en geletterde routes haar leesvaardigheid en schoolsucces in schram d e a lezen en leesbevordering in een multiculturele samenleving stichting lezen reeks 1 delft uitgeverij eburon 2000 p 13 34 leysen a over de kracht van het voorgelezen woord een pleidooi voor voorlezen in 13 argumenten in 11 werkvormen in colpin e a 2002 p 159 180 nicaise i onderwijs en sociale achterstelling opnieuw ontwaken uit de al to mooie wensdroom tijdschrift voor onderwijsrecht en onderwijsbeleid jg 2000 2001 nr 5 6 p 383 392 otter m leesvaardigheid leesonderwijs en buitenschools lezen amsterdam sco kohnstamm 1993 paelman f cooperatief leren in multiculturele groepen clim werken aan de status van de leerlingen ego echo 3 2 december 2000 p 28 31 rymenans r e a effectiviteit van vlaamse secundaire scholen eindrapport antwerpen ula 1996 32e jaargang nummer 3 jan feb 2003 stevens m nieuwe wijn of nieuwe zakken nieuwe taalmethodes nederlands voor de lagere school vonk 28 4 maart april 1999 p 70 95 van damme d e a hoe geletterthigecifferd is vlaanderen functionele taal en reken vaardigheden van vlamingen in intemationaal perspectief leuven garant 1997 van den branden k d van den nulft m verhallen m verhelst referentiekader vroege tweede taalverwerving een referentiekader voor doelstellingen rond vroege nt2 verwerving in nederland en vlaanderen den haag nederlandse taalunie 2001 van den branden k does negotiation of meaning promote reading comprehension a study of primary school classes reading research quarterly 35 3 2000 p 426 443 van den branden k begrijpe wie kan over onbegripsproblemen bij leerlingen en hoe ermee omgaan spiegel 15 2 1996 p 31 47 van den branden k k van gorp how to evaluate clim in terms of intercultural education intercultural education 11 2000 p 42 51 van keer h een boek voor twee een onderzoek haar het verwerven van strategieen voor begrijpend lezen via peer tutoring in de lagere school vonk 31 2 nov dec 2001 p 4 16 vernooy k a bus leesprogramma s voor risico kinderen een verkenning delft uitgeverij eburon 1997 von k werkgroep schoolboeken criteria voor de beoordeling van de totaalmethodes nederlands voor de eerste graad secundair onderwijs a stroom vonk 28 4 maart april 1999 p 14 25 wyns l methodes nederlands voor de b stroom van de eerste graad secundair onderwijs huilen met de pet op vonk 28 4 maart april 1999 p 58 67 jan feb 2003 nummer 3 32e jaargang